2

6 KRZYSZTOF DOROSZ

zniewolenia, które dziś nazwalibyśmy pewnie totalitaryzmem. Takim utożsamieniem byl również w pewnej mierze komunizm, ponieważ jego teoria i praktyka oznaczały! rząd nie tylko dał, lecz również dusz. Ale groźba utożsamień'a, czy choćby.przemieszania, władzy duchowej i świeckiej nie ogamca    utraty..c^o^^^ejwolnóśd. W grę wchodzi

także najwyższe duchowe dobro człowieka, tru3yćyjniezwane zbawieniem. Kontuzja- porządku "duchowego i śwecldegd"łatwo powód uje idolatrię, czyli reU^jn^^prację rzecz^stośa wdzialnej i dotykalnej, a mówiąc językiem łwdiriej ąbstra^jnpii -'immanentyzację tego, co transcehdent-ne. Idolatria zaś nie tylko zagradza człowiekowi drogę do prawdziwego Boga, ale wydaje gó na łaskę i mełaikę sił^ktore.trudno określić mianem innym niż „demomcżne”.    '    " —

—Zgubne wpływy idolatrii znane są niejednej religii, chrześdjaństwo natomiast wydaje się stosunkowo mało na nie odporne ze względu na Wrielenie. Inkamacja logosu jest bądź co bądź zaprzeczeniem radykalnej transcendencji Bóstwa: daje nam Boga „widzialnego” i otwiera możliwość przebóstwienia człowieka. Tym samym-iednak ułatwia pokusę jego ubóstwienia i pomieszania- transcendencji z immanencją.'-Jak- więc odróżnić obecność Boga w świecie,'która jest łaską niebios, od bałwochwalstwa, które jest buntem ziemi? Jak uniknąć niebezpieczeństwa chrześcijańskiej idolatrii, która oddaję cześć" Jezusowi-cudotwórcy, odwracając się od tajemnicy „Tego, któiyjęst”? Jak zapobiec adoracji człowieka , kosztem B oga? jąk~ ócąlicTego su we renn ość? —¹------'

2Ttymi pytaniami zmagała się tradycja protestancka, która bardziej niż inne nurty chrześcijaństwa przeciwstawiała się idolatrii i która narodziła się z protestu p zeciwko absolutyzagLwlądzy duchowej, zbyt łatwo nadającej boskie atrybuty rzeczywistości czysto ludżkiej-i ziemskiej. Protestantyzm bowiem, przynajmniej w początkach swego istnienia, postawił na prymat i-suwerenność Boga, na wiarę, skierowaną nie ku_chrześcijaństwu, lecz ku Bogiii, Tę wiarę przedwstaWiałwśźelkiej-idołatni, która w centrum naszych duchowych aspiracji pragnęłaby umieścić nie Boga, lecz pobożność, instytucjęreligijną, czy moralne prawo.'ZTpomoćą tej "wiary, wbrew stałym antropocentrycznym pokusom człowieka, pragnął odsłonić skończoność i względność ludzkiej wiedzy i ludzkich ideałów, odsłonić wyobcowanie humanum od diyinum, czyli grzech, ale nade ..wszystko odsłonić Boga.²

Ta wiara nie ogranicza się zresztą do protestantyzmu, lecz jest po prostu wiarą chrześcijańską. Protestantyzm jedynie zaakcentował istniejącą w niej od samego początku głęboką świadomość radykalnej suwerenności Boga. Ta świadomość nie jest bynajmniej obcalnńym tradycjom; jest tylko w ich hierarchii ważności inaczej postawiona i sięga do nieco innych pojęć ^r symbo Protestantyzm odwołuje~’się ćhętme dó~ teologu krzyża, prawosławie natomiast do teologu negatywnej, zwanej apofatyczną.Ta przeniknięta poczuciem tajemnicy teologia poszukuje Boga w ciemności i wzywa swoich adeptów do porzucenia wszelkich stworzonych na ziemi Jego wizerunków. Jest więc klasyczną, znaną również z innych religii, via negationis. W katolicyzmie ten nurt reprezentuje mistyka takich choćby mistrzów teologii duchowej jak Eckhart, Mikołaj z Kuzy lub św. Jan od Krzyża, w szerszym zaś wymiarżeTeprezentuje go życie zakonne czy postać Marii' służebnicy Pańskiej. Zarówno klasztor, jak i Matka Boża są symbolami całkowitej wierności Bogu - w czystości wobec świata i rezygnacji z jego pokus i bogactw. Ta wierność podobna jest wierności, która doprowadziła Jezusa do ciemności i pustki Krzyża, a potem do Zmartwychwstania.

Via negationis prawosławia czy katolicyzmu, protestancka theologia crucis są duchowymi drogowskazami,- które^ośtrzegają nas przed pokładaniem zbytniego zaufania w naszych obrazach Boga; są a farmacją Jego tajemnicy i transcendencji~Paul~Tillich7‘ wybitny~teblog protestancki - którego obieram w tym eseju na przewodnika - niestrudzenie bronił tajemnicy i transcendencji Boga, opierając swoją obronę na zasadzie, którą nazywał protestancką. Na czym polega ta zasada?

Otóż jest to protest przeciwko fałszywym absolutom: protest „garówno ludzki, jak j boski” przedwko.absolutystycznym roszczeniom rzeczywistości względnej i ograniczonej. Zasadzie protestanckiej nieopize-się nic: ani religia, ani kultura,~anf władzaT pólityćznaf “sądzi ona wszelkie twory człowieka;- nie wyłączając tych, klóre nadały .sobie miano .„protestanckich”.³ Tillich podkreśli, że zasada protestancka, jako zasada krytyczna i samokrytyczna, nie ogranicza się ani do Kościołów reformacji, ani do żadnych innych.⁴ Jest to zasada powszechna, obecna w sercu każdej prawdziwej religii. W centruijLŻyaa religijnego bowiem jest nie wiara, nie doświadczenie mistyczne,<^ni^ I^śdó},linie doktfynar~nie"hturgia, nie teologi ariecz Bóg. pb^Niego^ieży wszelka inicjatywa, do Niego należy władza nad wśzeTlanii ludzkimi poczynaniami. Dlatego właśnie „Chrystus jest Panem” i dlatego kolana wolno nam zginać tylko przed Bogiem.

• Deus absconditus

„Bóg nie istnieje - twierdzi Tillich. - Jest bytem samym w sobie, poza esencją i egzystencją. Twierdzić, że Bóg istnieje to tyle, co przeczyć Jego rzeczywistości.”⁵ Dziwne to słowa, zważywszy, że wyszły spod pióra chrześcijańskiego teologa. Ale zdziwienie mija po uważnym zapoznaniu się z wywodami Tillicha. Nie atakuje on bowiem Boga, lecz przeciwnie: broni Go przed _utożsamieniem z przedmiotem czy istotą, z czymś, co mogłoby ^{3 1}

1

Zob. Paul Tillich, Systematic Theology, London: SCM Press, 1978, Ł III, s. 245. Warto w tym kontekście przytoczyć słowa Stanisława Opięli SJ: „Kościół jako całość i każdy wierzący w stosunku do siebie powinien być samokrytyczny. Wynika to już z samej wiary. Absolut, w który wierzymy, absolut Boga podaje w wątpliwość wszystkie formy czasowe. Coś, co nie jest absolutem, automatycznie powinno tyć poddawane krytyce nic dlatego, żeby krytykować, ale żeby się zbliżać do ideału". ( „Przegląd Powszechny”, 7- 8 , 198',’, s. 28).

⁵ Systematic Theology, op.dt., 1.1, s. 205.

2

Zob. John Dillenberger Claudi. WdcŁ, Protestant Christicmity, New York: Charles Scribner’s Soł 1954    272

3

⁵ Zob. Paul Tillich, The Protestant Era, The University of Chicago Press, 1957, s.163.