340,341

pewne cechy niezmienne i niezależne <>d okoliczności fabularnych. Dynamiczny opis współgrający z tempem opowiadania, nie zatrzymujący rozwoju fabuły jest właściwy nowszej epice, zwłaszcza nowelistycznej i częściowo powieściowej. Opis tego rodzaju nie wyodrębnia się wyraźnie z toku opowiadania, nic przerywa ciągu zdarzeń, lecz jak gdyby roztapia się w tekście opowiadania:

Bo wieźli nas w tym zaplombowanym wagonie w upal, byłyśmy mokre od potu, czarne na twarzy od kurzu, ubranie na nas śmierdziało, nogi miałyśmy ubabrane w gnoju. Więc zaczęłyśmy wyć jak zwierzęta.

(Z. Nałkowska Medaliony)

Określenia opisowe odnoszące się do wyglądu przenikają bardzo silnie w tkankę opowiadania, nie hamują jego tempa i nie mogą być traktowane jako forma stylistyczna zdecydowanie odrębna. Ten typ opisu, osadzonego mocno w opowiadaniu, niekiedy całkowicie przez nie wchłoniętego, znają zapewne czytelnicy ze współczesnej prozy amerykańskiej, zwłaszcza zaś z utworów Hemingwaya.

Opisy tła zdarzeń (szczególnie opisy przyrody) mają w niektórych typach epiki skłonność do usamodzielnienia się w ramach całościowej struktury narracyjnej utworu. Skłonność ta ma inne uzasadnienie w utworach stanowiących pewną wizję poetycką przedstawionego świata (np. w Panu Tadeuszu), inne zaś w utworach nastawionych na dokładną i realistyczną prezentację owego świata. Na przykład w powieści realistycznej typu Komedii ludzkiej Balzaca czy Lalki Prusa opisy tła zdarzeń wprowadzane są tylko w takim wymiarze, jaki jest konieczny z punktu widzenia rozwoju fabuły i charakterystyki bohatera, natomiast w prozie naturalistycznej (np. w utworach Zoli) opisy te uniezależniają się w pewnym sensie od owej funkcji, służą często drobiazgowemu przed stawieniu zjawisk ubocznych, szczegółów i rysów nie odgrywających roli w rozwoju zdarzeń fabularnych. Było to zgodne z zasadniczą tendencją naturalizmu, który zmierzał do tego, aby dać w utworze literackim możliwie najpełniejszy opis każdego zjawiska, nawet zupełnie marginesowego, niezależnie od jego miejsca w hierarchii zjawisk przedstawionych. W konsekwencji prowadziło to do daleko posuniętej autonomizacji opisów wobec innych form stylistycznych utworu epickiego.

Opisy sytuacji są najściślej związane z opowiadaniem. Można powiedzieć, że stanowią one formę pośrednią między opisem a opowiadaniem. Przez sytuację należy rozumieć pewien wyraźnie wyodrębniony spośród innych fragment fabuły, jakieś zdarzenie z życia bohaterów ściśle złączone z rozbudowaną scenerią zewnętrzną, osadzone ra wyraziście zarysowanym tle. Sytuacja zawiera w sobie zarówno elementy statyczne (tło, sceneria), jak i elementy dynamiczne (zdarzenie).

V\ uniesiono trumnę w te fi sposób, że wuj Leon i ciotka Lucyna byli na przedzie, a z tyłu Franek i zapłakany urzędnik, podpierający swoją część trumny głową. Nogi dźwigających zabawnie się rozsuwały w błocie. Wuj Waeio szedł na przedzie, z rozpiętym parasołem j kapeluszem na brzuchu.

Dzwon jęczał, siepał deszcz, za brudnymi szybami mieszkań i sklepów sterczały nieruchome twarze gapiów, z tyłu turkotała furka z kulkami w pnn. Urzędnik psuł symetrię głów pochylonych po bokach trumny. Wleczono się w szarudze i milczeniu.

(Z. Uniłowski Dwadziefcia lat życia)

Ścisłe połączenie w obrębie sytuacji zdarzenia i tła sprawia, że przedstawienie jej mobilizuje zarówno środki opisowe, jak i formy opowiadania. W cytowanym fragmencie mowa jest o pogrzebie matki bohatera, a więc o ściśle określonym zdarzeniu fabularnym. Cały ten urywek tekstu nasycony jest czasownikami czynnościowymi, uwypuklającymi moment ruchu i działania. Opis nie wyodrębnia się tu na pozór zupełnie z toku opowiadania, przeciwnie — jest podporządkowany jego właściwościom stylistycznym. Nietrudno wszakże spostrzec, że cały ten fragment stanowi zamkniętą i skończoną całość („obraz”), przy czym na plan pierwszy wysuwa się wygląd prezentowanej sytuacji. Narrator mógłby np. powiedzieć: „w deszczowy poranek tego a tego dnia odbył się pogrzeb matki Kamila” i bynajmniej nie zubożyłby w ten sposób fabuły. Gdy jednak sytuację tę wyróżnia spośród innych zdarzeń, przedstawia konkretnie, podkreśla szczegóły, usiłuje zarysować przede wszystkim wygląd osób i tła, niewątpliwie stawia przed sobą zadanie opisu. Opis ten jest uwikłany w formę opowiadania, nie zatrzymuje jego tempa, jednakże zachowuje również w wyraźnym stopniu swoje własne cechy.

Powyższa klasyfikacja form opisu w utworze epickim opiera się na rozróżnieniach samego przedmiotu opisywanego (osoby, tło zdarzeń, sytuacja). Nie jest ona wyczerpująca; należałoby uzupełnić ją inną klasyfikacją: ze względu na środki stylistyczne stosowane w opisie. Przeprowadzenie takiej klasyfikacji jest jednak bardzo trudne, jeśli nie wręcz niemożliwe, ponieważ musiałaby ona uwzględniać bardzo daleko posunięte zróżnicowanie historyczne form opisu, n także rozmaitość gatunkową tych form (innych w powieści, innych w noweli, innych w poemacie dygresyjnym itd.).

341