CCF20110105013

ZBIGNIEW RASZEWSKI

2

„Tymczasem poeci słowiańscy tworzący dramaty — wołał Mickiewicz z katedry Collćge dc France — niechaj całkowicie zapomną o teatrze 1 o sccntc. Tę rad*; trzeba im często przypominać, bo z jednej strony Polacy zrażają się tym. że nie mają sceny narodowej, z drugiej zaś Czesi przywiązują zbyt wielką wagę do wzniesienia swego teatru narodowego. Wiełce się radują, żc posiadają gmach. ** deski sceniczne | dekoracje, czego brak obecnie w wielu dzielnicach dramatom polskim. Te przydatki są niewątpliwie konieczne, ale bynajmniej nie istotne."^u

Ciekawe*, jaki to czeski ..teatr narodowy" miał Mickiewicz na myśli? Sam w Pradze był tylko raz, latem 1829. Radnego „gmachu" teatralnego, „desek scenicznych" ani „dekoracji" Czesi jeszcze wtedy nie mieli. Mieli tylko 2espół gry-wający w niedziele po południu z łaski Niemców w gmachu teatru stanowego (Stavovske dlvadlo). Składał się częściowo z aktorów trupy niemieckiej umiejących po czesku i z amatorów. Grywał niemal wyłącznie przeróbki klecone na prędce, przeważńie przez jednego ze wspóldyrektorów teatru stanowego. Czescy budtlciełc, których Mickiewicz pojechał odwiedzić, bynajmniej się z tej sytuacji nie radowali. Dobremu teatrowi przypisywali wyjątkowe znaczenie w dziele odrodzenia Czech, a jego brak uważali za katastrofę.³¹

Znacznie więcej powodów do radości mieli w czasach, w których Mickiewicz wygłosił swoje przemówienie (4 IV 1843. była to Lekcja XVI trzeciego kursu literatur słowiańskich). Dojrzewało już wtedy młode pokolenie czeskich dzfaiaczy Icalralnych, zdolniejsze i obrotniejsze od poprzedniego. Repertuar okupował nadul starzejący się sztukorób Slópśnek, ale rósł już w sławę jego groźny konkurent-Jozef Kajetan Tyl. Czeski Bogusławski. Jedna z najbarwniejszych postaci europejskiego teatru romantycznego. Aktor, dramatopisarz i reżyser, dostąpił chyba jako jedyny na święcie wyjątkowego zaszczytu. Piosenka z jego „komedioopery” Fld'.ovałka {1836). Kde domuu mu)? uznana została zzi hymn narodowcy, a ^po 1918 — państwowy. Następstwem stale wzrastających ' ambicji i zainteresowań teatralnych stała się wyraźna koniunktura około r. -1840.

Sami Czesi nadal nic mogli Uczyć na uzyskanie koncesji. Z nieoczekiwaną pomocą przyszedł im za to przedsiębiorca Stavovskeho djvadła. praski Niemiec. Jan August Stdger. Ten Slóger zmiarkował, że powinno mu się opłacić otwarcie specjalnego teatru czeskiego, bo Czesi z samego patriotyzmu pilnie uczęszczali na swoje przedstawienia. Dzięki temu bywały one bardziej dochodowe od niemieckich. Władze udzieliły mu zezwolenia na budowę. Chętnie pozbywały się intruza z reprezentacyjnego teatru Pragi. Możliwe zresztą, że po cichu poparła Stdgera arystokracja praska, która ruch budzicielski umiejętnie wygrywała w stosunkach ze stolicą. Dość, z? w r. 1842 na parceli Stógera w Alei Róż. v Rułbve ulkl. sianą! gmach niezwykle okazały. Jego widownia, przeznaczana również na bale i reduty, uchodziła za szczyt wykwintu. Blask 1 000 świec przeglądał się w jej lustrzanych ścianach. Mieściła 2 500 widzów, znacznie więcej niż Sta-vovske divadlo. Duża scena o powierzchni 9X12 m. była tej wysokości co i Stavovska, a więc umożliwiała wykorzystanie tamtejszych dekoracji. Divadlo v Rużove ulici zamówiło zresztą kilkadziesiąt własnych: 8 krajobrazów u budapeszteńskiego dekoratora Nccfe. wnętrza współczesne u drezdeńskiego dekoratora Denny oraz monumentalne wnętrza starożytne u najwybitniejszego specjalisty wiedeńskiego. Antoniego de Pian. Urządzenia techniczne gwarantowały wszelkiego rodzaju cudowność i fantastykę. klórcj Czesi byli szczególnie spragnieni. (Poprzednio upokarza! ich splendor leatru niemieckiego.) V Rużovć ulicl miało si»{ grać wyłącznic po czesku, i to aż trzy razy w tygodniu. Na kierownika zespołu Stogcr upatrzył sobie Tyla, z amatorami zawarł umowy i rozpisał konkurs dramatyczny z trzema wysokimi nagrodami.

iVo wrześniu 1842 nastąpił pokaz sali, urządzeń i dekoracji, z którego Kvćty przyniosły entuzjastyczne sprawozdanie. 26 września 1842 r.. w dniu św. Wacława palrona Czech, odbyło się pierwsze przedstawienie. „Patriotyczną komedię” v. A. Svobody poprzedziła uwertura J. N. Skroupy, w której stale przewijał się motyw Kde domuo wuj? Publiczność wysłuchała jej ..pośród nieustających owacji i nieopisanego uniesienia". Także na drugim przedstawieniu owacjom nie było końca, a „Udu mnozslui”. Czesi nic posiadali się z radości: Divadio v Rużove ulicl było właściwie ich pierwszym, własnym ł dobrze wyposażonym teatrem zawodowym. Dzień 28 IX 1842 uznali za ważny w dziejach odrodzenia Czech i nic ulega wątpliwości, i o słowa Mickiewicza z 4 IV 1843 dotyczyły tego epizodu.

W chwili, w której jc wymawiał, toczyła się zacięta walka o utrzymanie Rużovć ulice. Okazało się, że publiczność czeska z trudem tylko mogła wypełnić widownię podczas trzech dni w tygodniu l przedsięwzięcie zachwiało się w posadach finansowych. Policja dołożyła wszelkich starań, żeby je dobić. Stogcr przestraszył się. Pomimo subskrypcji i kaucji, którymi kusili go zrozpaczeni Czesi, wycofał się z niebezpiecznego interesu.⁵¹

Objaśniając w ten sposób Lekcję XVI dochodzi się do dwóch wniosków. Po pierwsze: Mickiewicz wiedział, co się w teatrze czeskim dzieje. Po drugie: przemawiał w sprawie niesłychanie aktualnej, nic tyle do słuchaczy Collćge de France, ile do Czechów w Ich kraju. Z zaciekawieniem wracamy więc do porównania, które przeprowadził pomiędzy sytuacją teatru czeskiego i sytuacją teatralną „wielu dzielnic Polski”. Było przecież nieprawdziwe. Gdyby rzucił jc zaczynając wykłady paryskie, nie budziłoby większych zastrzeżeń. Z pięciu najważniejszych polskich ośrodków kulturalnych, specjalny gmach teatralny — poza Warszawą — rniał wtedy tylko Poznań, w dodatku ciasny i stary (1804). Na „ziemiach zabranych" I w Galicji przystosowano do użytku teatralnego: salę pałacową (w Wilnie, kon. w. XVIII) oraz dwa kościoły (we Lwowie, 1789 i w Krakowie, 1830). W Warszawie teatr polski żył z laski Rosjan. W Wilnie i we Lwowie ledwie dyszał wobec niemieckiej konkurencji. W Poznaniu występowali — głównie krakowianie — tylko podczis świętojańskich „kontraktów"."*

Ta sytuacja zaczęła się jednak zmieniać w sposób zupełnie widoczny od r. 1842. 28 )111642 r., a więc w czasie, w którym Divad>o v RużOve ulici było dopizro na wykończeniu, hr. Stanisław Skarbek otwarł we Lwowie nowy teatr wzniesiony jego .własnych funduszy. Ogromny: 1700 miejsc na widowni oświetlonej^- wspaniałym. wiedeńskim świecznikiem. Dekoracje Fryderyka Pohlmanna oklaskiwano zaraz po podniesieniu kurtyny. Starannie dobrany zespól (Dawison został reżyserem) miał w tym teatrze dobre uposażenia, i zapewnioną emeryturę z prywatnej skarbkowskiej fundacji.⁵*    •

W kilka miesięcy później. 16 1 1843 r., otwarto nowy teatr w Krakowie. Był to gruntownie wyremontowany gmach teatralny z XVIII w. powiększony o bryłę ¹ sąsiedniej kamienicy. Mniejszy i gorzej urządzony niż we Lwowie, chociaż rząd "Wolnego Miasta wydał na tę inwestycję mnóstwo pieniędzy. Giocan Battista

29