DSCF6097

474 PIOTR MACIEJ MAJEWSKI

decyzja nie może zostać podjęta przez Rewolucyjne Zgromadzenie Narodowej odzwierciedlające rzeczywistego układu sił w państwie'⁷.

Paragraf 121 projektu konstytucji przewidywał, iż „pomiędzy paristwml a kościołem wprowadzony powinien zostać stan rozdziału”, natomiast zgod?⁵ z paragrafem 123 kościoły i wspólnoty wyznaniowe podporządkowane miały y prawu państwowemu'*. Praktyka polityczna okazała się jednak odmienna od specjacji teoretycznych i ostatecznie rozdział Kościoła i państwa nie został zapisaj w konstytucji uchwalonej 29 lutego 1920. Wykreślenie obydwu wymieniony! powyżej paragrafów z konstytucji tłumaczy się zazwyczaj opozycją ze strony pj słów słowackich, w tym nie tylko katolików, lecz również ewangelików i njj wierzących, która groziła odrzuceniem w głosowaniu całej ustawy zasadniczej^ Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż w Rewolucyjnym Zgromadzeniu NarodJ wym dysponowali oni zbyt małą liczbą głosów, aby groziło to odrzuceniem całej] konstytucji (wszystkich przedstawicieli Słowacji było 54 wśród 270 członków Zgromadzenia, czyli tylko 20%). Oczywiste jest, iż Czechosłowacka Partia Ludy wa, niezależnie od deklarowanego publicznie zrozumienia dla konieczność wprowadzenia rozdziału Kościoła i państwa, w istocie również była mu przeciwna; I Jej 24 głosy nie były jednak wystarczające, aby wspólnie ze Słowakami stworzył opozycję mogącą zablokować uchwalenie konstytucji (razem dysponowali oni 29% I głosów w Zgromadzeniu Narodowym). Niewątpliwie więc pomiędzy reprezentuj rami czechosłowackich katolików a przedstawicielami którejś ^pozostałych partii] politycznych doszło wówczas do nieformalnego porozumienia w sprawie konstjjl tucji. W tym kontekście bardzo prawdopodobna wydaje się hipoteza, iż w stycznia 1920 roku Antonin Śvehla obiecał ks. Śramkowi, iż agrariusze wycofają swoje] poparcie dla konstytucyjnego rozdziału Kościoła i państwa, w zamian za późniejszej wejście Czechosłowackiej Partii Ludowej w skład koalicji rządzącej⁶⁰. Wszy sol zdawali sobie sprawę, że w wyniku wyborów parlamentarnych, które musiałyzo*] stać rozpisane po uchwaleniu konstytucji, w Zgromadzeniu Narodowym znajdą się nieobecni w Zgromadzeniu Rewolucyjnym przedstawiciele mniejszości narodo-J wych, w tym przede wszystkim Niemców sudeckich. Czechosłowackim partio™ prawicowym, niezależnie od popularnych w nich tendencji antykościelnych, łatwiej było zawrzeć kompromis z katolicką Czechosłowacką Partią Ludową, niż z Niemi ^{1 2}

nie akceptującymi wówczas w większości czechosłowackiej państwowości³, len sposób jasna staje się przyczyna wejścia Srdmka do ogólnoczeskiej pitki wyborach parlamentarnych z kwietnia 1920 roku, w których partie niemieckie zdobyły 1/4 miejsc w izbie niższej parlamentu.

Tak więc ustawa zasadnicza z 1920 roku była owocem dość pospiesznie zawartego kompromisu: gwarantowała wszystkim obywatelom wolność wyznania , sumienia, lecz jednocześnie nie dawała żadnym wspólnotom religijnym ochrony konstytucyjnej. Zniesione zostało rozróżnienie związków wyznaniowych na uznawane i nie uznawane przez państwo. Wszystkie wyznania zostały uznane za równe wobec państwa (prawa), a ich wyznawcy uzyskali prawo publicznego odprawiania obrzędów, o ile nie naruszały one porządku publicznego lub dobrych obyczajów⁴.

Niemożliwość przeforsowania konstytucyjnego rozdziału Kościoła i państwa nie oznaczała końca procesu sekularyzacji państwa. Odtąd miał się on jednak odbywać na drodze ustaw parlamentarnych. I tak pierwszy projekt, jaki został przedłożony nowo wybranemu Zgromadzeniu Narodowemu w imieniu lewicy przez posła Bartośka, dotyczył właśnie wprowadzenia ustawowego rozdziału Kościoła i państwa, zgodnie z najbardziej konfrontacyjnym modelem francuskim. Został on jednak odrzucony przez wszystkie pozostałe partie⁵.

Już w roku 1919 wprowadzono możliwość zawierania przez katolików ślubów cywilnych oraz dokonywania przez nich rozwodów, a także zniesiono niektóre przeszkody prawa kanonicznego uniemożliwiające zawarcie małżeństwa⁶. Od 1920 roku realizowana była reforma rolna, która pozbawiła Kościół katolicki około 15% majątków ziemskich. W 1922 roku parlament uchwalił tzw. małą ustawę szkolną, która znosiła obowiązek nauki religii w szkołach, zaś w 1925 roku na mocy ustawy o świętach odebrano rangę świąt państwowych kilku świętom religijnym, wprowadzając zamiast nich uroczystości laickie⁷. Zniesione zostały święta maryjne przy-

1

* F. P e r o u t k a, op. cit., t. III, s. 1464.

2

K a p | a I op. cit, s. 324. Jak trafnie zauważa Ferdinand Peroutka, przyjęta w projekciefrl muła „wprowadzony powinien zostać stan rozdziału” (dosł budiż zaveden stan rozluky), jako stwierj dzenie mniej kategoryczne niż „będzie wprowadzony”, czy też „istnieje”, była już w istocie formą kompromisu pomiędzy lewicą domagającą się bezwzględnego rozdziału, a pozostałymi, bardziej umiarkowanymi siłami politycznymi. F. Peroutka, op. cit., t. HI, s. 1464.

| Peroutka uważał sprzeciw Słowaków wobec konstytucyjnego rozdziału Kościoła i państwazai główny czynnik, który zadecydował o wykreśleniu paragrafu 121 z ustawy zasadniczej. Twierdzi en,! iż nawet posłowie słowackiej lewicy „nie byli pewni, czy ty prymitywnym ludzie świadomość religijj na nie jest silniejsza niż świadomość narodowa” i obawiali się, że wprowadzenie rozdziału mogła spowodować trwałą opozycję słowackiego kleru wobec wszystkiego co czechosłowackie, przezęd antykościelny radykalizm Czechów umocniłby tylko słowacki separatyzm. F. Peroutka,! op. cit., 8 III, 11466-1468. Por. także; A. K. Hubę r, op. cit., s. 186.

■ F. G. Campbell, op. ciL, s. 296. Potwierdza to także Fęrdinand Peroutka, op. cjjl I fil. s. 1470. Podobnie autor przedwojennej publikacji, będącej swego rgdzajp podręcznym leksyko! nem politycznym Czechosłowacji, E. Ćapek powołując się I| relację senatora Frantiśka KrejćfegJ stwierdza, że ks. Srśmkowi udało się „zręcznym gjąiąewrowaniem” zapobiec wpisaniu do konstytuuj rozdziału Kościoła i państwa; E. Ćapek, Politickń pnrućkaĆSR, Praha#931,s. 94-95.

3

Wszystkie siły polityczne, łącznie z lewicą musiały liczyć się również z faktem, iż niezależnie od dużego zlaicyzowania społeczeństwa, szczególnie w Czechach, formalnie około 90% obywateli deklarowało jako wyznawaną religię katolicyzm. Większość polityków obawiała się otwartej konfrontacji z Kościołem, gdyż nie wiedziała jak zachowają się w takiej sytuacji nawet katolicy należący do ich własnych partii ^Ponadto ustanawiając rozdział rząd straciłby możliwość jakiegokolwiek wpływu na obsadę stanowisk kościelnych, co uniemożliwiłoby usunięcie niewygodnych politycznie węgierskich biskupów na Słowącji. F. Peroutka, op. cit., t. III, s. 1464-1465.

4

“ J. K a p r a s, qp. cit./ s. 160 i 331.

5

Projekt zaproponowany przez lewicę przewidywał m.in. zakaz utrzymywania kontaktów dyplo-matycaaych pomiędzy Republiką a Watykanem, konfiskatę wszelkich zbiórek pieniędzy dokony-wanych na rzecz Watykanu, zakaz przekazywania przez obywateli nieruchomości Kościołowi, ścisły nadzór państwa n® obrzędami religijnymi, zakaz druku encyklik, bulli papieskich, dokumentów soborowych i synodalnych bez zgody rządu, pozbawienie Kościoła całego majątku trwałego, ograniczenie możliwości przyjmowania przez Kościół donacji pieniężnych od obywateli. F. Peroutka, op.cH.ims. 1475-1476.

6

^M Zakon z 22. V. 1919 ć.;320; J. K a p r a s, op. cit., s. 337. Uzupełnieniem tego prawa było rozporządzenie z 27 czerwca 1919 oraz ustawa z 14 kwietnia 1919. Zniesione zostały następujące przeszkody prawa kanonicznego: posiadanie święceń kapłańskich, złożenie ślubów zakonnych oraz odmienności wyznań narzeczonych. Prawp dotyczące ślubów cywilnych było w istocie kompromisem, gdyż nię wprowadzało obowiązku takich ślubów, lecz zezwalało wszystkim obywatelom na ich zawieranie, zgodnie z wyrażonym przez narzeczonych życzeniem. Na temat debaty towarzyszącej przyjęciu ustaw zob.: F. Perou.tk a, op. cit., t. U, s. 642-654.

7

“ Zik z 3.IV. 1925 ć. 65; J. K a p r a s, op. cit., s. 333; por. także A. K. H u b e r, op. cit, s. 184, I