BN2

LXXXII MIEJSCE CZECHOWICZA

Wyobraźnia poety buduje w nim odrębną, własną rzeczywistość; mowa przemieniona nadaje nowy walor znaczeniowy i uczuciowy słowom, zdaniom, myślom. Wszystko może stać się jej tworzywem: uczucia, myśli, pejzaż, świat kultury — i wszelkie tworzywo w dziele poety staje się elementem gry wyobraźni^{1 2}.

A Czechowicz dopowiadał:

rozpoczyna się w młodej liryce polskiej odrealnianie pojęć. To znaczy, że ambicją poety jest takie operowanie materiałem słownym, aby wywołał on wrażenie wieloznaczności i barwnej mglistości, nie zaś realnego nazywania rzeczy po imieniu^3C.

Dodać trzeba, że w programie poezji czystej obok takich haseł, jak wizjonerstwo, kreacyjność, swobodna wyobraźnia i budowanie utworów w kształcie doskonałego piękna, było miejsce także na mocne akcentowanie postawy moralnej artysty, bezinteresowności i czystości intencji.

Miejsce Czechowicza. Przedstawiony uprzednio krajobraz wewnętrzny poezji Czechowicza i ukazany rodzaj materii artystycznej skłaniają do postawienia pytania o miejsce Czechowicza w liryce okresu międzywojennego, więcej: do pytania o jej stosunek do głównych linii poezji polskiej. W okresie międzywojennym, kiedy rozwijało się zjawisko poetyckie określone mianem Józefa Czechowicza, istniały, z grubsza biorąc, dla poety dwie możliwości: kontynuacja tradycji poetyckiej lub sprzeciw wobec niej.

Pierwsza postawa była udziałem Skamandra, druga — awangardy. Jest to jednak rozgraniczenie bardzo umowne i ogólne, ponieważ w rzeczywistości — dziś to widać bardzo wyraźnie — sprawy te miały wygląd bardziej skomplikowany. Pozycja Czechowicza znajdowała się z dala od obydwu. Nie odmawiał on wartości tradycji, przeciwnie: poczuwał się do głębokiego z nią związku, pi /,)'najmniej z niektórymi jej ogniwami. A równocześnie sympatie P i',o znajdowały się po stronie awangardy, ponieważ walczyła ona m nowy kształt poezji.

W niektórych swoich wypowiedziach Czechowicz pisał o dwóch isadniczych postawach poetyckich: klasycznej i romantycznej. Terminów tych nie wiązał poeta z historycznie określonymi epo-k.uni literackimi, ale nadawał im znaczenie ogólniejsze. Klasycyzm oznaczał zgodę na istniejący świat i odtwarzanie jedynie jego wy-idądu, romantyzm zaś wyrażał sprzeciw wobec rzeczywistości, do-m a gał się tworzenia nowego świata, stawiał na kreatorskie zdolności poety. Czechowicz sytuował siebie w szeregu twórców odkrywanych i stwarzających świat, a ten identyfikował się z linią romantyczną. Istotnie, u Czechowicza odzywają się — wykazała to luytyka — nawiązania do Lenartowicza, Wyspiańskiego i Tadeusza Micińskiego. Związkowi liryki Czechowicza ze Słowackim i Norwidem poświęcono nawet osobną uwagę³. Na przedłużeniu tej linii znajduje się twórczość Józefa Czechowicza.

Awangarda, poprzez ustanowienie zespołu dosyć rygorystycznie stosowanych zasad, odpowiadała w pewnym sensie klasycyzmowi. Jednak przez swoją postawę buntowniczą, burzycielską a równo-i ześnie wychyloną w przyszłość bliska była romantyzmowi. Konsekwentny poeta awangardowy, jakim był Jan Brzękowski, podkreślał, że dla współczesnego pisarza bliskie i cenne było w romantyzmie właśnie tworzenie nowego świata poetyckiego i nowej wyobraźni ⁴.

Czechowicz poszedł własną drogą. Od Skamandra odpychał go tradycjonalizm, od awangardy — jej doktrynerstwo i ograniczenia. Toteż zachował całkowitą swobodę działania i zwracał się do źró-

1

   L. F r y d e, Dwa pokolenia, «Pióro» 1938, nr 1, s. 10; przedr. w: Wybór pism krytycznych, Warszawa 1966, s. 202—212.

2

   Dokąd zmierza młoda literatura?, «Wymiary» 1938, nr 3.

3

   J. Marszałek, Dziedzictwo Słowackiego w twórczości J. Cze-< ho wic za, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 1965, nr 3; J. Wita n, Imię i proch wielkości, «Poe-zja» 1968, nr 7, s. 27—44.

4

   J. Brzękowski, O klasycznym i romantycznym widzeniu poe-ji [w:] Życie w czasie, Londyn 1963, s. 87—92.