984501768

stamentalnych hymnów⁸⁰: „Podczas jednej z takich przechadzek - było to właśnie przed kilkoma dniami - Saul wyznał rabbiemu, że od kilku lat pisze hymny” (1-11, 192).

Jest też w powieści pośrednia wzmianka o księdze Apokalipsy. Narrator pisze z pozycji kogoś, kto wie, że w przyszłości bohater powieściowy Johanan ben Zebadia uczci Miriam profetyczną wizją „Niewiasty obleczonej w słońce”⁸¹: „uwielbi ją w swoim groźnym i pochmurnym widzeniu [...] oblecze ją w Słońce

a płodny i nieustannie odnawiający się Księżyc uczyni jej podnóżkiem, a głowę ozdobi dwunastogwiczdnym wieńcem” (III-IV, 400).

Jego futurospekcja podkreśla spójność zachodzącą między poszczególnymi księgami Biblii, co dobrze świadczy o kompetencjach teologicznych autora.

Dygresje i komentarze narracyjne wskazują również na próbę nawiązania i podtrzymania kontaktu z czytelnikiem. Stała i życzliwa pamięć o czytelniku sprawia, że odbiór przekazywanych treści jest łatwiejszy.

OCENY I KOMENTARZE

Innym sposobem ujawnienia obecności narratora w tekście są formułowane przez niego wypowiedzi o charakterze oceniającym i komentującym. Odnoszą się one do postaci literackich i rzeczywistości pozaliterackiej. Przybierają one często kształt sentencji:

[...] albowiem często dzieje się tak, iż Pan pamięta o ojcach w ich dzieciach z ciała lub z ducha (I-II, 43).

Czas jest odległością człowieka od Elohim (I-II, 87).

[...] nie tylko człowiek może ufnie spoczywać w Panu, ale równie dobrze i ufnie Pan może spoczywać w człowieku. (I-II, 228).

KII

Np. Rz 11,33-36; 1 Kor 13, 1-13: Ef 1, 3-10; Flp 2, 6-11; Kol 1, 11-20. Por. Ap 12, 1. Dokładniej to zagadnienie przedstawiam w rozdziale 111

143

81