DSC04211 (4)

XVIII POETYKA DYGRESYJNEOO POEMATU

*^$gytdnika, Słowacki przeciąga tego drugiego „na swoją stronę”, >zanirp w .dalszych wersach przejdzie do ostrego ataku^naJiryly-

Zanim jednak do niego dojdzie, zanim Słowacki powie, że Krytyk om jak psom rzucam kilka kości, Gryzą, lecz przyjdzie czas, że te Herody [...] Będę gdzieś w piekle gryzł jak Ugolino” (III 53—54, 56) — wplata jeszcze dywagacje o życiu poezji w wyobraźni i w umyśle słuchacza.

Najpierw wydaje się, że to tylko spojrzenie z chłodnego dystansu, jaki daje wiek dojrzały, na młodzieńczą skłonność do zachwytów i uniesień, przenoszących proste wiersze w poetycką sferę tajemnych mgieł i blasków. „Dopókiś młody, bawią cię ballady” — (III 9). I zaraz następuje odarcie poety z aureoli maga .1 myślisz, że to sam poeta roi, Skrzy się i błyska i leci?... On stoi”, III 15—16); to oto także czytelnik, „ty sam”, niesie wiersze „w kraj marzenia”, wypełnia je „myśli tęczą” i uczuciem.

Konstatacja zadziwiająca zarówno na tle romantycznej koncepcji poezji, jak tak częstych w Beniowskim uwag o wirtuozer-stwie artysty. Lecz dzięki temu jakże podnosi się ranga owego „ty”, tu także zbliża się do poety jako współkreator. A zarazem

—    zostaje po jego stronie ustawiony w sporze ze światem.

Adwersarz. W tym konterfekcie nie ma już oczywiście takich

subtelności, jakie pozwalały swobodnie wzmagać lub skracać dystans między poetą a anonimowym czytelnikiem. Kształtuje go ironiczna ostrość polemiczna, jak u Byrona; drwina, szyderstwo, czasem ustęp kilkuwersowy, czasem wtrącona tylko drobna wzmianka zwracają uwagę na głupotę i złośliwość wszelkich krytyków dzieła i osoby poety: pismaków, religiantów, okropnych „bab”. Nazwiska adwersarzy Słowacki wymieniał wprost lub skrywał pod przejrzystymi aluzjami. Polemiczne chwyty, jakie by nie były, kształtują w Beniowskim przeświadczenie, że tępota przeciwnika jest wyrazem i skutkiem anachroniczności myślenia

—    czy-to nic pasujących do czasów Słowackiego przesądów

obyczajowych, czy uprzedzeń osobistych, czy wspartych na przestarzałej poetyce Pelille’a koncepcji literackich.

Postać adwersarza w polemicznym konterfekcie z reguły ulega uproszczeniu, schematyzacji. Ale współtworzy on — podobnie jak przyjaźnie traktowany słuchacz — tak bardzo istotne w poemacie dygresyjnym historycznoliterackie tło polemik. Michał Głowiński zwracał uwagę, że

Ustotę poematu dygresyjnego wyznaczało więc swoiste powiązanie z tłem, na którym powstał. Można by powiedzieć, że do historycznoliterackie było tu nie tylko wyznacznikiem genezy gatunku, ale jego struktury — w stopniu wyższym niż w jakimkolwiek innym przypadltu^? .

Polemiczne dygresje^zawsze odnoszą się do^kopkreteej rzeezywiś^ Jościl czasu osóh To tez~sprawia, ze eatunelTten wyjątkowo źle się nadaje jako materia dla kontynuatorów; by podjąć formę gatunkową Beniowskiego, trzeba by najpierw w równie gorące jak Słowacki konflikty .wejść z własną epoką, we własnym czasie osadzone" polemiki musiałyby stać się inspiracją dla dzieła, dla dygresji właśnie. Dlatego między innymi-^^lW-nt^rn^^ ytAryp-h-anforry najillllj wali do Rpuinwskiegn jako wzorca, bvłv i^^^kazane ha artystycz-^ ne niepowodzenie fzob. na ten temat s. LXIV—LXVII). . gtyl ironiczny, ironiczny styl -Beiyowskipgn

sokratycznej. Kpina, parodia, szyderstwo. Miaskacja. natadim Ustawiczna grfe-ezytełnilaem, w efekdi^kt5gj zacier . między co serio. a.    Dyskurs. wJctórymljaM

przeciwnika okazują się banalne i anarhroniczne. a racie własne są y/ciąż, w kolejnychlzdaniach~podwa7ane. podawane w wątpliwość. Obnażanie fałszu, konwencjonalności języka i postaw. Negacja,, rozbijanie nawyków myślenia w celu dotarcia do prawdy¹⁷,ii

¹⁶ Michał G ł o^w i ń s k i, Poetyko Tuwima a polska tradycja literacka, Warszawa 1962, s. 206,

¹¹ Gizela Reicher Thonowa (Ironia Juliusza Słowackiego w świetle badań estetyczno-porównawczych, Kraków 1933, s. 105) zwróciła uwagę na dwojaką funkcję-ironii w- BemowsIrim -^Zwykte msr ona-bye-