9621686462

118 Wymiany jakościowe morfonematów spółgłoskowych.

ściwością odpowiedniego fonematu pochodzi nie z ich wzajemnej fonologie/nej, sprzeczności, lecz stąd, że w jednej i tej samej wartości morfonologicznej występują oba związane z sobą korelacją fonologiezną fonematy. Takie szeregi oboczników morfologicznych, jak ksak /I kśak'em, głuk // glog'em, snop // snopem, dęb H dębem, plot // płotem. k'edy // tedy, wskazują, że fonematy k' g' fonologicznie miękkie, bo pozostające w korelacji z twar-demi kg, mają funkcjonalnie wartość morfonematów twardych; twardemi morfonologicznie są również fonematy kg, jak wskazują takie szeregi oboczników morfologicznych, jak rękę (— rękę), nogę (— nogę) // rybę (= rybę), kozę (— kosę), kosę (= kosę). W ten sposób w roli twardych morfonematów występują zarówno fonematy k g, jak k' g'.

Czasem się zjawia dążność dó usuwania podobnych rozbieżności i do uzgodniania właściwości fonologicznych fonema-tów z wartościami funkcjonalnemi morfonematów. W wyniku tych dążności zastąpiono, naprzykład, staropolską wymianę mor-fonologiczną */ // ś, występującą w takich obocznikach morfologicznych jak np. Włoch // stpol. Włoszy, wymianą nowopolską y ll ś (WłochII Wlośi), podstawiając pod fonologicznie twarde, ale morfonologicznie miękkie s fonemat ś, najbardziej charakterem swoim zbliżony do nieistniejącego w polskim S3^rstemie fonologicznym miękkiego j. Podobnie w nowopowstałych obocznościach, gdzie fonemat g ma się morfonologicznie wymienić na swój odpowiednik miękki, zamiast tradycyjnej alternacji g // z bądź gH$ zwyczaj językowy wprowadza wymianę gilg’, naprzykład, w nowotworze czasownikowym giąć, utworzonym na miejsce *gnąć, w oboczności morfologicznej gnę H giąć na wzór takich oboczników, jak pnę // piąć, tnę // ciąć, gdy w starych, odziedziczonych czasownikach tego typu morfologicznego przechowuje się z, a nie g‘ (żnę/l żąć, (wy)zmęl{ (wy)ząć). Ta dążność do uzgodnienia wartości morfonematu z właściwością fonematu pociągnęła za sobą w danym wypadku nadanie fonematowi g’ szczególniejszego zabarwienia funkcjonalnego, mianowicie, nieznanej mu w innych obocznościach morfologicznych wartości morfonematu miękkiego.