Atlas muzyki!4

XX w. / Bartok 529

sFI -V BARTÓK. ur. 25 III 1881 w Nagyszentmi-ud. Rfcgnt obecnie Rumunia), an. 26IX 144 5 w Nowym Jorku. Wiatach 1899-1903 stu-Aomwi w Budapeszcie u THOMANA (uczeń LISZTA fort.)] ROESSLERA (tompozyga). wistach 1907-1934 był profesorem fort. wBu-^utsaat. W t\m czasie dużo podróżował, zbic-n^: mw>tę Iudcw4. caęso z Z KOD.ALYŁM. wyjeżdżając m.in. do Rmnunn (I90S). Bułgarii, ni Ukrainę. do Norwegu (1912). Algierii (fiubu 19(3). TUrcji (1936); w 1909 małżeństwo : MARTHA ZIEGLER. w 1923 z DITTĄ PASZTORY; w łatach 1934-1940 był członkiem Węperskiei Akademii Nauk (wydania pieśni ludowych): podróże koncertowe. W 1940 wyemigrował do Stanów Zjedn. (Nowy Jork).

Pierwsze utwory Bartok pisał pod wpływem BRAHMSA. DOHNANYIEGO. STRAUSSA iK,'stuth. 1903-1904). DEBUSSY*EGO.

Manka ludowa. LISZT i muzycy XIX w. uznawali nowszą muzykę ludową weg. miast za oryginalną (t 473). Bartok i KODALY jako nieskażoną zachodnimi wpływami traktowali muzykę wieśniaków, zbierając ją najpierw w rękopisach, potem za pomocą fonografu. Pierwszych 20 ludowych węg. pieśni chłopskich wydali w 1906. Następnie rozszerzyli swoje poszukiwania, zwt. na Europę Wsch., za ceł życia postawili sobie ratowanie istniejących zasobów. W 1934 do obrób-ki pozostawało 1026 walców fonograficznych (ukończone dopiero po śmierci Bartoka). Jednocześnie Bartok znajdował w muzyce ludowi silne inspiracje dla własnej twórczości. jej wyrazu i istoty, nowych rytmów, melodii, barw. do przezwyciężenia systemu dur-moB. Jego pra-ra zmuz. ludową odbywała się na 3 poziomach: ‘ bezpośrednie przejęcie (z akomp. itd.);

■ praca motywiczna na hw materiału;

" *°** kompozycja na wzór muzyki ludowej (tys. C. altówka).

Allegro barbaro (1911) 7c swymi pulsującymi ryt-nami (fort. jako instr. perkusyjny) i ostrymi konturami jest - jeszcze przed STRAWIŃSKIM -wybuchem nowego, witalnego stylu, pełnego niezależności i siły oraz nowej estetyki. W jednoak-towej operze Zamek Sinobrodego (1911) mający trudności życiowe Bartok potrafi znaleźć niezwykłą ekspresję, pełną nowych barw i form. Na-■ępnae wycofuje się na kilka lat, poświęcając czas głównie studiowaniu muzyki ludowej.

Dopiero rok 1923 przynosi Staff taneczną na orkiestrę, będącą wielkim osiągnięciem. W 1924 ukazuje się książka zatytułowana Węgierska muzyka ludowa. Rok 1926 zapoczątkowuje nową fazę twórczości, w której Bartok łączy wiedzę na temat muzyki hłdowej z podziwianą przez siebie zach. tradycją muzyki artystycznej, zwf. BACHEM (polifonia i kontrapunkt), BEETHO VENEM (praca motywiczna). DEBUSSYM (barwy akordów) i neoklasycyzmcm swoich czasów (formy tafcie jak sonata, koncert), tworząc własny, wirtuozowski, błyskotliwy; żywy styL i ara trzydzieste przyniosły wiele dojrzałych utworów, pełnych dźwiękowej zmysłowości i harmonijnej równowagi (a 522). W tym czasie ukazało się także dzido pedagogiczne Mikrokosmos. wprowadzające w tajniki gry na fort i jednocześnie opisujące nową muzykę (rys A):

-    biiomłlność: tonacje C-dur I Fłfrdur umieszczone jedna nad drugą, eksponowane jako peata-chord. następnie zestawiane w melodyjnym duecie;

-    dysonanse: nierozwiązane, w skupionym i rozległym układzie, o ostrym i miękkim charakterze (półnuty);

-    rytmy:: wzorowana na muzyce bułgarskiej kombinacja grup czwórkowych (2x2): trójkowych w grupy 7 ósemek, będących podstawą dla melodii.

Ostatnim dziełem Bartoka skomponowanym przed emigracją jest VI Kwartet smoczkowy, wstrząsający obraz Europy roku 1939. Utwór zaczyna się żałobnym śpiewem solowej partii altówki (Mesto), o prostej budowie przypominającej (mimo chromatyki) pieśń ludową.

Po nim następuje unisono o beethowmowskim rozmachu (op. 130fl 33), z pełnymi emfazy pauzami. Po węgiersku brzmią Marcia i BuHetta (’Taniec niedźwiedzia, wpływ jazzu). ftowtórzo-ne Mesto (2-4-głosowc) rozrasta się w szeroko zakrojony finał (rys. C).

Późne dzieła Bartoka osiągają klarowność przypomina iącą wzory klasyczne. I tak Koncert na orkiestrę łączy zasady barokowego conceno z bogatą melodyką, harmoniką (także tonalną) i przejrzystością.

Typowe interwały charakteryzują w II części pary instrumentów: miękkie sefcssy dła fagotów, jasne tercje dla obojów; ostre sekundy dla trąbek (rys. B).

Prawykonanie tego utworu w 1944 przyniosło Bartokowi ogromną popularność. Stał się najczęściej grywanym kompozytorem XX w. Ważniejsze dzida. Rapsodia na fort. op 1 (1904). z ork. (1905); / Koncert skr: (190S): 14 Bogate! op 6 (1908); / Kwartet smyczkowy op. 7 (1908); opera Zamek Sinobrodego op. II (1911. libretto B. BAL.ASZA): ABegro barbaro 11911). Drewniany książę op. 13 (1914-1916). balet, libretto R BALASZA: Suita na fort. op. 14(1916);// Kwartet smyczkowy op. 17 (1915-1917); Cudowny mandaryn op. 19 (1915-1919). pantomima, libretto M. LENGYELA; 2 Sonaty na skrz. i fort. (1921-1922); Suita taneczna na ork. (1923); Sonata na fort. (1926); / Koncert fart. (1926): /// Kwartet smyczkowy (1927); 2 Rapsodie na skrz. i fort. (1928). także z ork.; IV Kwartet nmyczkm wy (1928). S-GBęśdowy; Carnota pro fana (1930k // Koncert fort. (1930-1931 k 44 Duety na skrzypce (1931); V Kwartet smyćzłimy (1934). 5-cnę-sóowy; Muzyka na smyczki perkusję i czeiestę (1936); Mikrokosmos (1926-1939); Sonata na 2 fort i perkusję (1937). z ork. (1940); I# Koncert skrz. (1937-1938); DhertSwensomaork. tmyczko-■4(1939); W Kwartet umyczksmy (1939); Koncert na orkiestrę (1943); Sram no skrz. sofo (1944); /// Koncert fort. (1945); Koncert na otukekę (1945). mstnunentacja T SERLYEGO.