2906543136

32 — Muzyka — Konspekt 1/2014 (50)

przezywa wewnętrzny konflikt, gdyż otaczający go świat jest w każdym aspekcie tragiczny. U Szostakowicza odczucie tragedii swoich czasów jako własnego dramatu było szczególnie wyraziste, co znalazło dobitne odzwierciedlenie w jego muzyce. Wielokrotnie podkreślał, że zarówno w życiu codziennym, jak i w pracy twórczej, zawsze doświadczał poczucia winy i strachu. Chociażby z tego powodu utwory Szostakowicza są genialnym odzwierciedleniem epoki. Droga artystyczna kompozytora była zatem bardzo kręta, a jego twórczość raz spotykała się z entuzjastycznym przyjęciem, innym razem była piętnowana, a sam autor szykanowany.

Stosunek Szostakowicza do polityki zmieniał się wraz z biegiem historii. Pod wpływem wydarzeń lutego 1917 r. napisał Hymn wolności. Marsz żałobny, który później zaczął figurować w literaturze o Szostakowiczu jako Marsz żałobny pamięci ofiar rewolucji, w rzeczy samej poświęcony był pamięci bestialsko zamordowanych przez marynarzy „wrogów narodu” - ministrów Rządu lymczasowego Kokoszkina i Szyngariowa. Szostakowicz patriotą był także w młodości - szczerze cieszył się z tego, że jego pierwsze utwory wydawano w Rosji, a nie za granicą. Nie ma wątpliwości, że II i III symfonię kompozytor napisał zachęcany wiecznymi ideami sprawiedliwości, równości i braterstwa (MnxccBa 1997: 16, 23, 20, 69).

Ogromny sukces Szostakowicz odniósł za sprawą I Symfonii - pracy dyplomowej, uznanej zarówno przez słuchaczy, jak i krytykę za przejaw geniuszu. Miody, utalentowany kompozytor został od razu dostrzeżony przez wysoko postawionych dygnitarzy, którzy zaczęli zamawiać u Szostakowicza utwory propagandowe (Meyer 1996: 125). Dlatego też do końca roku 1931 ceniony był on głównie za utwory „użytkowe”. .Już w początkowym okresie twórczości Szostakowicz zaczął jednak demonstrować w swoich utworach znąjomość awangardowych prądów w muzyce. Miało to odzwierciedlenie w zastosowaniu najnowszych technik kompozytorskich, nowatorskiej polifonii, odkrywaniu nietradycyjnych barw' instrumentalnych czy też w operowaniu niekonwencjonalną metrorytmi-ką (Meyer 1973: 62). W utworach z lat 1926--1936 (/ sonata fortepianowa, Aforyzmy, II i IV symfonia, opery Nos i Lady Macbeth mceńskie-yopowiatu) prostotę i lekkość faktury połączył kompozytor z groteskowym i ekscentrycznym traktowaniem materiału muzycznego.

W roku 1928 Szostakowicz ukończył swoją najbardziej awangardową partyturę - trzyaktową operę Nos. Libretto oparte zostało na znanym opowiadaniu Gogola, a także na wątkach ze Staroświeckich ziemian, Martwych dusz, Pamiętnika wariata, Ożenku oraz Tarasa Bul-by. Wykorzystana została również piosenka Smierdiakowa z Braci Karamazow Fiodora Dostojewskiego. Zastosowanie różnorodnych tekstów służyło wyeksponowaniu groteskowego charakteru dzieła (Meyer 1973: 38).

Chociaż opera powstała niemal sto lat po napisaniu opowiadania Nos przez Gogola, problem - odczytany przez Szostakowicza na nowo -pozostał. Rosja za czasów autora Marturych dusz była prawdziwym „społeczeństwem mun durów”, w którym o wartości człowieka decydowało miejsce w hierarchii urzędniczej. Kult rangi stał się jednak przyczyną tragedii bohatera, który w pewnym momencie stracił... nos. Obarczony piętnem odmienności, nie mógł juz marzyć o kolejnych awansach. Na domiar złego nos, będący teraz odrębnym bytem, zostaje radcą stanu, przed którym respekt czuje asesor kolegialny Kowalow.

Opera na podstawie Nosa stała się pierwszym twórczym i socjalnym manifestem młodego Szostakowicza. Była również utworem autobiograficznym. Początkowo znawcy podkreślali tylko nowatorskość rozwiązań kompozytorskich dzieła: jego konstrukcję, atonalne fragmenty, częste wykorzystanie bardzo wysokiej tekstury wokalnej. Prawie cała partytura obfituje w nowoczesne i pomysłowe rozwiązania brzmieniowe, będące odzwierciedleniem osobowości autora. Nos naszpikowany jest parodiowymi reminiscencjami z oper Czajkowskiego, Musorgskie-go, a szczególnie Rimskiego-Korsakowa (Boji-kob 2006: 178). Ciekawa kolorystycznie orkie-stracja nasycona została efektami humorystycznymi. Zgodnie z sugestią autora partię Nosa