9621686071

Książka, którą czytam

twórca „czerwonego terroru” bolszewickiego urodził się w rodzinie ziemiańskiej w Oziembło-wie (powiat oszmiański) i do 1896 roku uczęszczał do I Gimnazjum w Wilnie, a przez kilka ostatnich lat swojego życia kierował NKWD. Wspominam te fakty, bo stanowią one także wyraz tego, co autorka wyraziła w podtytule -„oczekiwania i nastroje” - swojej książki. W tym miejscu powiem, że w omawianej pracy zabrakło mi trochę szerszego uwzględnienia „sprawy Ponar” i szaulisów. Sądzę, że w postawach oraz pamięci społecznej polskich i żydowskich mieszkańców Wilna martyrologia Ponar odcisnęła swoje niezatarte piętno, że oddziaływała na formy okupacyjnych i powojennych stosunków polsko-litewskich.

Historiograficzny portret „polskiej swołoczy”, jak o Polakach wyrażali się żołnierze sowieccy, jest tym pełniejszy, że prof. Lewandowska w sposób rozważny korzystała z literatury wspomnieniowej oraz wielu najnowszych prac, które dotyczą przymusowych wysiedleń polskiej ludności Wiłeńszczyzny, dysponując przy tym znacznym zapleczem źródłowym, z którego -sięgając do archiwów litewskich, rosyjskich i białoruskich - obficie czerpała. Dzięki umiejętnemu, sprawnemu warsztatowo wyzyskiwaniu różnorodnej bazy źródłowo-dokumentacyjnej do analizy tudzież opisu skutków działań w latach 1944-1945 sowieckiego aparatu terroru i represji wobec polskiej społeczności na Kresach wschodnich oraz odwołań do świadectw ludzi tkwiących w samym środku tamtych dramatycznych wydarzeń, książka prof. Lewandowskiej posiada znaczące walory poznawczo-na-ukowe, godne edukacyjnej popularyzacji wśród szerokich kręgów czytelniczych, zwłaszcza studentów historii i politologii, którym przyjdzie zrozumieć niełatwe relacje polsko-litewskie oraz stosunki narodowościowe w Wilnie i Wileńszczyźnie po 1945 roku. Kiedy czytałem tę pasjonującą książkę nie mogłem uwolnić się od wrażenia, jakie kiedyś towarzyszyło mi podczas lektury Drogi do nikąd Józefa Mackiewicza.

Jerzy Stefan Ossowski

¹    Autorka jest edytorem źródeł, m.in. Terror hitlerowski na wsi polskiej (1965) oraz dokumentów o wysiedleniach - Zamojszczyzna - Sonderlaboratorium SS( 1976,

wyd. 2 -1979).

²    S. Lewandowska, Wilno 1944-1945 Oczekiwania i nastroje. Wydawnictwo Neriton. Instytut Historii PAN. Warszawa 2007, ss. 192 + 12 nlb. [fotografie]. Książka zawiera 12. Aneksów, takich jak (dotychczas nie publikowane) depesze central partyzantki sowieckiej, deklaracje i oświadczenia polityków (W. Churchill, S. Mikołajczyk) odezwy stronnictw politycznych Ziem Wschodnich, spra wozdania sytuacyjne Delegatury Rządu na Okręg Wileński, oraz inne dokumenty (również ze zbiorów własnych autorki) reprezentujące stanowisko strony polskiej w dramatycznym starciu polityczno-militarnym ze stroną sowiecką. Na uznanie zasługuje zaplecze źródlowo-archi-walne i dokumentacyjne książki, ujęte w bibliografii opracowań naukowych, pamiętników, wspomnień oraz wybranej polskojęzycznej prasy wileńskiej po roku 1989.

Konspekt nr 2/2007 (29)