CCI00249

130 Zarys wykładów pedagogicznych

— to często już dużo. Niektórym uczniom trzeba pokazać, jak uczyć się na pamięć. Bez' tego zaczynają wciąż od początku, utykają wkrótce i daremnie usiłują posunąć się dalej. Regułąjest: zmienić punkt wyjścia (Gdyby np. chodziło o wbicie w pamięć nazwy^Salmanazar, należałoby powtarzać zar-nazar- manazetr - Sahnanazar).

Niektórych trzeba upominać, aby się nie uczyli na pamięć zbyt pospiesznie. Mamy lu do czynienia z mechanizmem psychicznym, który wymaga czasu i którego nie powinien wyprzedzać zarówno uczeń, jak nauczyciel. Zaczynać powoli, polem dopiero posuwać się szybciej!

Nie zawsze dobrze jest zahamować wszelkie ruchy ciała. Niektórzy uczą się głośno, inni przepisując, jeszcze inni rysując. Można tu również od czasu do czasu stosować mówienie całą gromadą do taktu. [...]

7. Tok nauczania

§ 105. Czy lok nauczania będzie właściwy? — to zależy od nauczyciela, od ucznia i jednocześnie od przedmiotu. Jeżeli przedmiot nie zdobędzie zainteresowania ucznia, to powstaną ujemne następstwa, które będą się obracały w kółko. Uczeń stara się wtedy wykręcić od pracy, milczy albo daje fałszywe odpowiedzi; nauczyciel usiłuje wydobyć prawdziwą; nauczanie utyka: niechęć ucznia wzrasta. Chcąc zwalczyć niechęć i lenistwo nauczyciel nie dopomaga, choć by mógł; zmusza ucznia, jak może, do namysłu, do samodzielnej pracy, do wyuczenia się na pamięć, do pisania na podstawie tego, czego się źle wyuczył, wypracować pisemnych itd. Właściwe nauczanie się urywa lub przynajmniej traci związek; brak wtedy właściwego przykładu, który nauczyciel powinien był dać, a mianowicie przykładu czytania, myślenia, pisania, sięgających głębiej w przedmiot nauczania. A tymczasem len właśnie przykład, jak przedmiot ująć, przedstawić, powiązać z innymi przedmiotami, jest czynnikiem wywierającym największy wpływ w dobrym nauczaniu. Nauczyciel powinien dać ten przykład, uczeń w miarę możności go naśladować, a nauczyciel musi mu w tym czynnie dopomagać.

§ 106. Tok nauczania jest albo syntetyczny (zbiorczy), albo analityczny (rozbiorczy). Syntetycznym można nazwać każde nauczanie, w którym sam nauczyciel zbiera bezpośrednio w jedną całość to, czego uczył; analitycznym natomiast takie, kiedy naprzód uczeń wypowiada swoje myśli, a te myśli, jakiekolwiek one są, pod kierunkiem nauczyciela rozbiera, prostuje i uzupełnia. Przy tym wypada wiele rzeczy ściślej określić i wyodrębnić. Bywają analizy' doświadczeń, wyuczonego materiału, wypowiedzianych poglądów. Jest taka synteza, która naśladuje doświadczenie, oraz inna, zestawiająca całość z umyślnie osobno podanych części składowych. W tym są jeszcze dalsze różnice na skutek rozmaitości samych przedmiotów.

§ 107. Ponieważ podstawę nauczania stanowi doświadczenie ucznia, przeto na pierwszym miejscu stawiamy tę syntezę, która naśladuje doświadczenie, i nazywamy ją nauczaniem opowiadającym lub opisującym. Natomiast będę w dalszym ciągu nazywał syntetycznym tylko takie nauczanie, które wyraźnie łączy w całość osobno przedtem podane człony.

Stosowanie nauczania opowiadającego lub opisującego jest wprawdzie ograniczone; jednak ta forma jest tak skuteczna, że zasługuje na osobne uwagi, a co ważniejsze, na to, aby się nauczyciel w niej starannie ćwiczył. K.to nią włada, najpewniej zdobędzie zainteresowanie uczniów.

Wymaga się zazwyczaj od uczniów, aby się ćwiczyli w opowiadaniu i opisywaniu; zapomina się jednak o tym, że poprzedzać te ćwiczenia powinien przykład nauczyciela. Wprawdzie mamy aż za dużo drukowanych opowiadań i opisów; jednakże co innego jest czytać, a co innego słuchać; viva vox docel⁴. [...]

§ 108. Warunkiem jest przede wszystkim dobra dykcja. Wielu nauczycieli powinno się wystrzegać nawykowych powiedzonek, zbytecznych słówek, błędów wymowy, wymawiania dźwięków nie należących do danego języka, nie dokończonych zdań, ciężkich okresów itp.

Warunkiem jest dalej taki dobór wyrazów, aby nie tylko odpowiadały przedmiotowi, lecz były zrozumiałe dla uczniów, oraz wyrażanie się dostosowane do ich stopnia wykształcenia.

Wreszcie dokładne wyuczenie się przemówienia na pamięć, w początkach prawie słowo w słowo; trzeba się w każdym razie tak przygotować, jakby się właśnie przemawiało do uczniów; trzeba również opanować treść i zwroty przemówienia, aby nie trzeba było zaglądać do książek i notatek.

§ 109. Przemówienie ma tak działać, aby młodzieży się zdawało, że bezpośrednio słyszą i widzą to, o czym nauczyciel opowiada lub co opisuje. Można to osiągnąć tylko wtedy, gdy uczeń już uprzednio wiele rzeczy słyszał i widział. Przypomina to o tym, że zakres doświadczenia uczniów, o ile jest za ciasny, należy rozszerzać przez oprowadzanie i pokazywanie. Ta forma nauczania nadaje się tylko do takich przedmiotów, które można słyszeć i widzieć. Trzeba tu uciekać się do wszelkiego rodzaju pomocy odtwórczych (ilustracji).

Jeżeli takie nauczanie jest na poziomie, to okazuje się przy powtarzaniu, że uczniowie odtwarzają nie tylko główną treść, lecz najczęściej nawet wyrażenia, których użył nauczyciel; że zapamiętali przemówienie dokładniej niż tego wymagano. Ponadto taki nauczyciel, który dobrze opowiada i opisuje, przywiązuje do siebie uczniów; będzie też miał większy posłuch, jeśli chodzi o dyscyplinę.

§ 110. Pod wpływem udatnych opowiadań i opisów zakres doświadczeń wychowanka jak gdyby się rozszerza, a wtedy przychodzi z pomocą analiza, aby doświadczenie uczynić bardziej pouczającym. [...]

§ 111. A teraz o analitycznym nauczaniu przede wszystkim dla najmłodszych. Chcąc zrozumieć, jakie jest znaczenie tego nauczania, należy się zastanowić nad tym, jak wygląda doświadczenie dzieci. Są one wprawdzie przyzwyczajone rozglądać się po swym otoczeniu, ale przewagę mają najsilniejsze wrażenia, a przedmioty w ruchu pociągają je o wiele silniej niż nieruchome. Drą i niszczą nie troszcząc się wiele o to, jaki związek zachodzi pomiędzy częściami całości. Nie zwracając uwagi na pytania: dlaczego? i po co?, używają każdego sprzętu zgodnie nie z jego przeznaczeniem, lecz tak, aby służył ich chwilowym pomysłom. Spostrzegają bystro, ale obserwują rzadko; prawdziwy stan rzeczy nie ’ tac. v/vo vox docet - żywe słowo uczy.