8 (1401)

Można więc powiedzieć, że ekonomia polityczna — badając społeczne prawa rządzące procesem gospodarczym —- zajmuje się pewnym szczególnym rodzajem stosunków społecznych, mianowicie stosunkami ekonomicznymi, co obejmuje także stosunki człowieka do rzeczy, które stanowią ogniwo stosunków ekonomicznych. Istnieją dwa rodzaje stosunków ekonomicznych. Pierwsze powstają w procesie produkcji, i te nazywamy stosunkami produkcji, drugie powstają w procesie podziału, i nazywamy je stosunkami podziału albo stosunkami dystrybucji; w szczególnym przypadku, kiedy podział przybiera historyczną postać wymiany, stosunki podziału nazywamy stosunkami wymiennymi¹².

Stosunki produkcji i społeczne siły wytwórcze

Cechą szczególną stosunków produkcji jest to, że kształtują się one przy pracy, tj. w procesie oddziaływania człowieka na przyrodę i kształtowania się samego człowieka przy tej działalności; w procesie, jak mówił Marks, „wymiany materii człowieka z przyrodą”. Stosunki produkcji są po prostu rezultatem społecznego charakteru pracy, rezultatem tego, że w procesie produkcji istnieje kooperacja i podział pracy między ludźmi. Wynika stąd, że stosunki produkcji zależą od stosunku człowieka do rzeczy, które powstają w procesie produkcji, mianowicie od sposobu, w jaki człowiek oddziaływa na przyrodę i w toku tego oddziaływania sam się kształtuje.

Sposób i środki oddziaływania człowieka na przyrodę w procesie produkcji oraz związane z tym oddziaływaniem ukształtowanie człowieka określił Marks mianem sił wytwórczych. Ponieważ proces produkcji ma charakter społeczny, taki też charakter mają siły wytwórcze: są one społecznymi siłami wytwórczymi.

Społeczne siły wytwórcze są to więc techniczne metody produkcji, środki produkcji, a zwłaszcza narzędzia pracy, jak również doświadczenie ludzi i ich umiejętność posługiwania się środkami produkcji, wreszcie sami ludzie, którzy takie doświadczenie i taką umiejętność posiadają. Innymi słowy: społeczne siły wytwórcze — to zespół wszystkich czynników, które stanowią o wydajności społecznej pracy na danym szczeblu

¹² Nazwę „stosunki produkcji” wprowadził Marks w słynnej swej przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej (1859 r.). (Zob. K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955, s. 5). Jednak już w wygłoszonych w r. 1847 wykładach pt. Praca najemna i kapitał mówił o „społecznych stosunkach produkcji”. (K. Marks, Praca najemna i kapitał, Warszawa 1949, s. 27). Engels mówił też o „stosunkach wymiany” rozumiejąc je w znaczeniu szerokim jako stosunki dystrybucji. Engels określa stosunki produkcji i stosunki wymiany łącznym mianem stosunków ekonomicznych. (Zob. F. Engels, Anty-Duhring, Warszawa 1956, s. 32).

22