DSC06642 (3)

‘"Pierwsza ‘Rzeczpospolita: władza i przestrzeń

*7

prawdopodobieństwa), zniknęłoby z późniejszych dziejów Polski niebezpieczeństwo brandenbursko-pruskie. Są to jednak raczej tematy do gry symulacyjnej, nie do rozważań badawczych.

Pewnej dozy determinizmu nie mogę się jednak wyprzeć. Jestem oto przekonany, że w warunkach słabego zurbanizowania nader rozległego terytorium społeczeństwo stanowe nie mogło stworzyć silnego systemu władzy. Powstał układ przeciwny w stosunku do tego, który wytworzył się w po r. 1603 w Szkocji: gdy monarcha przeniósł się z Edynburga do Westminsteru, zanarchizowane społeczeństwo — pod wielu względami przypominające szlachtę polską — dostało się pod władzę biurokracji dworskiej: rozpoczęło się the rule by thepen, jak to określił król Jakub.¹^ Szkocja, jak Litwa — słabo rozwinięte kresy zjednoczonego państwa — miała jeszcze potężnie wpływać na losy całości systemu. Jej niewielki obszar i związek z wysoce zintegrowaną Anglią umożliwił stworzenie w Edynburgu aparatu władzy, który rychło podważył potęgę w terenie patronów-możnowładców. Wynikało to z «powolnego rozwoju idei władzy publicznej (public authońty) i dobra publicznego (public weal), która hamowała niespokojny indywidualizm średniowiecznych klas wyższych (...)».*7 Nowi ludzie króla uważali się za równych starym rodom arystokratycznym, ale «widzieli, że ich władza pochodzi nie tyle z ich ziemi i ludzi (fol-lowings), co z ich roli politycznej. Ich rzeczywista potęga wynikała z przypadku, który przeniósł w r. 1603 Jakuba VI do Londynu. Korzystali z okazji, która by nie powstała, gdyby król pozostał w Szkocji. Jako noblesse de robę stali się najważniejszymi ludźmi królestwa; byli głównymi członkami rady, poprzez których Jakub kontrolował północne królestwo. Zależało im też, by związać się z rządzącym establishmentem londyńskim.¹**

Pamiętajmy jednak, że cała Szkocja pomieściłaby się w jednym litewskim województwie.

16 Jakub 1,1607, «This I must say for Scotland, here I sit and govern it with my pen,

I write and it is done, and by a clerk of the council I govern Scotland now, which others could not do by the sword». Cytuje D.H. Wilson, King James VI and /,

London 1963, s. 313. Szerzej na ten temat R. Mitchison, Lordship to Patronage. Scotland 1603-1754, London 1983, s. 1-21.

17 Maurice Keen, cytowany przez Jenny Wormald, Lords and Men in Scotland: Bonds ofManrent, 1442-1603, Edinburgh 1985, s. 164

18    J. Wormald, op. cir., s. 162; dalej (s. 185) Autorka zwraca uwagę na kilka innych czynników, jak system podatkowy wprowadzony przez Jakuba VI i nowy Kirk, który silniej niż jakakolwiek instytucja świecka związał «teren» (locality) z «centrum».