DSCF6092

464 PIOTR MACIEJ MAJEWSKI

nej), która przedłożyła papieżowi Benedyktowi XV projekt reformy Kościółki Jednota domagała się między innymi utworzenia czeskiego patriarchatu, zwięk! szenia zakresu samorządu wewnątrz Kościoła i dopuszczenia laikatu do współpracy! w ramach samorządu, wprowadzenia liturgii w języku narodowym oraz wprową. 1 dzenia dobrowolności celibatu (wszystkie te żądania, oprócz pierwszego pochodziły | bezpośrednio z wcześniejszego programu modemy). Postulaty te były dla Waty I kanu nie do przyjęcia— deputacja uzyskała jedynie zgodę papieża na odprawianie I w niektórych kościołach mszy św. według liturgii słowiańskiej oraz prawo do od* czytywania lekcji mszalnych i przepisanych fragmentów Ewangelii obok łaciny 1 również w języku czeskim¹.

Nie usatysfakcjonowało to oczywiście przynajmniej części księży, z których* około 200 zdecydowanych było w takiej sytuacji reformować Kościół nawet wbrew zakazowi Stolicy Apostolskiej. Najczęściej podejmowanym przez nich działanienil było zawieranie małżeństw cywilnych, co w znacznym stopniu kompromitowało i cały ruch reformatorski, jako zainteresowany wyłącznie zniesieniem celibatu, po-1 mijający zaś inne aspekty odnowy Kościoła. Nawet partie lewicowe uważały żąl groteskowe prośby zbuntowanych księży, domagających się od rządu ochrony przed sankcjami kościelnymi grożącymi za złamanie prawa kanonicznego, czy też 1 interwencji mającej wymóc na Watykanie zniesienie celibatu i ograniczenie władzy 1 biskupów².

Tymczasem we wrześniu 1919 roku władze kościelne powołały nowego arcy-1 biskupa Pragi Frantiśka Kordaća (1852-1934), filozofa i teologa znanego ze swychl konserwatywnych poglądów i niechętnego stosunku do ruchów refoimistycznycto, zaś 3 stycznia 1920 papież polecił nowo mianowanemu hierarsze zwołać episkopat! Czech i Moraw i oficjalnie poinformować biskupów, iż żądania Jednoty są sprzecza ne z prawem kanonicznym. W tej sytuacji zgromadzeni na konferencji dostojnicy! Kościoła postanowili rozwiązać Jednotę^{3 4}.

Pogłoski o tym podziałały prawdopodobnie katalizująco na proces dystansowania się części księży od oficjalnego stanowiska hierarchii. Grupa 140 duchownych 8 stycznia 1920 zerwała oficjalnie z Kościołem katolickim i utworzyła wspólnotę wyznaniową pod nazwą „Kościół Czechosłowacki” (Cirkev ćeskoslovenskó)^]i W odpowiedzi na to, 15 stycznia Kongregacja Świętego Oficjum wydała dekret potępiający i ekskomunikujący wszystkich księży, którzy zgłosili akces do tego Kościoła⁵. Chociaż Jednota zdystansowała się od schizmatyków, wydając już 13 stycznia oświadczenie potępiające ich krok, nie uchroniło to jej przed roz-

Państwem i kościołem w przedwojennej Czechosłowacji 465

_ią2aniem, jako organizacji, która de facto zapoczątkowała proces rozłamu. Dzień papieskiej anatemie, episkopat Czech i Moraw podjął decyzję o konieczności j^iązania Jedno ty, rozsyłając jednocześnie wszystkim księżom do podpisania deklarację stwierdzającą wierność Kościołowi katolickiemu i posłuszeństwo papieżowi oraz biskupom⁶. Oficjalny nakaz wystąpienia z tej organizacji kler otrzymał jednak dopiero 30 listopada 1920. Stało się to przyczyną zwołania zjazdu jednoty, który stosunkiem głosów 345 do 60 zadecydował o jej rozwiązaniu⁷.

Historycy nie są do dziś zgodni co do tego, czy rozłam ten inspirowany był przez polityków z kręgu Masaryka. Faktem jest, iż najbliższy współpracownik prezydenta, Edvard Beneś postulował w czasie pierwszej wojny światowej utwo-jzenie takiej wspólnoty wyznaniowej⁸. Z drugiej strony sam Masaryk w 1920 roku w rozmowach z brytyjskim jezuitą Vancem ustosunkował się do takich koncepcji litycznie twierdząc, że odrzucenie przez kilku księży celibatu nie wystarczy, aby powstał nowy Kościół⁹. Masaryk oceniał rzeczywistość realnie i po prostu nie wie-izyl w powodzenie takiej akcji, chociaż zapewne odnosił się do niej z sympatią. W każdym razie, Kościół Czechosłowacki uważał go za jednego ze swych patro-

nówfl

Wydatnego i całkowitego poparcia nowej wspólnocie udzielały natomiast niektóre czechosłowackie gabinety. Dość szybko, bo już 15 września 1920 została ona oficjalnie uznana przez lewicowo-agramy rząd Vlastimila Tusara, a na prze-lomi© 1920 i 1921 r. otrzymała od państwa hojną dotację w wysokości 1 200 000 korona Władze nie interweniowały także, gdy zwolennicy nowego wyznania siłą zajmowali kościoły katolickie, bezprawnie zmieniając je w ośrodki swego kultu¹⁰.

Założyciele nowej wspólnoty religijnej mieli nadzieję, że stanie się ona poważną konkurentką Kościoła katolickiego —- przynajmniej w Czechach i na Morawach. Przypuszczali, iż do Kościoła. Czechosłowackiego wstąpi około połowa wszystikich czechosłowackich katolików. W związku z tym, korzystając ze wsparcia środowisk lewicowych i wolnomyśliciełskich, przed spisem ludności zapowiedzianym na 15 lutego 1921 przeprowadzili kampanię, mającą na celu pozyskanie jak największej liczby wyznawców. Chociaż w jej rezultacie liczba księży-schizma-tyków wzrosła do 288, kalkulacje te okazały się jednak, generalnie rzecz biorąc, chybione¹¹. Według spisu z roku 1921 do Kościoła Czechosłowackiego należało nieco ponad 500 000 obywateli (3,86%), zaś do roku 1930 liczba jego wiernych wzrosła do około 800 000 osób (5,3%)¹². Nie był to więc sukces oszałamiający, lecz niebyła to też klęska. W każdym razie próba stworzenia istotnej alternatywy dla

1

   J. K a d 1 e c, op. cit, s. 240-241; Por. także: L. N e m e c, op. cit,, s. 125. Przedłożony Bene-dyktowi XV projekt reformy popierała około 1/3 wszystkich czechosłowackich księży, podpisało gol jednak ostatecznie tylko 90 duchownych. Papież oświadczył deputacji, że możliwe jest spełnienie wyłącznie żądań zgodnych z prawem kanonicznym, natomiast postulaty sprzeczne z nim, w tymi przede wszystkim zniesienie celibatu, nie będą nawet przedmiotem dyskusji; Podobnie wypowiedział się sekretarz stanu, kardynał de Gasperi. F Peroutka, op. cit., t HI, s 1391-1392.

2

   F. Peroutka, op. cit, Ł HI, s. 1393-1395. Stało to w zasadniczej Sprzeczności z koncepcją! rozdziału Kościoła i państwa, którego zresztą samowolni reformatorzy bardzo się obawiali.

3

   L. Nżmec, op.cit, i 125-126.

4

   W zebraniu założycielskim uczestniczyło 215 spośród 8450 wszystkich czechosłowackich duchownych katolickich. F. Peroutka, op. cit, t III, s. 1396-1397. Dokument stwierdzający; powołanie nowej wspólnoty wyznaniowej podpisało 66 księży. L. N 6 m e c, op. cit., s. 125-126 Por. także: NaS stat, t II; Stótni znzem, wyd. J. K a p r a s, Praha 1931, s. 3.59.

5

L- Nćmec, op. cit, s. 126-127.

6

*F. Peroytka, op. cit., t. III, s. 1398-1399.

7

"l*.Nimec,lop. cit., s. 1»27.

8

A. K. H u b e op. ęit., s. 184. Ząckjęhowego ojca Kościoła Czechosłowackiego uważa Masaryka np. R. S z p o t 1 u k, op. ęit., s. 159.

9

^J J. F i rl Die „Burg" aus derSicht eines Zeitgenossen, [w:] Die „Burg” t. II, MOnchen 1973, '98-9fc

10

L. N ć m i c, op. cit., s. 127 i 129-130. Z uznaniem Kościoła Czechosłowackiego rząd wstrzy-się do WTześnia, gdyż nieghciał pogorszenią stosunków z Watykanem przed rozwiązaniem sporu ¹ Polską o Śląsk Cieszyński, obawiając się jego, poparcia dla polskich żądań. Konferencja Ambasadorów przyznała większość tego terytorium Czechosłowacji 28 lipca 1920 r.; F. Peroutka, °P- eit,t. III, s. 1402-1403.

11

^BL NIm 1 c, op. cit., s. 128.

12

, ^ME. Ć a p 1 k, Politięka pnrućka ĆSR, Praha 1931, s 195-196; Statisticky prehled Republik? ^eslcosfovenskć, praha 1930, $. 9-11.