9621686429

108 Wymiana ilościowa morfonematów samogłoskowych.

2. sen H snu    worek // worka

dworek // dworka    krew // krwawy

deszcz (deżdż) // dżdży połeć // połcie pełen // pełny    konew // konwi.

Morfonemat e, ulegający wymianie ilościowej, dla swej własności zjawiania się i zanikania w grupacli pokrewnych wyrazów i form gramatycznych, nazywa się e ruchomem. Jak widać z przytoczonych powyżej przykładów, e ruchome może występować w dwojakiej odmianie, ma bowiem przed sobą raz twardy, to znowu miękki morfonemat spółgłoskowy. Rozróżnianie tych dwóch odmian e ruchomego utrzymuje się dzięki tradycji. Jeżeli, naprzykład, w wyrazach wsi U wieś, wszy II wesz zachowujemy różnicę między obiema odmianami e ruchomego, łącząc przedstawienie pierwszego wyrazu z v', a przedstawienie drugiego wyrazu z v, to się to dzieje na tej samej podstawie, na jakiej odróżniamy wyrazy, naprzykład, wiór i wór: wyrazy te w takiej postaci fonologicznej przejęliśmy od otoczenia, w takiej je słyszymy i w takiej wskutek tego zawsze odtwarzamy. Tak samo zupełnie w przyrostkach: przyrostek, naprzykład, -ek kojarzymy zawsze z morfonematem spółgłoskowym twardym, przyrostek -ec—z morfonematem spółgłoskowym miękkim: kolek, ale kolec, wianek, ale wieniec, chłopek, ale chłopiec, stołek, ale stolec, ogródek, ale ogródziec, dworek, ale dworzec, mędrek, ale mędrzec, hrata?iek, ale brataniec, i t. p. Dzieje się to poprostu dlatego, że przyrostki te z takiemi właściwościami przejęliśmy od otoczenia.

Odróżnianie e ruchomego od stałego odbywa się również na podstawie przejętego zwyczaju językowego. Jeżeli obok pień, pies, wieś używamy form pnie, psy, wsi, a obok cień, ka-mień, sień, sieć urabiamy formy cienie, kamienie, sienie, sieci, to się to dzieje dlatego, że wyrazy te w takiej postaci przejęliśmy od otoczenia i że w takim zespole fonematycznym zarysowują się one w naszej świadomości.

Wymiana ilościowa, związana ze zjawianiem się i zanikaniem e ruchomego, zachowuje we współczesnem poczuciu języ-