Psychologia

a kultura

Wykład 3

Wstęp do psychologii społecznej

SWPS Studia zaoczne
Semestr zimowy 2002/2003
Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

2

Plan wykładu

1.

Rola kontekstu kulturowego w badaniach psychologicznych

2.

Trafność kulturowa badań w psychologii społecznej

3.

Czym jest kultura dla psychologa?

1.

Definicje kultury

2.

Kultura jako elementy specyficzne w zachowaniu człowieka

3.

Kultura obiektywna i subiektywna wg Triandisa

4.

Jak psycholog może badać kulturę?

1.

Model ekologiczno-kulturowy Berry’ego

2.

Wartości jako psychologiczne wymiary kultury

5.

Wymiary kulturowe w badaniach Hofstede

1.

Dystans władzy; Unikanie niepewności; Indywidualizm –
kolektywizm; Męskość – kobiecość

6.

Humanizm – materializm w kulturze polskiej

7.

Wartości kulturowe w badaniach Schwartza

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

3

Psychologia a kultura



Dlaczego warto studiować relacje między kulturą

a zachowaniami społecznymi?



Z powodów praktycznych:



wzrost kontaktów międzykulturowych narzuca konieczność

lepszego rozumienia innych kultur, zmniejszenia

etnocentryzmu, docenienia innych kultur, akceptacji

różnorodności.



Z powodów teoretycznych (Harry Triandis, 1994):



Należy weryfikować trafność zewnętrzną badań w psychologii

społecznej (problem generalizacji na inne kultury)



Kultura dostarcza naturalnych eksperymentów



Można znaleźć zmienne „czyste”, bez dodatkowych wpływów



Można badać zmiany kulturowe

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

4

Rola kontekstu kulturowego w

badaniach psychologicznych (Boski,

1999)



Podejście absolutystyczne (nurt główny – main stream):



Rola kultury jest minimalizowana



Celem podstawowym jest odkrywanie uniwersalnych praw



Porównania międzykulturowe są zbędne, a wyniki uzyskane w ramach

określonego kontekstu traktuje się jako prawa natury.



Podejście uniwersalistyczne (psychologia międzykulturowa):



Jakkolwiek podstawowe stany i procesy psychiczne są wspólne wszystkim

ludziom, to kultura modyfikuje sposoby ich manifestowania się.



Analiza podobieństw i różnic między kontekstami kulturowym;



Badania w danej kulturze dostarczają tylko informacji wstępnej o

lokalnym zakresie obowiązywania



Podejście relatywistyczne (psychologia kulturowa i etniczna)



Celem jest zrozumienie funkcjonowania ludzi ukształtowanych przez daną

kulturę i będących jej nosicielami,



Badania porównawcze są niepotrzebne, a nawet niemożliwe

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

5

Trafność kulturowa badań

w psychologii społecznej (1)



Większość badań w psychologii społecznej
powstało w Ameryce Północnej



Ameryka Pn. to tylko ok. 7% mieszkańców globu.



Osoby badane to najczęściej studenci pierwszych lat
psychologii.



Większość danych uzyskano badając mężczyzn.



Popularne podręczniki do psychologii społecznej w
niewielkim stopniu uwzględniają dokonania krajów
nie-amerykańskich.



Cechy charakterystyczne psychologii amerykańskiej:
indywidualistyczna, ahistoryczna, etnocentryczna,
oparta na badaniach eksperymentalnych.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

6

Trafność kulturowa badań

w psychologii społecznej (2)



Problem generalizacji badań na inne kultury



Amir i Sharon (1987) – ponad 50% wyników badań
nie można było zreplikować w Izraelu.



Przykłady badań powtarzanych w innych kulturach:



Badanie Ascha: wskaźniki konformizmu silniejsze poza
Ameryką Pn. i Europą; w Japonii efekt zależy od składu
grupy.



Próżniactwo społeczne: brak efektu u japońskich
studentów; u dzieci tajwańskich efekt odwrotny (pracowały
lepiej w parach).



Badanie Milgrama: procent osób posłusznych wahał się od
40 (Australia) do ponad 90 (Hiszpania, Holandia); w
klasycznych badaniach – 65%.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

7

Kultura - definicje



Herskovits (1955): Aspekty środowiska stworzone przez człowieka



Hofstede (1980): Komputer, który kontroluje zachowanie; software
umysłu System powszechnie występujących praktyk (skryptów) i
system kolektywnych znaczeń i przekonań (Boski, 1999)



Triandis (1994): Niewyartykułowane założenia, standardowe
procedury operacyjne, sposoby działania zinternalizowane do tego
stopnia, że ludzie ich nie kwestionują



Triandis (1994):



Zbiór obiektywnych i subiektywnych elementów, stworzonych
przez człowieka, które w przeszłości zwiększały
prawdopodobieństwo przeżycia i osiągnięcie satysfakcji ludzi
zamieszkujących daną niszę ekologiczną, podzielane przez
tych, którzy mogą się komunikować ze sobą, ponieważ używają
wspólnego języka i żyją w tym samym miejscu i czasie.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

8

Elementy uniwersalne i

specyficzne (1)



Istnieją elementy uniwersalne w zachowaniu

społecznym, np. język, obyczaje kulinarne, sztuka,

mitologia, praktyki religijne, struktury rodzinne,

system ekonomiczny, „prawda”, rząd, wojna, system

edukacji, nawyki higieniczne, tabu kazirodztwa itp.



Elementy uniwersalne w zachowaniu są bardziej

związane z biologiczną naturą człowieka lub ze

środowiskiem przyrodniczym.



Elementy specyficzne są związane ze znaczeniem,

jakie nadawane jest bodźcom przez kulturę. Np.

konformizm w kulturach indywidualistycznych jest

czymś nagannym, w kolektywistycznych – to cecha

pożądana: takt, grzeczność.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

9

Elementy uniwersalne i

specyficzne (2)



Wszystkie ważne zjawiska psychologiczne mają

jednocześnie aspekt uniwersalny i specyficzny.



Przykład: Wpływ nagradzania na szybkość uczenia się –

badania amerykańsko-japońskie (Haruki i in. 1984)



Nagradzano uczniów, albo nauczycieli.



Element uniwersalny – Amerykanie i Japończycy



Amerykanie i Japończycy uczą się szybciej, gdy są

stosowane nagrody (niezależnie od tego, kto jest

nagradzany).



Element specyficzny - Amerykanie



Amerykanie uczą się szybciej, gdy nagradzany jest uczeń.



Element specyficzny – Japończycy



Japończycy uczą się tak samo szybko w obu warunkach.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

10

Elementy uniwersalne i

specyficzne (3)



Badania nad ekspresją emocji (Ekman i Friesen, 1971)



Emocje powstają w podobnych sytuacjach we wszystkich

kulturach, ale reguły ekspresji emocji mogą być

specyficzne dla danej kultury.



Japończyk uśmiecha się, kiedy opowiada o swoim

nieszczęściu przełożonemu, bo nie wypada martwić

przełożonych.



Japończyk ujawnia tak samo silne emocje jak Amerykanin

kiedy ogląda film z drastyczną sceną bez świadków.



W obecności innych osób Japończycy ujawniają mniej

emocji niż w samotności i niż Amerykanie.



Wniosek:



Odczuwanie emocji jest uniwersalne, zaś reguły
ujawniania emocji – kulturowo specyficzne

.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

11

Kultura obiektywna i subiektywna

(Triandis, 1977)



Obiektywna (materialna)



Odnosi się do widocznych, dotykalnych aspektów kultury,

takich jak: przedmioty, które ludzie wytwarzają; potrawy,

które jedzą; ubrania, które noszą itp.



Stosunkowo łatwo zaobserwować, analizować, stawiać

hipotezy co do użytku i znaczenia tych elementów kultury



Subiektywna



Odnosi się do niewidocznych, nie poddających się

bezpośredniej obserwacji aspektów kultury, takich jak:

wartości, postawy, normy zachowania, role społeczne itp.



Trudniej zidentyfikować i analizować; nieporozumienia

międzykulturowe występują głównie w warstwie

subiektywnej.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

12

Ekologia a kultura



Czynniki ekologiczne



Środowisko fizyczne, warunki geograficzne, klimat,

fauna i flora kreują szczególne warunki dla środowiska

społecznego i dla rozwoju kultury subiektywnej



Np. sposób kategoryzowania doświadczeń, nazywania,

relacje między kategoriami, normami, rolami,

wartościami.



Przykłady:



Społeczeństwa myśliwskie i rolnicze: potrzebne inne

właściwości osobowości, np. odwaga, mobilność a

współpraca, konformizm.



Muchą tse-tse a: tabu seksu po porodzie, surowe

inicjacje wchodzenia w życie dorosłego.



Plucie w Chinach (relacja korespondenta GW)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

13

Jak psycholog może badać

kulturę?



Model ekologiczno-kulturowy J. Berry’ego



Obiektywne warunki klimatu i środowiska przyrodniczego determinują

typ działalności gospodarczej



Wymuszają w drodze adaptacji i socjalizacji typy indywidualnych

zdolności i organizacji społecznej, które w największym stopniu

gwarantują sukces w przetwarzaniu zasobów naturalnych.



W odniesieniu do społeczeństw zaawansowanych technologicznie

operuje się obiektywnymi wskaźnikami środowiskowymi i społeczno-

ekonomicznymi, np. opady, temperatura, PKB, długość życia, liczba

telefonów, komputerów itp.



Kultura w systemie uniwersalnych wymiarów wartości (G. Hofstede,

M. Bond, S. Schwartz, H. Triandis)



Wartości mają status zmiennych uniwersalnych; są jednostkami

pomiarowymi kultury; nie zaprzecza się jednak istnienia obiektywnych

cech kultury.



Sprowadzenie kultury do kilku wymiarów wartości jest podejściem

redukcjonistycznym, ignorującym realny kontekst kulturowy (Bond)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

14

Psychologiczne wymiary kultury:

wartości



Kultury i pojedyncze osoby mogą być

charakteryzowane przy pomocy wyznawanych

systemów wartości.



Są to przekonania



odnoszące się do pożądanych stanów rzeczy (np. równość),



służące jako standardy kierujące oceną zachowania czy

sytuacji, uporządkowane hierarchicznie wg ważności (np.

ocena równych szans).



Na poziomie indywidualnym



wartości reprezentują motywacyjne cele, które służą jako

zasady organizujące życie jednostki (np. ciekawe życie).



Na poziomie kulturowym



wartości to podzielane społecznie abstrakcyjne idee co do

tego, co jest dobre, słuszne i pożądane w danym

społeczeństwie (np. wolny rynek).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

15

Badania Hofstede (1980, 1983)



Badanie wartości związanych z pracą w latach 1967, 1971 – 1973



Pracownicy IBM z 50 krajów (116 000 osób); bez krajów post-

komunistycznych i większości afrykańskich



Uzyskane wymiary kulturowe:



Dystans władzy (power distance): problem nierówności



Unikanie niepewności (uncertainty avoidance): nieprzewidywalność

przyszłości



Indywidualizm – kolektywizm: relacje między jednostką a grupą



Męskość – kobiecość: cele społeczne vs cele ego



Dystans do władzy i indywidualizm korelują silnie negatywnie



Europa i Ameryka Pn. – wysoko na skali IND, nisko na skali DST



Ameryka Łacińska i Azja – nisko na skali IND, wysoko na skali

DST



Męskość (MAS) – Kobiecość (FEM)



Japonia, Austria, Włochy – wysoko na skali MAS,



Szwecja, Norwegia, Holandia – wysoko na skali FEM

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

16

Dystans władzy



Wielkość preferowanego dystansu między

podwładnymi i przełożonymi; stopień, w jakim

społeczeństwo akceptuje nierówną dystrybucję

władzy



Szanowane są osoby starsze; bardzo

sformalizowane stosunki międzyludzkie



Największy: Filipiny, Meksyk, Wenezuela, Indie



Najmniejszy: Nowa Zelandia, Izrael, Austria, Dania



Przykład: dużego dystansu władzy:



Duży dystans władzy w relacji „uczeń – nauczyciel”: N

przekazuje informacje, U nie inicjuje dyskusji nie

poproszony; nie kwestionuje się N w sposób otwarty;

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

17

Unikanie niepewności



Stopień tolerancji dla niepewności (wieloznaczności)
i potrzeba istnienia formalnych zasad,



Nacisk na planowanie, unikanie ryzyka; unikanie
sytuacji, których skutków nie da się przewidzieć;



Stabilność, środowisko wysoce ustrukturalizowane



Stopień zagrożenia odczuwany przez członków danej
kultury w obliczu sytuacji nowych,
nieprzewidywalnych.



Przykład:



relacje „nauczyciel – uczeń”: preferowanie precyzyjnego
określenia celów i wymagań, sylabusa, najbardziej
popularną metodą uczenia jest wykład, który przebiega
bez zakłóceń ze strony uczniów

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

18

Męskość – kobiecość



Dominująca wartość w
społeczeństwie: sukces
materialny i postęp; cele
Ego



Ważne są pieniądze i rzeczy



Mężczyźni powinni być
ambitni i twardzi; kobiety –
czułe i skoncentrowane na
relacjach



Ojciec ma do czynienia z
faktami, a matka z
emocjami



Nacisk na słuszność,
solidarność i na jakość
pracy



Żyć, aby pracować.



Dominująca wartość w

społeczeństwie: troska o

innych i zachowawczość;

cele społeczne



Ważni są ludzie i ciepłe

relacje z nimi



Mężczyźni i kobiety

powinni być tak samo

czuli i skoncentrowani na

relacjach.



Ojciec i matka mają do

czynienia zarówno z

faktami, jak i z emocjami



Nacisk na równość,

solidarność i jakość życia



Pracować, żeby żyć

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

19

Indywidualizm (1)



Jednostka jest podstawą społeczeństwa



Ja Niezależne: silnie wyodrębnione, definiowane w
terminach cech (np. uprzejmy, inteligentny); częste
używanie zaimka „ja” i „moje”



Indywidualne cele życiowe i ich realizacja są priorytetami
każdego człowieka (niezależność, autonomia, twórczość,
prywatność, kontrola osobista, kariera)



Cele osobiste są ważniejsze od celów grupowych



Zachowanie jest wyjaśniane w odniesieniu do cech
osobowości (sukces – zdolności, niepowodzenie – czynniki
zewnętrzne)



Emocje raczej w relacji do Ja (np. gniew) i raczej
długotrwałe



Lepiej wyartykułowana wiedza o Ja niż o Innych

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

20

Indywidualizm (2)



Podział na Swoich i Obcych jest mało wyrazisty



Większość kontaktów społecznych na poziomie
„jednostka – jednostka”



Więzi międzyludzkie są luźne



Przynależność do wielu grup, z niewielkim
zaangażowaniem



Kontakty towarzyskie raczej w ramach społecznych
kontraktów



Doświadczanie poczucia winy jest częstsze niż wstydu



Największe zagrożenie: być zależnym od innych



W komunikowaniu się nacisk na jasność komunikatów,
stosowanie środków werbalnych,



Podział zasobów wg zasady słuszności (każdemu wg
zasług)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

21

Kolektywizm (1)



Grupa jest podstawą społeczeństwa.



Ja Współzależne: słabo wyodrębnione, definiowane w
terminach związków z innymi ludźmi (np. syn,
pracownik)



Rzadkie stosowanie zaimka Ja, raczej My i Nasze



Realizowane wartości grupowe: solidarność, dążenie
do harmonii, wzajemna odpowiedzialność i współpraca
w grupie, konformizm



Zachowanie jednostki podporządkowane normom
grupowym.



Lepiej wyartykułowana wiedza o Innych niż o Ja



Emocje częściej w relacji do Innych (np. empatia) i
raczej krótkotrwałe

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

22

Kolektywizm (2)



Cele grupowe są ważniejsze od celów jednostki
(jednostka nie może istnieć poza grupą),



Wyraźna dychotomizacja świata na My – Oni



Obowiązują inne normy stosunku do Swoich i Obcych
(Obcy to wróg),



Przewaga kontaktów społecznych w obrębie własnej
grupy



Największe zagrożenie: ostracyzm



Częstsze przeżywanie wstydu niż winy



W komunikowaniu się akcentuje się kontekst i środki
niewerbalne,



Podział zasobów wg zasady równości (każdemu wg
potrzeb).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

23

Ocena badań Hofstede



Badania ograniczone do pracowników IBM (korporacja,
która ma swoją własną kulturę); próbka była prawie
całkowicie męska.



Kwestionariusze były skonstruowane przez zachodnich
psychologów, a więc mogły być stronnicze, np. Bond swoje
badania (Chinese Culture Connection) zaczął od pytania,
jakie wartości Chińczycy uznają za najważniejsze



Hofstede sugeruje na podstawie badań korelacyjnych (np.
z PKB), że typ kultury jest czynnikiem przyczynowym, np.
bogactwa kraju; prawdopodobnie jest odwrotnie.



Uproszczona wizja świata: podział na indywidualizm
anglosaski i reszta świata; indywidualizm europejski jest
inny, patrz: rodzina



Wymiary kulturowe jako formy mentalności mogą
występować w umyśle tej samej osoby

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

24

Humanizm – materializm jako centralny

wymiar mentalności w kulturze polskiej

(Boski)



Zaangażowanie prospołeczne



Bronić ludzi i spraw przed niesprawiedliwością



Troszczyć się o kraj i angażować w sprawy

publiczne



Cenić długoletnie przyjaźnie



Okazywać bezinteresowną serdeczność i pomoc



Nastawienie anty-biznesowe



Niechęć wobec świata biznesu



Cenić bardziej kontakty osobiste niż rzeczowe

załatwianie spraw



Zasiedziałość, przywiązanie do ludzi

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

25

Badania Shaloma Schwartza (1992,

1994)



Schwartz rozpoczął od analizy teoretycznej literatury

zachodniej i nie zachodniej dotyczącej wartości.



Uznał, że te wartości mogą uchwycić są dymensje

kulturowo ważne, które odwołują się do 3

podstawowych potrzeb: biologicznych, potrzeby

dotyczące koordynacji życia społecznego i potrzeby

dotyczące przeżycia i błogostanu grup.



Zidentyfikował 56 wartości, które były podstawą

skonstruowania kwestionariusza (instrukcja: wskazać,

w jakim stopniu dana wartość jest zasadą kierującą

twoim życiem).



Badania w ponad 50 krajach; nauczyciele i uczniowie

szkół średnich, ponad 44 000 respondentów.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

26

Wartości zidentyfikowane przez

Schwartza



Przy pomocy analizy statystycznej (MDS) sporządził „mapę”
wartości, na której poszczególne wartości położone są wg
zasady najmniejszego dystansu psychologicznego miedzy
nimi (ta analiza nic nie mówi o ważności).



Na poziomie indywidualnym zidentyfikował 10 typów
wartości: (a) władza, sukces, hedonizm, samokierowanie,
stymulacja, (b) bezpieczeństwo, tradycja, konformizm,
dobroć, uniwersalizm.



Wartości typu (a) korespondują z Indywidualizmem, wartości
typu (b) z Kolektywizmem.



Na poziomie narodowym zidentyfikował 7 typów wartości:
hierarchia, konserwatyzm, harmonia, egalitaryzm,
autonomia intelektualna, autonomia afektywna, mistrzostwo.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska / W3: Kultura

27

Słowa kluczowe / Literatura



Podejście absolutystyczne,

uniwersalistyczne,

relatywistyczne



Elementy uniwersalne i

specyficzne



Kultura obiektywna i

subiektywna



Ekologiczny model Berry’ego



Dystans władzy



Unikanie niepewności



Męskość – kobiecość



Indywidualizm - kolektywizm



Humanizm – materializm



Wartości wg Schwartza



Boski, P. (1999). Humanizm

w kulturze i mentalności

Polaków. [W:] B. Wojciszke

i M. Jarymowicz (red.).

Psychologia rozumienia

zjawisk społecznych. W-wa:

PWN.



Hofstede, G/ (2000).

Kultury i organizacje. W-

wa: PWE.



Reykowski, J. (1992).

Kolektywizm i

indywidualizm jako

kategorie opisu zmian

społecznych i mentalności.

Przegląd Psychologiczny,

25, 2, 147-171