24142

Wskazywało na to tez podkreślanie w Beniowskim .ze wzorcem gatunkowym poematu był Don Juan. Beniowski stał się triumfalna kreacja konterfektu siebie-artysty. Od lat Słowacki marzył o poetyckiej autoprezentacji przed szeroką publicznością. We wcześniejszych utworach Słowacki eksponował w autoportrecie najpierw romantycznie niezwykła, wrodzona wrażliwość artysty, dramatyzm wyobcowania, obracania się w kręgu nieszczęśliwej miłości i myśli o śmierci, później mocniejszy akcent padał na moc ducha, związek wyobraźni z historią, odrzucenie przez rodaków i przedwczesna zgorzkniałość samotności. Beniowski kształtuje autoportret diametralnie inny. Przysłonięty jest przez opowieść o panu Beniowskim i literackimi polemikami, lecz spoza nich wyjawia się niemal w każdej strofie „ja-poeta”. natcłuiiony marzyciel, arcysztukmistrz. świetny szyderca. Autoportret ten wyjawia się zarówno z nie pozbawionych ironii słów narratora o siebie, o tym kim jest. jak ze wstawek wspomnieniowych, bowiem także ich celem nie była rekonstrukcja biografii własnej drogi życiowej lecz prowadzeni do prezentacji poety takim jakim jest obecnie.

II. POETYKA DYGRESYJNEGO POEMATU

Poemat i wirtuozerstwo dygresji. Najpierw uderza w Beniowskim wirtuozerstwo formy. Od pierwszych taktów poematu Słowacki jakby od niechcenia je demonstmje: przez wybór poematu dygresyjnego jako gatunku, wybór oktawy jako strofy, wtrącając czerstwo pochwały własnego arystowstwa (ni szkodzi że są autoironiczne). Poemat dygresyjny to utwór o charakterze fabularnym., o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, najczęściej wiązanej prowadzącym motywem podróży bohatera. Nad warstwą fabularna dominuje jednak swobodny, pełen dygresji tok wypowiedzi narratora, kształtowany na pozór bez dbałości o rygory kompozycyjne. Odbiega się wielokroć od toku opowieści, znajduje w niej coraz to nowe preteksty dla wtrącania osobistych wyznań, polemik, snucia różnych refleksji, autotematycznych deklaracji. Wszystko to w nieustającym dialogu z czytelnikiem do którego uczuć i sądów narrator ciągłe się odwołuje. Słowacki do pierwszych publikowanych utworów podkreślał ich literackość. zamiar swobodnego czerpania ze świetnych wzorców, traktując sztukę jako wspólny dorobek poprzedników, podejmowany i kształtowany dalej przez następców. Rozwijanie, dalej, wyżej, przemienianiem cudzych i własnych wcześiuejszych koncepcji to był sposób pisania. Uważał ze to nie słabość skłaiua poetę do zapożyczeń z innych utworów, lecz są one znakiem świetności, artyzmu kontynuacji. W tym duchu postępując Słowacki w Beniowskim wielekroć sygnalizował jego związek z Don Juanem., z góry podkreślając tym samym miarę własnego artyzm, jak eksponowana tendencję dzieła: polemika ze współczesnością, zwycięskie stracie z krytykami. . Powoływał się w Beniowskim na kilka wzorów: Jerozolima wyzwolona Tassa, Orland szalony Ariosta. Szekspir. Dante. Ale podobnie jak jeden tylko jest w poemacie wielki przedziwny wieszcz, Mickiewicz, tak podobiue polemicznym tłem jest tylko jeden utwór, Pan Tadeusz. Sposób prowadzenia wątku fabularnego i dygresji w Beniowskim sprawia, że jedno i drugie zdaje się kunsztowna zabawa autora, odbijającą jego zmienne nastroje. Rozdział na część fabularną i dygresje i wynikający stąd fragmentaryzm są istotą konstrukcji romantycznego poemam dygresyjnego. Badacze za narratorem traktowali dwie warstwy dział jako odrębne i przeplatające się: odsądzony swobodnie w tle historii poemat biograficzny i partie dygresyjne. Traugutt zauważył ze są to podziały sztuczne. Są tu bowiem dygresje obszerne, całości zdecydowanie wycięte z tekstu opowieści, lecz charakterystyczne dla tego Gizłą i szczególnie interesujące są osobliwe dygresje wewnątrz dygresji oraz przemyślne sposoby wplatania wtrąceń znienacka, do środka strofy, tak że często nawet tnidno zauważyć moment w którym fabuła w dygresję przechodzi. Nie można tradycyjnie oddzielić zobiektywizowanej narracji fabularnej i subiektywnych wtrąceil Traktowany jako wyznacznik dygresyjności subiektywizm ujęcia bywała bowiem przez poetę demonstrowany nie tylko we wtrąceniach lecz i tam gdzie mówi się o przygodach bohatera. Subiektywizm przejawiał się także inaczej np. w deformacji świata przedstawionego rozgrywającego się w wyobraźni bohatera,, narratora. Np. w I Pieśni stary sługa przemienia się znienacka w wiedźmę w srebrnej koronie, która z kolei okazuje się przyjazna tuańką panny Anieli. Nie ma w sposobie istnienia dygresji w Beniowskim żadnych przypadkowości. Dygresje nonszalancko przerywają opowieść, odbiegają na pozór chaotycznie od tematu, są na pozór jakoś upodrzędnione od fabuły. Rzeczywiście to one kończą każda z pierwszych pięciu pieśni, wielka dygresja kończy całość opublikowana w 1841r. Partner dyskursu. W Beniowskim, który był apogeum romantycznego indywidualizmu rozpościera się ogromny dystans miedzy zbiorowością i czytelnikami, a poeta. Przekonanie o przywódczym miejscu wieszcza zostało najmocniej zaakcentowane w credo kończącym pieśń V w stwierdzeniu „.Lud pójdzie za mną”. Tym bardziej interesującym jest włączeme w obręb poetyki poematu układu relacji z czytelnikiem eksponowanie osobliwej więzi duchowej miedzy narratorem a słuchaczem. To kontakt z kimś kto rozumie aluzje i wyrażane uczucia. Istnieje dla poematu dygresyjnego wpisywaiue adresata w monolog narratora u Słowackiego obrasta dodatkowymi sensami. W początkowh strofach pieśni pierwszej rzecz o aspektacli samotności pana Kazimierza ukazuje jednak hipotetyczną wspólnotę młodzieńczą doświadczeń emocjonalnych bohatera, autora, czytelnika. Uogólniona refleksja już w trzecim wersie zostaje skierowana do wyraźnie określonego adresata, wskazanego przez formę „ty: „świat przed tobą", „się irniesz", „żyjesz", „drzymiesz". Jaki hipotetyczny adresat kryje się pod owym „ty”? Można tę formę odczytywać jako dialogiczność własnych myśli, jako znak udramatyzowania wypowiedzi o sobie, bo przecież mówi się tu o dojrzewaniu narratora. „VTy” byłoby niegdysiejszym „ja”. Ale „ty" zagarnia tez czytelnika, sugeruje, ze przebywał mon podobna drogę rozbijania złudzeń. Ten zbiorowy „ty” staje się nie tylko adresatem ale i przedmiotem wypowiedzi. Wizerunek owego „ty" dla którego punktem wyjścia jest refleksja nad losem „pana Kazimierza” zarysowuje się miedzy wersami 3 a 23 pieśni III. Duch sentymentalizmu zdaje się tę pieśń otwierać „O jakże smumo”. Słowa o smutku zostały wtopione w tło jasnej wiosny życia, perspektywy młodości. Tak powstaje wspólny konterfekt emocjonalny snującego dygresje poety i jego czytelników. Razem bujali w marzeniach widząc świat przez perspektywę sentymentalnej poetyczności. razem tracą młodzieńcze złudzenia. Nie jest to jednak tylko podjecie sentymentalnej konwencji „słodkiego smutku”, zaraz następują gry przeciwieństw, paradoksów, nieoczekiwanych gwałtownych zdarzeń. Na pozór luźna refleksja stanowi wstęp do polemiki Dzięki przemyślnemu utożsamieiuu postaw narratora i czytelnika Słowacki przeciąga tego drugiego na swoją stronę zanim dalszych wersach przejdzie do ostrego ataku na krytyków. Zanim jednak do niego dojdzie wplata

2