278'9

278 Rozdział siedemnasty

które stanowiły cały jej majątek, wraz z resztą ubrania i z nakryciem głowy.³⁹ Czyż nie jest to po prostu trywialne uzewnętrznienie tej samej dążności myślowej, która każdy okaz cnotliwości traktowała jako wieczyste ezemplum, każdy obyczaj jako przejaw boskiego porządku? Spotykamy się tu z takim samym przywiązaniem ducha do szczególnej wartości przedmiotów, jakie w sposób patologiczny opanowuje kolekcjonera i skąpca.

Wszystkie wymienione tu cechy dadzą się zebrać w pojęcie formalizmu. Wrodzona świadomość transcendentalnej rzeczywistości przedmiotów łączy się z faktem, że każde wyobrażenie zostaje objęte niezmiennymi granicami i wyizolowane w formie plastycznej — i że właśnie forma ta jest czynnikiem dominującym. Grzechy śmiertelne i grzechy powszednie dadzą się rozróżniać według ustalonych reguł. Poczucie prawa jest silne jak mur, ani przez moment nie pojawia się wątpliwość: postępowanie osądza człowieka — powiada stara reguła prawnicza. Przy ocenie jakiegoś czynu sprawą główną fest zawsze jego zawartość formalna. Niegdyś, w pierwotnym prawie czasów starogermońskiehj formalizm ten był tak silny, że orzeczenie prawa w ogóle nie brało pod uwagę problemu, czy dany postępek wynikł ? określonego zamiaru przestępczego, czy też z niedbalstwa; czyn był czynem i jako taki pociągał za sobą karę, podczas gdy czyn nie ■spełniony, np. nieudana próba przestępstwa, pozostawał bezkarny.⁴'¹ Jeszcze i o wiele później ktoś, kto mimowolnie przejęzyczył się przy formule przysięgi, musiał utracić swój** nrawo: przysięga była przysięgą i wobec tego była czymś świętym. Tutaj kres owemu formalizmowi położył wreszcie interes gospodarczy: nie można było bez przeszkody dla handlu wystawiać na możliwe niebezpieczeństwo cudzoziemskiego kupca, który niedostatecznie opanował język krajowy. Tak zatem prawa miejskie, początkowo w formie specjalnych przywilejów, znoszą zasadę Vare, która stwarzała niebezpieczeństwo pozbawienia się w taki sposób swych własnych praw. Siady surowego formalizmu w zakresie prawnym można dokładnie uchwycić także i w późniejszym Średniowieczu.

Również niezwykła wrażliwość na oznaki czci zewnętrznej jest zjawiskiem, które opiera się na formalistycznym sposobie myślenia. W r. 1445 w Mifldelburgu pan Jan van Domburg, popełniwszy zabójstwo, schronił się do kościoła, aby lam skorzystać z prawa azylu. Jak było to w zwyczaju, zablokowano go w jego miejscu ucieczki. Widziano wówczas, jak jego siostra, zakonnica, wielokrotnie nakłaniała go. by raczej pozwolił się zabić w walce, aniżeli wystawił swój ród na hańbę, wpadając w ręce kata. A kiedy wreszcie jednak się to stało, panna van Domburg wystarała się przynajmniej o zwłoki brata, by jc godnie pogrzebać.⁴¹ — Podczas turnieju czaprak pewnego szlachcica był ozdobiony jego herbem. Ołivier de La Marche uważa to za rz**cz bardzo niewłaściwą, bo gdyby koń — Lnie-rozumne bydlę” („une beste irraisonnable”) — przypadkiem się piknął, to herb musiałby powalać się w piasku, a cały ród byłby zbezczszczo-ny.-² Wkrótce po odwiedzinach księcia burgundzkiego w Cha stel e Perci en pewien szlachcic próbował w stanie obłędu popełnić samobjstwo. Powstaje z tego powodu nieopisane przerażenie: „I nie wiedział), jak znieść tę hańbę po okazaniu tak wielkiej radości.” ⁴³ Chociaż wiećfcano, że stało się to w stanie obłąkania, nieszczęśliwy został wypędzony z amku „i na zawsze pozbawiony czci”.⁴⁴

Charakterystycznym przykładem, który wskazuje, w jak plastezny sposób usiłowano zaspokoić potrzebę zadośćuczynienia pohańbiona jczci, może być wypadek następujący. Oto w r. 1478 powieszono w Paryżu rzez pomyłkę niejakiego Wawrzyńca Guernier. Mianowicie tuż przed wykonaniem wyroku został on uwolniony od winy, ale wiadomość ta prrszła zbyt późno. Okazało się to dopiero po roku, a wówczas na żądanie rata ze czcią pochowano zwłoki skazańca. Przed marami kroczyło czlrech heroldów miejskich ze swymi grzechotkami, a każdy miał na pieiiach herb zmarłego; trumnę otaczali ludzie w- ubiorze żałobnym, ozdobioym tym samym herbem; czterech niosło świece, a ośmiu — pochodnie Tak przemaszerowano przez Paryż od Porte Saint Denis do Porte GainśAn-toine, skąd orszak skierował się do Provins, miejsca urodzenia zma:ego. Jeden z heroldów wołał bez przerwy: „Dobrzy ludzie, odmawiajcie «'jczc nasz* za duszę świętej pamięci Wawrzyńca Guernier, za życia ml cykającego w Provins, którego niedawno znaleziono zmarłego pod dęba.”⁴⁵ Niezwykła żywotność zasady krwawej zemsty, która rozkrzewlł się tak bujnie właśnie w kwitnących i wysoko rozwiniętych ziemfacbpćł-nocnej Francji i południowej Holandii⁴®, wiąże się również zc sfonaH-zowaną postawą umysłu, Również i w owej żądzy zemsty jest jakłźfor-nializm. Często do czynu nie pcha bynajmniej żaden płomienny pic w ani bezwzględna nienawiść; chodzi jedynie o to, aby poprzez roanie krwi zadośćuczynić czci obrażonego rodu; niejednokrotnie akt takipla-nuje się starannie w ten sposób, by nikogo nie zabić, i dlatego rozmjinie zadaje się przeciwnikowi cios w udo, ramię czy twarz; podejmuj się także kroki w celu uniknięcia odpowiedzialności za fakt, że ofiara uiicra w stanie grzechu; du Clercą opowiada, jak jacyś ludzie, którzy ocieli zamordować swą szwagierkę, umyślnie sprowadzili ze sobą kapłana⁷ Formalny charakter skruchy i zemsty dopuszczał z kolei moż!vość wyrównania krzywdy poprzez symboliczne pokuty i kary. We wszy rk ich wielkich ugodach politycznych z XV stulecia przywiązywano wielki wa? gę do tego pierwiastka symbolicznego: burzono domy, które przyponnaly o przewinie, fundowano pamiątkowe krzyże, zamurowywano bram3 nie wspominamy tu już o publicznych ceremoniach pokutnych, o zamawmiu mszy za dusze zmarłych i o zakładaniu kaplic. Tak było przy oskarzniu