9621686447

Wymiany jakościowe morionematów spółgłoskowych. 113

nematu; różnica polega na tem, że 1) warjanty głosek, jako fakty wyłącznie tylko objektywne, zewnętrzne, nie dochodzą do świadomości językowej, a oboczniki funkcjonalne morfo-nematów jako jednostki psychiczne, są przez świadomość językową wyróżniane i 2) warjanty głoskowe fonematu są związane ze współczesnemi tendencjami artykulacyjnemi, a oboczniki mor-fonologiczne fonematu są wynikiem dawniejszych zmian dźwiękowych. Tak, naprzykład, warjanty głoskowe fonematu 2, występujące w wyrazach [fuz'ia] — [fuzyika], gdzie z' oznacza zlekka zmiękczoną spółgłoskę zębową [z], nie są rozróżniane przez przeciętną polską świadomość językową, ale pozostają w związku ze współczesnemi nieuświadamianemi tendencjami artykulacyjnemi; natomiast oboczniki morfonematów g // z w wyrazach mog-ę : moż-e są uświadamiane i odczuwane jako wymieniające się funkcjonalnie postaci jednego i tego samego fonematu, ale są wynikiem dawniejszych, dziś już nie działających, tendencyj arty-kulacyjnych, jak np. oboczniki morfonologiczne z fj s w wyrazach koza // kuska lub oboczniki z Ijź w.wyrazach kozajjkoźe. Że wymiany morfonematów dźwięcznych i bezdźwięcznych opierają się dzisiaj nie na tendencjach artykulacyjnych, lecz wyłącznie na zwyczajach fonologicznych, związanych z określonemi ugrupowaniami fonematyeznemi, to najlepszym tego dowodem są różne -wyniki upodobnień w grupach fonologicznych z ostatnim fonematem v bądź r, gdzie tv — [tf], ć?^v=[tś], a w grupach z innym jakimś fonematem spółgłoskowym na końcu, np. śb — [źb]: w obu wypadkach fonologiczne warunki do upodobnienia pod względem dźwięczności są zupełnie jednakowe, a pomimo to wyniki są różne; ta sprzeczność pochodzi stąd, że kiedy się w języku wytworzyły połączenia typu tv ir < *tu *łr, zwyczaj fonologiczny przystosowywania układu wiązadeł głosowych do układu, właściwego końcowej spółgłosce grupy, już przestał działać; inaczej połączenia typu łv tr wymawialibyśmy jak [dv dr]. Wymiana znowu morfonematów „twardych” i „miękkich” nie ma już dzisiaj żadnego związku ze zwyczajami fonologicznemi, u dowodem tego są liczne połączenia typu te, ze... jak, na-

Szober. — Gramatyka jęz. polak. II. — 8