DSC03325 (6)

158

Próba nowego odczytania    .

-:--------

Ale trzecim bohaterem Reymonta jest czas, świętv i jego przebieg znacznie, zasadniczo niejako, różni odpowiedniego przebiegu w innych krajach i u innych ^ rodów. Czas ten jest święty, bo środowisko jest religij^' chrześcijańskie — katolickie; zapewne, ale tego jeszcze £ dosyć, ten polski katolicyzm ma swoje odrębne cechy, j j* cechy wybornie uwydatnił Reymont w swoim utworze! * Czas włościańskiego życia uświęcony jest przede wszystką przez cały szereg kościelnych świąt, przedstawiających * skróceniu życie ziemskie i niebieską chwałę założyciela chrze. ścijańskiej religii. Boże Narodzenie — Wielkanoc — Zielone Świątki — Boże Ciało — święta, w których Kościół tak mądrze połączył świetlane objawienia nowej religii z wie. kuistą tradycją starego człowieczeństwa. I my, czytelnicy, obchodzimy te święta razem z naszymi lipczakami, autor opisuje je dokładnie i przekonywamy się, że istotnie ich życie jest przez nie podniesione na wyższy poziom, uszlachetnione, uświęcone. Drugi szereg świąt tyczy się życia jednostek: są to — chrzest, wesele, śmierć, pogrzeb... I śmierć także święto? Zdaje się to niewiarygodnym, a jednak niech czytelnik przeczyta u Reymonta opis cichej i łagodnej śmierci starej Agaty, co się prawie przez całe życie gotowała do tej uroczystej chwili, jest to chyba jeden z największych cudów, wytworzonych przez religię w życiu człowieka.”²⁴ Z ostatnimi słowy Zielińskiego trudno się jednak zgodzić: dostrzegł on tylko próbę uspokojenia, nie zauważył obecnego w tej próbie lęku, a co najmniej obojętności bytu na sprawę ludzkiego życia: „Bo i cóż, że tam jakaś dusza człowiecza i skamlała w pazurach śmierci.” 7

Próbowano dotąd opisać, jak w tekście Chłopów funkcjonuję widoczne w tym cyklu cztery porządki wewnętrzne. Lecz funkcjonują one także na tle pisarstwa Reymonta w ogóle. Również i w kontekście epoki Młodej Polski wyróżnione porządki pozwalają dostrzec nie zauważane dotąd zbliżenia filozoficzne i myślowe. O tyle niełatwe do zobaczenia, że Reymont nie był pisarzem zdolnym do uogólnień intelektualnych i wypowiadał się zawsze w pisarskim konkrecie. Rozpocząć wypada od problematyki: życie — śmierć,

u x. Zielifckii Włościaństwo w literaturze polskiej, s. 477—478

^ndca/tania «Chłopóu>» Reymonta_iw

., j-ie folklorystycznym: pogrzeb — stypa. Sprawa ta calei twórczości Reymonta. Jak niejedna natura bio-tff*³. . powiązana do życia w sposób pełen napięcia, z te-PjjLfcpania czyniąca sytuację krańcową, tak i Reymont f _w biegunowo przeciwną sytuację krańcową: obsesję P^{rzed zaświatem}» widoczny w ekstatycznym przystaniu do świata. U tego trzeźwego pisarza obrazy śmierci • pogrzebu rozmnożone są jak u żadnego z prozaików polach.** Pesymistyczny liryk i uczuciowiec, Stefan Żeromski,

₀    ^ele mniej takich obrazów pozostawił w swoim dorobku. Reymont jakby uprzedzić zamierzał uogólnienie jednego

1    najwybitniejszych współczesnych pisarzy polskich, gdzie „nudny duet” oznacza — akt miłosny!

„Jakże nieograniczona jest śmierć, jakże bogata w sposobach, środkach, kompozycji, jakże ostateczna w porównaniu z tym nudnym duetem we dwoje, zawsze tym samym.”²⁶ Jaka jest właściwie zawartość filozoficzna podobnego stanowiska? Twierdzenie, że proces istnienia oparty jest na dwu zasadniczych ogniwach: życie i śmierć, należy do rzędu tautologii ontologicznej. Przez tautologię ontologiczną rozumiem każde uogólnienie światopoglądowe, które do zawartego w nim sądu generalnego nie wprowadza innych elementów jak te, które są dostępne w codziennym i przedfilozoficznym doświadczeniu. Tautologią ontologiczną będzie na przykład sąd, że istota ludzka składa się z ciała i duszy, rozdzielających się w momencie śmierci, wraz z implikacjami, które z tej przedśmiertnej dychotomii mają wyniknąć w zaś wiecie tak dla ciała, jak dla duszy.

Tautologię ontologiczną, na ogół dostępną prymamemu doświadczeniu każdej jednostki, tyle że odsuwaną na bok, na później, na kiedy indziej, należy oceniać nie według stopnia oryginalności czy samodzielności. Oceniać ją wypada wedle stopnia nasilenia w jej przeżyciu i doznaniu, wedle miary dotkliwej oczywistości uczuciowej, z jaką bywa ona doznawana przez jednostkę. Jeżeli ta jednostka przestała jej przeżycie odsuwać na bok i na kiedy indziej, a natomiast zdolna jest ją odczuć (stale bądź w chwilach napięcia) jako główną zasadę istnienia. Wtedy nie oryginalność intelektualna się liczy lecz siła przyświadczenia, dotkliwość urazu filozoficz-

“ -D„;~otr tych obrazów i scen sporządzi! J. Krzyżanowski (Wla-._A ĘSM Reymont, s. 182—183). ^d Mrożek, Poczwórka, „Dialog” 1867, na: 1, s. 4.