DSC03332 (5)

^m    _^Próba nowego odczytania .Chlo_M...

" Reymonta

wedle praw mówiących o jednorazowym przebiegu wydarzeń dziejowych.⁴¹ Po tej linii droga prowadzi w stronę Fryderyka Nietzschego. Ten ponadto myśliciel w końcowej fazie swej twórczości (Wola mocy, Tako rzecze Zaratustra) powołał kon. cepcję wiecznego nawrotu podobieństw — by powtórzyć za Berentem: „pierścień wiecznego wrót u”. O ile dawniejsi badacze filozofii Nietzschego ten fragment jego ideologii traktowali czysto opisowo bądź sceptycznie ^4S, to nowsi — zwłaszcza bliżsi egzystencjalizmowi — znawcy Nietzschego widzą w nim centralne miejsce jego filozofii. Nowsi, czyli Karl Jaspers i Martin Heidegger. Wedle Jaspersa idea ta prowadzi do zasadniczego pytania: „Gott oder Kreislauf?”⁴⁸ Dla łączności bezczasu historycznego Chłopów oraz cyklicznego nawracania tożsamości jako podwójnego oblicza tej samej postawy ideowo-filozoficznej wystarczy odwołać się do tych dzieł Wyspiańskiego, gdzie to nastawienie szczególnie wystąpiło. Bardzo jest ono łatwe do wykrycia w Nocy listopadowej, tutaj bowiem mit eleuzyjski o Korze i Demeter mógł być, i to przy użyciu już funkcjonującego systemu mitologii grecko-rzymskiej, dopasowany i dostosowany do przebiegu walk narodowo-wyzwoleńczych. Dopasowany wszakże zostaje nie tyle jako interpretacja przeszłości, ile — ^zaP°‘ wiedź tego, co nieuchronnie nastąpi. Jedną z funkcji mitu jest bowiem zawarta w nim profetyczna regeneracja, a tej szczególnie służy związany z cyklem prac agrarnych mit eleuzyjsko-orficki.

Eliade:

⁴¹ Zob. Ruprecht, Der Mythos bei Wagner und Nietzsche. Seine Bedeutung ais Lebens und Gestaltungsproblem, Berlin 1038. —* St. Kołaczkowski, Ryszard Wagner jako twórca i teoretyk dra-matu, Warszawa 1931; rozważania o funkcji mitu w dramacie oraz historii: s. 23, 33—34, 37. 41*    _

^iyei, rozdz. ^2ur Macht”.

^ode^^tania

«Chlop6w» Reymonta

173

odrodzenie czynnej siły wegetacji rozszerza swój wpływ "odrodzenie społeczeństwa ludzkiego przez odnowienie cza-r j idea periodycznej regeneracji przenika również inne Sędziny* jak np. dziedzinę władzy, suwerenności Ta sama odstawowa teoria rodzi i umacnia nadzieję w regenerację duchową dzięki inicjacji.” ¹

Q Wyspiańskiego centralna dla zrozumienia owej profetycz-₀ej regeneracji jest scena pod pomnikiem Sobieskiego w Łazienkach: Demeter z córką Korą żegna się. Bardzo znamiennie ukształtowana przez Wyspiańskiego scena: Demeter zachowuje się w niej bynajmniej nie jak bogini świadoma tajemnic, lecz jak matka zatroskana o losy córki. Kora zaś jest tą, która przeprowadza inicjację, która poprzez poznanie tajemnicy uchyla zasłony przyszłości:

Kora

Z tajemnic moich, matko, znaj: Jest inny tamten kraj, kędy są wiecznotrwałe siły; z tych coraz nowy rośnie pęd i wzejdą, i będą rodziły.

Tam wszelki żywot ma swój byt i czeka, aż dlań błyśnie świt, i czeka, aż dlań przyjdzie czas: zajaśnieć pełnią kras.

Demeter

A te zwarzone kędyż legną;

Jmze w barłogu zimnym gnić?...

Kora

Umierać musi, co ma żyć...

(.......i

Kora

Z tajemnic moich, matko, wiedz:

Gdy wszystko żywe musi lec pod ręką, która znaczy kres,

Śmierć tych użyźnia nowe pędy i życie nowe sieje wszędy.

Więc smutna, matko, tym rozstaniem, ale weselna tajemnicą, szaty przyoblekłam godnie. — Poniechaj żalu, niechaj łez.

1

M. Eliade, Traktat o historii religii, s. 343.