6931258195

czuło się i uważało za Polaków, za część narodu polskiego” [Łepkowski, 1967: 508]. Zdaniem Romana Wapińskiego, podobny szacunek jest jednak wielce optymistyczny, a poza tym, gdyby go nawet przyjąć, „to i tak nasza wiedza o stanie świadomości społecznej owej większości mówiącej po polsku jest ułomna. Można chyba jednak przyjąć, że jeżeli na skutek występowania dystansów międzyzaborowych i międzyregionalnych w jakimś przynajmniej stopniu uległy osłabieniu (bądź też: nie wykształciły się w pełni) więzi, które łączyły narodowo aktywniejszych Polaków na całym obszarze Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, to wśród podstawowej masy mówiących po polsku zaznaczyły się co najwyżej więzi regionalne, częściej raczej — lokalne. Zjawiska tego typu możemy obserwować także w społeczeństwach Europy zachodniej, zamieszkujących własne państwa narodowe, a więc nie tworzą jakiejś specyfiki stanów świadomości społeczności polskiej. Odmiennie natomiast rysowały się tu skutki tych zjawisk. Na Zachodzie brak upowszechnienia świadomości narodowej rekompensowany był działaniem własnego państwa narodowego. Obywatel republiki francuskiej, niezależnie od tego, jakie więzi go z nią łączyły, czy był mieszkańcem Bretanii, czy Langwedocji, był Francuzem. W mniejszym lub większym stopniu utożsamiał się z Francją" [Wapiński, 1994: 100-101].

Sytuacja społeczeństwa polskiego była pod tym względem o wiele bardziej złożona, na co miało wpływ kilka wzajemnie się na siebie nakładających czynników. Po pierwsze, co nie było dla tej części Europy akurat czymś wyjątkowym, społeczność polska składała się z obywateli różnych państw narodowych lub odmiennych grup etnicznych, a rozgraniczenia etniczno-narodowościowe nie były wyraźne. Świadczy o tym choćby monumentalne dzieło Oskara Kolberga, poświęcone wprawdzie kulturze chłopskiej, ale jednoznacznie wskazujące, jak bardzo skomplikowane były owe relacje między ludnością litewską, białoruską, ukraińską i polskąz jednej strony (na ten temat 16 tomów Dzieł) oraz współżycie polsko-niemieckie z drugiej (8 tomów). Badania Kolberga objęły ogromny obszar, od Odry po Dniepr i od Bałtyku po Karpaty; był to teren klasycznie wieloetniczny, na którym szczególnie przedstawiała się sytuacja w zakresie poczucia tożsamości grupowej i świadomości narodowej. Istniała tu spora rozpiętość stopni: od poczucia „my tutejsi”, poprzez poczucie regionalne („my Mazurzy”, „my Krakowiacy” itd.) — po świadomość narodową w postaci „my Polacy" albo „my Rusini”. Jak zauważał Józef Burszta, był to okres kształtowania się nowoczesnych narodów, proces ukazujący na różnych terenach odmienny stopień zaawansowania. I tak, przy opisie kultury ludu białoruskiego Kolberg stwierdza, że u tego ludu nie ma jeszcze żadnej świadomości naro-

154