7

{

I. PODSTAWOWE WYZNACZNIKI GATUNKU BIOGRAFICZNEGO W TRADYCJI LITERACKIEJ I KULTUROWEJ

Każde dzieło sztuki jest elementem dialogu nie tylko z naturą, ale także, i to w wyraźniejszym jeszcze stopniu, z tradycją, ze światem dotychczasowej sztuki i jej obrazów k

- 1

Żaden bodaj z gatunków literackich o tak dawnych tradycjach, jak te, które reprezentuje biografistyka (licząca — począwszy od Plutarcha — dziewiętnaście wieków istnienia), nie¹ zachował w tym stopniu swej niezmiennej żywotności i aktualności po dzień dzisiejszy. Jej cechą szczególną — w odróżnieniu od innych gatunków — jest także wyjątkowa skala możliwości literackich sprawiająca,.że w ramach generalnego rygoru opisania życia postaci historycznej od narodzin do śmierci mieszczą się utwory o różnym charakterze, jak historyczne, panegiryczne, powieściowe — . by wymienić kilka tylko typów biografii uprawianych w ciągu wieków.

Stąd też przy każdym bliższym zainteresowaniu biografistyką nie można traktować jej jako piśmiennictwa jednolitego, wymaga ono każdorazowego określenia.odmiany gatunkowej i usytuowania w okresie historycznoliterackim. Istotne znaczenie ma tu także pograniczny charakter tej twórczości, tkwiącej częściowo w historii, częściowo w literaturze, co wyłania kilka perspektyw badawczych w zależności od przyjętego aktualnie punktu widzenia². Przedmiotem szczególnego zainteresowania jest

HLP

zazwyczaj piśmiennictwo biograficzne, pochodzące głównie z dwu okresów jego historycznego rozwoju: po pierwsze — z literatury starożytnej Grecji i Rzymu, kiedy to utrwaliły się zasadnicze schematy kompozycyjne kontynuowane później w ciągu wieków, po drugie zaś — biografia nowoczesna, dziewiętnastowieczna i późniejsza, która, porzucając antyczne jeszcze tradycje moralizmu i dydaktyki i wykształcając nowe sposoby prezentacji bohaterów, wyłoniła jednocześnie nowe problemy badawcze ³.

Historycy literatury, opisując dzieje gatunku,' który początkami sięga IV i III w. przed n. e. starożytnej Grecji, już w tym najwcześniejszym okresie dostrzegali wewnętrzne zróżnicowanie przekazów biograficznych, pozwalające na klasyfikację materiału. Za kryterium podziału przyjęto genezę i przeznaczenie poszczególnych odmian biografii, co prowadziło do wyróżnienia trzech jej zasadniczych typów, a mianowicie:' biografii pochwalnej, charakterologicznej i antykwarycznej czy inaczej — podręcznikowej. Pierwsza z nich wywodzi się z osnutych na materiale biograficznym pochwalnych mów Isokratesa, który w swym Euagorasie — mowie sławiącej cnoty króla Salaminy — stworzył pierwowzór idealizującej i zarazem moralizującej biografii pochwalnej. W innych dalszych kontynuacjach odmiana ta oscylowała pomiędzy tendencją retoryczną lub historyczną i zależnie od tego przybierała bądź formę opowiadania historycznego, jak np. w przypadku pochwalnej biografii Agrykoli pióra Tacyta, bądź też nadawano jej kształt mowy pochwalnej lub nawet apologu. Jako genetyczne podłoże drugiej z wymienionych odmian biografii zwykle wskazuje się zapoczątkowane przez sofistów, ale pogłębione przez Arystotelesa — studia nad człowiekiem, prowadzące biografów do skoncentrowania się głównie na „charakterach” postaci tytułowych, charakterach wzbogaconych później przez uczniów Arystotelesa materiałem anegdotycznym i legendarnym, rozbudowującym zasadniczy schemat żywota Tendencje te doprowadziły do wyłonienia się odmiany nazwanej potem

1

   J. Białostocki, Ikonografia romantyczna. Przegląd problemów badawczych, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy w. XVIII i wieku XIX, Warszawa 1967, s. 62.

2

   Por. T. Ł e p k o w s k i, Kilka uwag o historycznej biografistyce, gdzie autor przeprowadza typologię biografii historycznych. „Kwartalnik Historyczny”, R. LXXI: 1964, z. 3, s. 711—716, oraz J. Jedlicki, Autorzy i bohaterowie, ibid., s. 717—,726. Wyodrębnia tam autor biografię jako historię „awansu”, widząc w niej odmianę gatunku (przykład: A. Ker sten, Stefan Czarniecki)

3

F. Leo, Die griechisch-rómische Biographie nach ihrer literarischen Form, Leipzig 19L1; S. Witkowski, Historiografia grecka i nauki pokrewne, Kraków 1927; T. Sinko, Literatura grecka, Kraków 1947; T. Sinko, Wstęp [do:] Plu-tarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, Wrocław 1953, BN II 3; M. Bro-ż e k, Wstęp [do:] P1 u t a r c h, Cztery żywoty, Warszawa 1954; A. Maurois, Aspects de la biographie, Paris 1930; H. Cys^_arz, Geschichtswissenschaft, Lebens-wissenschaft, Wien—Leipzig 1928; P. Ran dali, The Art of Biography, London 1965; J. A. Garraty, The Naturę of Biography, New York 1957; F. Seugle, Zum Problem der modernen Dichterbiographie, „Deutsche Vierteljahrschrift...”, 1952,

s. > 100—1:11; J. B. Richter, Zagadnienia biografiki współczesnej, „Nauka Polska”,

t.    XIX, 1934; J. Szymański, Z zagadnień średniowiecznej ibiografistyki. Katalogi dostojnicze. Studium źródłoznawcze. Warszawa 1969.