CCF20090303027

58 Determinizm „naukowy”

zdeterminowane jak to, co było pokazane w przeszłości. A ponieważ przyszłość jest ustalona, może być w zasadzie znana z góry; przyszłość nie ma być przedmiotem przypuszczeń, lecz winna być znana z góry z całą pewnością.

Zachowując tę metaforę w pamięci, możemy powiedzieć, że determinizm „naukowy” wynika z próby zastąpienia niejasnej idei możliwej wiedzy o zdarzeniach przed ich nastąpieniem bardziej ścisłą ideą przewidywalności zdarzeń zgodnie z racjonalnymi naukowymi procedurami przewidywania. Doktryna ta zatem głosi, że przyszłość można racjonalnie wyde-dukować z teraźniejszych lub minionych warunków początkowych w koniunkcji z prawdziwymi teoriami uniwersalnymi.

Należy pamiętać, że determinizm „naukowy” głosi coś więcej niż tylko możliwość czy nawet istnienie wiedzy o zdarzeniach, zanim one nastąpiły; dzięki temu można go łatwiej poddać krytyce. Jest oczywiście rzeczą logicznie możliwą, że każde zdarzenie może być znane, zanim się komuś przydarzyło (mogło się komuś przyśnić) nawet w świecie, w którym wiele zdarzeń dzieje się w sposób chaotyczny i które nie podlegają żadnym prawom uniwersalnym. W takim świecie determinizm „naukowy” byłby fałszywy, ponieważ żadne teorie nie byłyby dostatecznie silne, aby mogły dać podstawę do racjonalnych przewidywań naukowych. Możemy to wyrazić stwierdzając, że determinizm „naukowy” głosi coś więcej niż tylko to, że świat ma charakter wyświetlanego filmu. Głosi bowiem, że wydarzenia pokazywane na filmie nigdy nie dzieją się chaotycznie, lecz zawsze podlegają regułom w taki sposób, że każdy obraz lub zdjęcie składające się na film pozwala nam wyliczyć racjonalnymi metodami dowolne przyszłe zdarzenie za pomocą reguł lub praw łączących następujące po sobie kolejne zdjęcia filmu. Gdyby determinizm nie implikował tej idei, nie miałby charakteru „naukowego”.

Powyższe stwierdzenia pozwalają nam zarysować wyraźniej relację pomiędzy wspólną ideą determinizmu a jego wersją, którą określiłem mianem determinizmu „naukowego”. Rzecz w tym, że determinizm „naukowy” odwołuje się do sukcesów nauk stworzonych przez człowieka, takich jak teoria Newtona; determinizm „naukowy” przedstawia się jako konsekwencję sukcesów nauk empirycznych, a przynajmniej jako doktrynę wspieraną przez nauki. Wydaje się, że determinizm „naukowy” opiera się na ludzkim doświadczeniu.

Nie ma wątpliwości, że dlatego właśnie Laplace odwoływał się nie do wszechwiedzącego Boga, ale tylko do demona obdarzonego mocami, które projektował w taki sposób, aby w zasadzie nie wykraczały poza moce człowieka-uczonego. Laplace nie oczekiwał, że jego demon będzie znał przyszłe stany świata dzięki intuicji; gdyby tak było, nie dokonałby idealizacji ludzkich władz racjonalnych, ale byłby zasadniczo poza nie nie wykraczał. Laplace jednak chciał, aby jego demon znał dokładnie warunki początkowe, ponieważ bez wątpienia sądził, że nie ma granic dla możliwych udoskonaleń wiedzy ludzkiej w tym kierunku. Podobnie oczekiwał, że jego demon będzie znał warunki wszystkich korpuskuł o dowolnym stopniu złożoności, ponieważ nie miał wątpliwości, że nie ma granic dla ludzkiej wiedzy również i pod tym względem, nawet jeżeli miał świadomość, że żadna ludzka istota (ani komputer o skończonych rozmiarach) nie może praktycznie obliczyć współrzędnych wszystkich korpuskuł znajdujących się w systemie takim jak gaz zawierający wielką ich ilość. Intencje Laplace’a najlepiej może wyrazimy mówiąc, że moce demona muszą wykraczać poza moce uczonego-człowieka tylko pod względem stopnia; winny być nieograniczone tylko w dziedzinach, w których nie ma określonych granic dla mocy poznawczych ludzkiego podmiotu poznania.

Idei tej można nadać większą precyzję za pomocą dwóch istotnych wymogów, z którymi Laplace byłby się bez wątpienia zgodził. Oba te wymogi, sformułowane tu w kontekście idei demona, zostaną później w nieco bardziej abstrakcyjnej postaci włączone do naszej ostatecznej definicji determinizmu „naukowego”.

Wymóg pierwszy jest następujący:

(1) Demonowi, podobnie jak uczonemu-człowiekowi, nie wolno przypisywać zdolności do ustalania warunków początkowych z absolutną precyzją matematyczną; podobnie jak człowiek, zadowoli się on skończonym stopniem ścisłości. Ale można założyć, że demon potrafi zredukować zakres nieścisłości w swych pomiarach tak dalece, jak tylko zapragnie, tj. potrafi je zredukować w stopniu większym niż ktokolwiek inny.