zarysował się szczególnie wyraziście podczas pierwszych miesięcy wO|ny. Wówczas to oficer A. P. Mugalew zaprojektował nowy trał, który z łatwościg można było doczepić do każdego prawie czołgu T 34, nie zmniejszając jego manewrowości i zwrot-ności. Trały tego typu, zwane PT 3, poczęto stosować szeroko od roku 1942 na różnych frontach.
Ponadto w toku wojny czołg T 34 stał się bazq dla budowy kilku typów dział samobieżnych i pancernych, mięazy innymi SU 122, SU 85 T SU 100. Ostatnie dwa typy odegrały poważny rolę w zwalczaniu czołgów niemieckich i zapewniały na polu bitwy należyte wsparcie ogniowe dla czołgów własnych.
Po drugiej wojnie światowej czołg T 34-85 przez długi okres czasu nie stracił na wartości bojowej. Stał się standardowym sprzętem pancernym wszystkich armii państw Układu Warszawskiego,,
W latach pięćdżiesiqtych produkcję se-ryinq czołgu T 34-85 uruchomiono z licencji także w Polsce i Czechosłowacji, przy czym dokonano dość poważnej modernizacji czołgu, znacznie podnoszqcej jego walory bojowe. Spośród wielu zmian należy wymienić choćby przystosowanie czołgu do pokonywania głębokich przeszkód wodnycn po dnie, pod powierzchnię wody. Wprawdzie już podczas II wojny światowej prowizorycznie uszczelnione w jednostkach czołgi T 34 z powodzeniem forsowały duże i szerokie rzeki, jak Dniestr, Południowy Bug, Wisłę, jednakże dopiero w latach pięćdziesiętych opracowano standardowe zestawy i urządzenia, umożliwiajęce bezpieczna jazdę pod wodq. Duża w tym zasługa także polskich konstruktorów z róż-nycn naukowych ośrodków doświadczalnych.
Podwozie czołgu T 34-85 wykorzystane zostało do budowy wielu typów specjalnych pojazdów pancernych, takich jak pancerne ciqgniki ewakuacyjne, pancerne wozy pogotowia technicznego (wyposażone w rozmaite urządzenia — wycięgarki, dźwigi, lemiesze itp.), mosty samobieżne, ułatwiajęce innym czołgom pokonywanie szerokich rowów, kanałów, rzek itp. Ponadto opracowano także różne inne urzędze-nia doczepne do czołgu T 34-85, pozwa-1ajqce np. wojskom inżynieryjno-saperskim na dokonywanie różnych prac polowych pod ogniem przeciwnika; wymienić tu należy takie urzędzenia, jak spychacze, pługi itp. Ponieważ tych udoskonaleń dokonywano w różnym czasie, w różnych armiacn, często tylko w niewielkich seriach prototypowych, pokazujemy na fotografiach tylko najbardziej typowe warianty, w których udoskonalenia te zastosowano.
Pancerny ciqgnik ewakuacyjny zbudowany na podwoziu czołgu T 34, wyposażony w lemiesze i wy-ciqgarkq o dużej sile, używany w Wojsku Polskim
Czoła T 34-35 wyposażony w doczepny spychacz umozliwiajqcy oczyszczanie dróg przejazdowych, wykonanie okopu-ulcrycia, torowanie przejść itp.
Czechosłowacki pancerny układacz mostów MT 34, zbudowały na podwoziu czołgu T 34: Cię
żar 32 T, załoga 2 ludzi. Rozkładany hydraulicznie most nożycowy o notnoici do 50 T umożliwia innym czołgom przejazd przez przeszkody o szerokości do ló m
15