DSCF6091

462

PIOTR MACIEJ MAJEWSKI

STOSUNKI POMIĘDZY PAŃSTWEM I KOŚCIOŁEM W PRZEDWOJENNE) CZECHOSŁOWACJI 463

dającym moralne oparcie niezbędne człowiekowi, uważał on, iż pod tym względem katolicyzm wyczerpał już swe możliwości i powinien zostać zastąpiony przez nowa religię umiejącą pogodzić wiarę z nauką^{1 2}. Po wtóre, w roku 1899 Masaryk za-angażował się w sprawę Leopolda Hilsnera, Żyda oskarżonego o rytualny mord na chrześcijańskiej dziewczynie. Masaryk nie kwestionował winy Hilsnera, leci przeciwstawił się interpretacji zbrodni jako mordu rytualnego. Zwalczając antysemickie stereotypy Masaryk naraził się szczególnie prasie katolickiej, która, po* dobnie jak znaczna część czeskiego społeczeństwa, hołdowała tego typu uprzeć dzeniom. Trzeci konflikt Masaryka z Kościołem katolickim miał miejsce w 1906 r., gdy publicznie określił on mianem płatnego informatora księdza, który złożył; doniesienie na nauczyciela wygłaszającego poglądy sprzeczne z nauką Kościoł|| W efekcie, 308 katechetów wytoczyło Masarykowi proces o znieważenie religiii lecz sąd uwolnił go od tego zarzutu. Już przed wojną Masaryk nie unikał zresztą również oświadczeń politycznych o charakterze programowym. W deklaracji kierowanej przez Masaryka partii realistycznej z 1900 roku klerykalizm określony został I jako główny wróg polityczny³. Wzajemne animozje pogłębiły się w czasie pierw-?! szej wojny światowej. Przykładem może być szereg enuncjacji samego Masaryka', j I tak o ile jego wypowiedź z 1918 roku: „naszym programem jest Tabor”, uznać j można jedynie za nawiązanie do historiograficznej koncepcji „husyckości” Czech, 1 o tyle konstatacje z tego samego roku: „Rzym zostanie przez nas osądzony i skaza- I ny” lub „rozliczyliśmy się z Wiedniem, rozliczymy się i z Rzymem” stanowiły 1 zapowiedź konkretnych działań politycznych⁴. Kategoryczność tych wypowiedzi 1 wynikała niewątpliwie w pewnym stopniu z wojennej sytuacji, która sprzyjała 1 formułowaniu ostrych sądów, pozostaje jednak faktem, iż politycy skupieni wokół 1 Masaryka dążyli do znacznego ograniczenia pozycji Kościoła katolickiego w nowo--i tworzonej Czechosłowacji, stawiając sobie za cel przede wszystkim ustawowe roz-i dzielenie Kościoła od państwa⁵.

Pod koniec wojny radykalizacji uległa również postaw<| części czeskiego społe-jl czeństwa. Apogeum tych nastrojów przypada na okres już po uzyskaniu nie-* podległości, kiedy to 3 listopada 1918 tłum zburzył znajdującą się na Rynku Sta- i rego Miasta w Pradze wotywną, barokową kolumnę maryjną. Została ona wskazana* przez agitatorów, jako pomnik upamiętniający habsburskie zwycięstwo nad Cze-1 chami w bitwie pod Białą Górą, chociaż w rzeczywistości kolumna ta stanowił&fl votum mieszkańców Pragi upamiętniające obronę miasta przed najazdem Szwedów ■] w czasie wojny trzydziestoletniej i z Habsburgami miała niewiele wspólnego. Gdy- | by nie przeciwdziałanie kilku żołnierzy, podobny los spotkałby ®pwmez rzeźbwfl o tematyce religijnej zdobiące Most Karola^{6 7}. W całym państwifLsniszczoną*

^ pierwszych dniach niepodległości trudną do oszacowania liczbę posągów religijnych, w szczególności tych, które przedstawiały Matkę Boską lub św. Jana fjepofliucena. W około 1600 szkołach na terenie Czech i Moraw z klas usunięte zostały krzyże. W samej tylko Pradze nauczyciele-ateiści „skonfiskowali” około 500 krucyfiksów i zwrócili je katolikom dopiero po wpłaceniu okupu w wysokości 10 tysięcy koron. O skali antykościelnej furii świadczyć może fakt, iż sprofanowanych zostało około 500 kościołów i kaplic. Ekscesom tym towarzyszyła nie-zwykle intensywna antykościelna kampania prasy i nagonka środowisk ateistycznych na Kościół, mająca na celu zastraszenie księży i odizolowanie ich od społeczeństwa".

Nic więc dziwnego, że wyższa hierarchia Kościoła katolickiego, świadoma tych nastrojów,i zareagowała dość nerwowo na proklamowanie 28 października 1918 niepodległego państwa czechosłowackiego. Najwyższy rangą dostojnik Kościoła na ziemiach czeskich, arcybiskup praski Paul von Huyn (1868-1946), opuścił swą diecezję. Nie powrócił do Pragi z wizytacji wikariatu w Chebie, lecz bezpośrednio stamtąd udał się do Rzymu, gdzie już pozostał. Arcybiskup ołomu-niecld Lev Skrbensky wycofał się natomiast całkowicie z życia politycznego i nawet do czasu formalnego zrzeczenia się funkcji w roku 1920 nie sprawował realnej władzy w podległych sobie diecezjach⁸. Postępowanie hierarchów podyktowane było obawami o własne bezpieczeństwo w czasie burzliwych wydarzeń, które mogły 'przerodzić się w rewolucję społeczną. Obaj arcybiskupi byli pochodzenia szlacheckiego, a ióh diecezje uchodziły nawet w realiach społecznych Austro-Węgier za bastion konserwatywnej arystokracji⁹. O ile jednak Skrbensky należał $germanizowanejszlachty czeskiej, © tyle von Huyn był Niemcem, a do teg® mianowany postał w listopadzie 1916 roku arcybiskupem praskim na wyraźne żądanie władz państwowych (zastąpił zresztą Skrbenskego, który otrzymał wówczas w zamian arcybiskupstwo ołomunieckie). Jako człowiek znany z silnej ręki arcybiskup von Huyn miał pomóc władzom austro-węgierskim przywrócić porządek wśród ludności (Śzech — nic więc dziwnego, iż realnie ocenił swą nie-populamość w społeczeństwie i pospiesznie abdykował.

Porzucenie .diecezji przez najwyższych dostojników okazało się fatalne w skutkach dla Kościoła katolickiego w Czechach. Pozbawiony przywódców kler powołał bowiem kolegialny twór o, nazwie Wspólnota Duchowieństwa Katolickiego (Jednota katolickeho duchovenstva, w skrócie określany jako Jednota), który wkrótce zaczął sprawować faktyczną władzę w Kościele. Organizacja ta skupiała około 90% wszystkich księży katolickich. Jednota nawiązywała programowo do tzw. modemy katolickiej! ruchu stawiającego sobie za cel reformę Kościoła, który od 1895 roku byhpópulamy wśród czeskich katolików. Nawet sama nazwa organizacji była identyczna % nazwą działającego w latach 1902-1907 związku duchownych, rozwiązanego ostatecznie przez władze kościelne¹⁰. Wkrótce też w Jednocie odżyły tendencjaSęformistyczne, co zaowocowało wysłaniem do Watykanu depu-lacji, na czele z ks? dziekanem Krojherem (będącym również posłem partii agrar-

" L. N 6 m e c, op. cit., s. 124. Bezpośredni impuls do akcji usuwania krucyfiksów ze szkól stanowiło rozporządzenie so^^M^nokratycznego ministra oświaty, Gustayą ijahrmana, które przewidywało pozostawienie decyzji oBp&wnetrznym wystroju szkoły czynnikom miejscowym”; ^ Peroutka, op. cit, fe I,.s. 328.

¹² J. K a d 1 e c, Prehled ćeskych cirkevnich dejin t. D, Praha 1991, s. 239.

³ Die Habsburgermonarchie 1848-19181. IV: Die Ę&nfessionen, Wien 1985, s. 94-95.

^M Tamże, s. 162-163.

■

i R. S z p o l r u k, op. cit., s. 34-43. Rozprawa Masaryka wywarła zresztą ogromny wpływ na.

Durkheima, który opublikował swoją pracę „Le suicide” w 1897 r.

R. Szpolruk, op.ciL.s. 118-119 i 121-122.

| A. K. H u b e r, Die „Burg" und die Kirchen, [w:] Die „Burg11II. ^Ciinchen — Wien 1974, 1 182.

| Postulat konieczności rozdziału Kościoła od państwa znalazł się np. w deklaracji niepodległości

Czechosłowacji wydanej 10 października 1918 w Paryżu przez Masaryka, Śtefdnika i Bemeśa. F. Peroutka, Budovam stdtu. Ceskoslovenskd politika v letech poprevratovych t; DI, Praha

1936. s. 1458.

i Tamże 1.1, s. 182-183. Por. także J. Pechaćek, Die Rolle des politischen Kątholizismus

in der ĆRS, [w.] Die Erste Tseheschoslowakische Republik ais foykinationaler Parteisenstaat

Miinchen — Wien 1979, s. 259-260.