9621686411

102 Wymiana jakościowa morfonematów samogłoskowych

głoskowym miękkim wymienia się na 'a z poprzedzającym mor-fonematem spółgłoskowym miękkim. Np.

1. Jadę /J jedzie

2. wiatr // wietrzny    las // leśny ciasny // zacieśnić

3. miara // mierze    4. widział // widzieli

lato U w lecie    '    cierpiał f/ cierpieli

ciasto II w cieście    bolał // boleli

miasto // w mieście    słyszał // słyszeli

las II w lesie    leżał // leżeli.

Wymiana funkcjonalna 'e // 'a we współczesnym języku polskim jest już naogół wymianą martwą i charakter produktywny posiada tylko w imiesłowach czynnych przeszłych, używanych w znaczeniu słów czasu przeszłego, w przeciwstawieniu do tychże imiesłowów, mających znaczenie przymiotników. Np. śmiał/f śmieli, zsiniał // zsinieli, sczerniał // sczernieli, posiwiał // posiwieli w znaczeniu słów czasu przeszłego, ale śmiały // śmiali, zsiniały 11 zsiniali, sczerniały 11 sczerniali, posiwiały //posiwiali — w znaczeniu p r z y mio tn ikó w.

Produktywność wymiany 'e // 'a w zakresie słów czasu przeszłego zaznacza się także w tern, że wymiana ta wykroczyła poza granice, które pierwotnie zostały jej wykreślone przez leżące u jej podstawy zmiany historyczno-dźwiekowe, a dowodem tego są takie formy, jak słyszał // słyszeli, leżał // leżeli zamiast zlyszał II *słyszali, leżał // *leżali.

§ 58. Wymiana o // a. W grupach pokrewnych rdzeni inorfonemat o wymienia się z a. Np.

chodzić H chadzać    moczyć // maczać

prosić 1/ upraszać    kropić // skraplać

topić H przetapiać    słodzić // osładzać

toczyć II wytaczać    skoczyć // skakać.

Wymiana funkcjonalna morfonematów o//a zachowuje w dzisiejszym języku całkowitą produktywność i tak, jak wymiana 'ej! o, jest znamieniem formalnem różnic rodzaju jednokrotnego i wielokrotnego czasownika: rdzenie z inorfonematem a w prze-