DSCN8215

xcvm CZ. III: TEKST „VADE-MECUM"

Chodzi mi o zbyt słabe zaznaczanie — przy wszelkich wyborach z VM — związku wybranych tekstów z całością, jaką jest przecież ten cykl liryczny.

Chronologia. Jednym z trudniejszych zagadnień wydawniczych jest chronologia poszczególnych składników i całości cyklu. Jak się rzekło, VM jest w pewnym sensie autorskim wyborem liryki, a równocześnie dziełem integralnym. Weszły do niego wiersze powstałe w ciągu blisko dwudziestu lat, oczywiście — w postaci mniej czy więcej przetworzonej. Najstarszy utwór zbioru to, zdaje się, W Weronie, którego pierwsza wersja pochodzi bodaj z r. 1848. Prawie połowa — 38 — z zachowanych powstała, według ustaleń Gomulickiego, przed r. 1864, a wiele wśród nich da się lokalizować w pobliżu r. 1861. Pozostałe powstać mogły około 1865 r., tj. w okresie redagowania drugiego tomu Poezji.

Nie sposób tu przedstawiać koronkowych niekiedy, acz w dużej części problematycznych ustaleń chronologii poszczególnych składników cyklu. Sam Gomulicki, który w tej dziedzinie — po Przesmyckim — ma zasługi największe, chroni się często w taką formułę: „utwór powstał przed...” itd. Pospolitym zabiegiem przy ustalaniu chronologii jest wskazywanie „koincydencji” między tekstami z różnych okresów; w tak prowadzonym „dochodzeniu” przynajmniej jeden z tekstów musi posiadać metrykę „pewną”. Przypomina to niekiedy rekonstruowanie uszkodzonej mozaiki. W odniesieniu do Norwida jest to zajęcie bardzo trudne, gdyż niektóre idee, tematy czy motywy podejmuje poeta wielokrotnie w różnych okresach swego życia. Dla ilustracji można się przyjrzeć konfliktowi między poetą a czytelnikami czy krytyką literacką. Motyw ten bardzo ostro stawia młodzieńczy wiersz Pismo, ale odnajdujemy go też w całym dalszym dorobku Norwida. Oczywiście, zmieniają się konteksty i metody wyrażania, ale problem pozostaje. To tylko przykład.    /

A czy jest możliwe bliższe określenie czasu pojawienia się koncepcji całego cyklu? Sądzę, że i to nie jest możliwe, i pozostaje nam przybliżony czas ukończenia redakcji tomu II Poezji, zamówionego przez Brockhausa. Przypada to — w świetle korespondencji autora — na koniec marca 1866. Prace redakcyjne rozpoczął poeta prawdopodobnie w lipcu poprzedniego roku.

Gomulicki porównuje VM do Boskiej Komedii Dantego; nazywa dzieło Norwida „czwartą częścią” dantejskiej epopei, czemu ma odpowiadać — fragmentaryczny zresztą — utwór Norwida Ziemia z podtytułem: „Komedii” Danta czwarty tom, pochodzący podobno z r. 1850, co może sugerować aż tak odległe źródła koncepcji VM. Gdy uwzględnimy jednak liczbę wspólnych wątków i motywów, występujących w dziełach napisanych w latach 1850-1865, możliwość uściślenia chronologii zmniejszy się bardzo. Nb. uściślenia chronologiczne — wobec procesu dalszego przetwarzania VM, czego w daty nie daje się ująć — mają wartość hipotetyczną.

Czystopis, odmiany, hybrydy. Przejdę teraz do spostrzeżeń bardziej szczegółowych. Na początek sprawa niebłaha — pytanie o ostateczny kształt utworów tworzących VM. Spośród zachowanych siedemdziesięciu ośmiu tylko nieco więcej niż trzecia część" nie została poddana autbrskiemu procesowi doskonalenia już po ukończeniu prac redakcyjnych nad tomem; osiemnaście wierszy uległo bądź daleko posuniętym korektu-rom, bądź zupełnemu przetworzeniu, jak Za wstęp, VIII. Liryka i druk, XXIV. Sieroctwo, XXXVI. Powieść. Ponieważ nie wszystkie poprawki można odczytać, VM drukuje się dziś najczęściej zgodnie z wersją pierwszą, tzn. z pierwotnym czystopisem przygotowanym przez Norwida dla wydawcy. Ten czystopis autor dalej doskonalił, choć nie wszystkie teksty uległy poprawieniu; można też przypuszczać, że w czasie owych prac poeta wydarł niektóre — np. bardziej nieczytelne po przeredagowaniu — karty rękopisu; trudno zaiste uwierzyć, by uczynili to jego spadkobiercy!