CCF20091231005

i₃o Odpowiedzialność i styl

ścią.³⁶ Koncepcja ta wykracza poza Afrykę Południową: plemię Lunda w Rodezji północno-zachodniej, w Angoli i w Kongo nazywa modliszkę Nsambi - nazwa ta oznacza rozmaite bóstwa.³⁷ U plemienia Banda modliszka, nazywana Etere, jest bohaterką wielu baśni. Na początku stanowiła jedno z Tere, postacią mityczną, która, choć swawolnego usposobienia, według wierzeń tych ludów z bardzo bliska uczestniczy w dziele tworzenia i jest stale w kontakcie z właściwym bogiem stwórcą, Ivoro (Eyi-vo-re: ten, który dał początek rzeczom).³⁸ W całokształcie mitów afrykańskich Hermann Baumann wyodrębnia cechy demiurga uzdrowiciela, ducha pól i zarośli, którego materializacją jest zazwyczaj modliszka: jest to przede wszystkim Kaggen u Buszmenów, Nava u plemienia Khun, Gamab u plemienia Heikom i Bergdama, Hise u plemienia Naron, Pluwe u plemienia Khun w Angoli, oprócz tego jednak, jako blisko z nimi spokrewnione, wspomnieć należy Tulę u plemion Azande, Tere u plemion Banda, Mba u plemienia Ba-bua, Nvene u plemienia Mogwandi, Azapane u plemienia Mangbetu i Leh u plemienia Barambo, w rozmaitym stopniu posiadające w sobie coś z dwóch skrajnych, niezwykle mocno zarysowanych typów: Kaggen, modliszki czczonej przez Buszmenów, i Ananse, boskiego pająka u Aszantów na zachód od Sudanu.³⁹

Wydaje się zatem, iż owad ten wywierał powszechnie wrażenie na ludziach. Niewątpliwie przyczynia się do tego utajone utożsamianie się z nim, do którego skłania jego wygląd wybitnie antropomorficzny. Antropo-morfizm jakiegoś elementu w przyrodzie wydaje się być niezawodnym źródłem jego wpływu na sferę uczuć ludzkich. Weźmy na przykład wampiry i mandragory i związane z nimi legendy.⁴⁰ Otóż modliszka nie tylko ogólnym wyglądem przypomina postać ludzką, lecz także - jedyny z owadów poza larwami ważek - może, jak człowiek, odwracać głowę, by śledzić wzrokiem to,

co zwróciło jej uwagę.⁴¹ Już to samo tłumaczy może przypisywanie tym stworzonkom złego spojrzenia. Inne tylko widzą, one patrzą.⁴²

Zjawisko jest jednak ogólniejszej natury, należy więc przyjrzeć się temu owadowi bliżej i zbadać, co tak za-frapowało w nim człowieka.

Według wydanej w 1839 roku klasyfikacji Audinet--Serville’a rodzina modliszek (Mantidae) następuje po karaluchach (Blattariae), a poprzedza Phasmida czyli straszykowate.⁴³ Obejmuje czternaście rodzajów, z których jedenasty są to modliszki właściwe. Rozróżniamy pośród nich: modliszkę wyschniętą, przesądną, trawiastą, modliszkę brązowy listek, modliszkę z szerokim wyrostkiem (Mantis latistylus), modliszkę karbowaną, z płowym czubkiem i cętkowaną, modliszkę księżyc, modliszkę zjawę, krostawą, sąsiadkę, zmienną, modliszkę o dwóch sutkach (Mantis bipapilla), modliszkę z rozpostartym kołnierzem, opryskaną, zbrukaną (Mantis inąuinata) i w czarny deseń, modliszkę włochatonogą, ustrojoną, nabożną, chwytnonogą, jasnozieloną, kazno-dziejkę i przezroczystą, modliszkę opasaną, modliszkę haftowaną, prążkowaną, bezbarwną, siostrzyczkę, milą, modliszkę stalową (Mantis chalybea), modliszkę czer-wonobiodrą (Mantis rubrocoxata), modliszkę mgławicową i wreszcie modliszkę jasną i modliszkę z Madagaskaru.

Nomenklatura ta bynajmniej nie jest bez znaczenia. Pozwala stwierdzić, jak mało wśród określeń, którymi się posiłkuje, jest epitetów językiem technicznym wskazujących charakterystyczne właściwości danej odmiany, i dowodzi, że poza ostatnim z tych epitetów na próżno szukalibyśmy takich, które powstały od nazwy okolicy obfitującej w te owady czy od nazwiska entomologa,

• odkrywcy danej odmiany, jak to jest na ogół przyjęte w naukach przyrodniczych. Przeciwnie, widzimy, że w przeważającej części określenia te zwracają się wy-

X

1

f.

9’