Percepcja osób

Wykład 8

Wstęp do psychologii
społecznej

Studia zaoczne
Semestr zimowy 2002/2003
Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

2

Plan wykładu

1.

Dane obserwacyjne jako podstawa tworzenia

reprezentacji obiektu

1.

Twarz jako źródło informacji

2.

Inne sygnały niewerbalne (emocje, mowa ciała, wzrok,

dotyk)

3.

Kultura a reguły dekodowania i wyrażania emocji.

2.

Integracja danych w tworzeniu reprezentacji obiektu

1.

Analityczne i globalne przetwarzanie informacji

2.

Integracja informacji niespójnych

3.

Tendencja do podtrzymywania istniejącej

reprezentacji obiektu

1.

Tendencja do potwierdzania impresji

2.

Efekt samospełniającego się proroctwa

3.

Trafność percepcji społecznej

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

3

Wygląd zewnętrzny



Podstawowe dane pochodzą z obserwacji
wyglądu osoby i jej zachowania.



Na podstawie wyglądu zewnętrznego
wnioskujemy najczęściej o:



cechach psychicznych, jakimi
charakteryzuje się dana osoba,



także do jakiej kategorii społecznej należy
(płeć, wiek, rasa, SES – status społeczno-
ekonomiczny).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

4

Dane obserwacyjne



Pierwsze wrażenie jest budowane na podstawie

bodźców obserwowalnych, takich jak:



Uroda: Nauczyciele szkoły podstawowej szacowali

inteligencję dzieci na podstawie ich fotografii;

dzieci bardziej atrakcyjne były oceniane jako

bardziej inteligentne (Clifford, 1975).



Wzrost: Nowo zatrudniani mężczyźni o wzroście

ponad 6 stóp otrzymują pensję wyjściową o 10%

wyższą niż mężczyźni o wzroście poniżej 6 stóp

(Knapp, 1978).



Kolor ubrania: w sądzie osoba podejrzana jest

spostrzegana jako bardziej agresywna, gdy jest

ubrana na czarno niż gdy na jasno (Vrij, 1997).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

5

Dziecięcość twarzy



Efekt dziecięcości / niemowlęcości twarzy

(babyish) (Zebrowitz-McArthur, 1996).



Dziecięce rysy twarzy (duże, okrągłe oczy, okrągłe

policzki, wysokie czoło, gładka cera) są kojarzone z

ciepłem, naiwnością, słabością, uczciwością,

zależnością.



Dojrzałe rysy twarzy (małe oczy, niskie czoło,

zmarszczki) są kojarzone z osobami silnymi,

dominującymi, kompetentnymi.



Wpływ na ocenę winy w sądzie, na przyjmowanie

do pracy, na formowanie się stereotypów płciowych

i narodowych (typy nordyckie i południowe)

.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

6

Efekt dziecięcości twarzy:

wyjaśnienia



Ludzie są zaprogramowani genetycznie do
reagowania sympatią na dziecięce rysy, co w
efekcie powoduje, że jesteśmy opiekuńczy w
stosunku do „prawdziwych” dzieci.



Ludzie uczą się kojarzenia dziecięcego
wyglądu z bezradnością i generalizują na
dorosłych o takim wyglądzie.



Istnieje rzeczywisty związek: korelacja
między opisem na podstawie zdjęć z
samoopisem osób przedstawionych na
zdjęciach (Berry et al.. 1993).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

7

„Face-ism / fejsizm” a wrażenie

władzy

(Zuckerman i Kieffer, 1994)



„Fejsizm” – proporcja wielkości twarzy w stosunku
do wielkości całej osoby przedstawionej na zdjęciu
(wskaźnik od 0 „brak twarzy” do 1 „tylko twarz”).



Ocena stopnia posiadania władzy jest silnie
skorelowana ze wskaźnikiem „fejsizmu”: im więcej
miejsca na zdjęciu zajmuje twarz, tym bardziej
osoba ta była oceniana jako władcza i dominująca.



W prasie fotografie ludzi rasy białej miały wyższy
wskaźnik „fejsizmu” niż ludzi kolorowych; podobnie
– mężczyźni w porównaniu z kobietami.



Wyjaśnienie: większa twarz sygnalizuje zdolność do
podjęcia wyzwania, do konfrontacji; „stanąć twarzą
w twarz” (?).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

8

Sygnały niewerbalne: emocje



Zachowanie niewerbalne:



Ujawnia wewnętrzne stany osoby bez pośrednictwa
słów, poprzez ekspresję mimiczną, mowę ciała i sygnały
wokalne.



Ujawnianie emocji



Darwin (1872) – ekspresja emocji jest wrodzona i
emocje są jednoznacznie rozpoznawane przez
wszystkich ludzi.



Ekman i in. (1987) – wysoka zgodność rozpoznawania
podstawowych emocji (radość, strach, smutek, gniew,
zdziwienie, wstręt) w badaniach międzykulturowych.



Zgodnie z hipotezą „przeżycia” waga przywiązywana do

mimiki pozwala ludziom lepiej przewidywać zachowania

innych ludzi; zatem rozpoznawanie niektórych emocji

powinno być ważniejsze niż innych (np. gniew).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

9

Sygnały niewerbalne:

mowa ciała, wzrok



Ludzie o wyrazistej ekspresji są bardziej lubiani niż
ludzie o oszczędnej ekspresji (Friedman i in. 1988).



Bardziej lubimy tych, którzy w czasie rozmowy są
zwróceni do nas, kiwają głowami; jesteśmy przekonani
o ich wzajemnej sympatii (Mehrabian, 1972).



Utrzymywanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą
jest kojarzone ze szczerością, uczciwością i sympatią
(Kleinke i in. 1974).



Unikanie kontaktu wzrokowego to fałsz, nielubienie,
albo nieśmiałość (Zimbardo, 1977).



Kontakt wzrokowy zbyt uporczywy może być
traktowany jako oznaka wrogości (Ellsworth i in. 1973).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

10

Sygnały niewerbalne: dotyk



Dotyk może być wyrazem
zażyłości, sympatii, opiekuńczości,
także zainteresowania seksualnego.



Dotyk może również wyrażać
dominację i kontrolowanie:



mężczyźni, osoby starsze i osoby o
wyższym statusie dotykają częściej niż
kobiety, osoby młodsze i o niższym
statusie (Nancy Henley, 1977).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

11

Kontrola czynników pozawerbalnych –

kłamstwo i wykrywanie kłamstwa



Ekman i Friesen (1974): niektóre kanały są

bardziej kontrolowalne przez oszukującego, inne

mniej.



Pielęgniarkom pokazywano serię filmów przyjemnych

i nieprzyjemnych, z poleceniem demonstrowania w

czasie oglądania swoich prawdziwych uczuć, albo ich

ukrywania; zachowania pielęgniarek rejestrowano na

taśmie video.



Innej grupie pokazywano zarejestrowane zachowania

pielęgniarek i polecono odgadywanie prawdziwych

uczuć.



Trafność odgadywania uczuć była zależna od tego,

na jaki typ sygnałów zwracano uwagę: na samą

twarz czy ciało; oszustwo było częściej wykrywane w

tym drugim przypadku.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

12

Dlaczego tak trudno odkryć prawdę?



Zuckerman i in. (1981): Mając do dyspozycji 4
kanały informacyjne (słowa, twarz, ciało i głos)
obserwator dostraja się do najmniej właściwych, tj.
do najbardziej kontrolowalnych przez oszukującego
(słowa i twarz).



Ekman i Davidson (1993): najwięcej ujawnia



głos (wyższy, częstsze wahania);



mowa ciała (niepokój ruchowy, drobne ruchy rąk, ruchy
stóp, zmiany pozycji ciała);



„fałszywy” uśmiech (uśmiech nie obejmuje górnych
mięśni twarzy - oczu).



Różnice indywidualne w odczytywaniu sygnałów



Wiążą się z socjalizacją płciową (kobiety odczytują lepiej).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

13

Kultura a reguły wyrażania emocji



Michael Bond (1993):



W dekodowaniu emocji istnieją pewne
uniwersalne zasady, jednak doświadczanie i
wyrażanie emocji jest warunkowane
kulturowo.



Ludzie z kultur indywidualistycznych są
bardziej reaktywni i ekspresywni, ponieważ
wyrażanie emocji dostarcza wskazówek
społecznie użytecznych.



Dla ludzi z kultur kolektywistycznych
użytecznych wskazówek dostarcza kontekst i
pełnione role.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

14

Kultura a reguły wyrażania emocji:

badanie Friesena, 1972



Friesen (1972):



Badani: studenci amerykańscy i japońscy.



Materiał: filmy ze scenami drastycznymi
albo neutralnymi.



Kiedy filmy oglądano we własnym gronie,
zarówno Amerykanie, jak i Japończycy w
takim samym stopniu reagowali wstrętem.



W obecności eksperymentatora
Japończycy nie okazywali wstrętu,
natomiast częściej się uśmiechali.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

15

Anna Wierzbicka:

Skrypty kulturowe w wyrażaniu emocji



Różne kultury kształtują różne postawy wobec emocji;
wyrazem tych postaw jest język danej kultury (zarówno
słownictwo, jak i gramatyka).



Języki nie tylko różnią się liczbą słów na określenie
podstawowych emocji, lecz także występuje różny stopień
kompatybilności między nazwami emocji, np. happy,
angry, sad nie mają ekwiwalentów w wielu językach.



Normy kulturowe odzwierciedlone w skryptach
emocjonalnych kształtują sposoby zachowania, style
interakcji, sposoby komunikowania się i struktury
osobowości.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

16

Emocjonalne skrypty kulturowe



Polskie



Zachowania wyrażające
emocje są normą, a nie
odstępstwem od normy



Każdemu rodzajowi
zachowania werbalnego
towarzyszą emocje.



Wyrażanie pozytywnych
uczuć do rozmówcy:
obfitość zdrobnień.



Wyrażanie negatywnych
uczuć do rozmówcy nie
jest zabronione.



Angielskie



Zachowania

emocjonalne nie są

normą.



Słowo „emotional”

oznacza dezaprobatę.



„Cold speech” ma

pozytywne konotacje,

takie jak self-control,

being cool.



W Australii norma jest

odwrotna („bloody”).



Jeśli masz powiedzieć

coś nieprzyjemnego,

nie mów nic.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

17

Skrypty dotyczące

spontaniczności i samokontroli



Polska kultura



Zachęca do spontanicznego

okazywania (werbalnego i

niewerbalnego) emocji bez

względu na znak.



Nie ma tradycji

werbalizowania i

analizowania emocji (polski

język potoczny nie jest zbyt

przydatny w psychoterapii).



Nie ma potrzeby, żeby

wiedzieć, co ja czuję, albo

myśleć o tym, co ja czuję,

albo myśleć, dlaczego to

czuję. Istnieje potrzeba, żeby

wyrażać emocje w sposób

szczery.



Inne kultury



Australijska – spontaniczna
ekspresja Ja najczęściej wiąże
się z okazywaniem
negatywnych emocji (bogactwo
przekleństw „swearing”).



Jidisz – negatywne emocje o
charakterze bezradności
(bogactwo lamentacji i
przekleństw „curses”).



Amerykańska – presja na
werbalizację i analizowanie
uczuć (zapewnia dystans do
własnych uczuć, użyteczne w
psychoterapii).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

18

Skrypty

polskie vs anglo-amerykańskie



Polskie



Należy szczerze wyrażać

swoje uczucia: pozytywne i

negatywne, bez zahamowań,

odraczania i bez autocenzury.



Zachowywać się zgodnie z

tym, co czujesz.



Twoje działania powinny być

kierowane twoimi uczuciami.



Wyrażać swoje myśli zgodnie

z uczuciami.



Odczuwać i wyrażać bardzo

pozytywne uczucia wobec
innego

człowieka i czynić to

spontanicznie.



Anglo-amerykańskie



Należy czuć się dobrze

(happy) przez cały czas.



Być świadomym swoich

uczuć w każdym momencie.



Być zdolnym do

werbalizowania i

analizowana.



Być zdolnym do

kontrolowania swoich uczuć.



Izolować wyrażanie opinii od

wyrażania uczuć.



Zachowywać się tak, jak by

się odczuwało wyłącznie

pozytywne uczucia w

stosunku do każdego.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

19

Percepcja społeczna

1 – Obserwacja

5 –

Integracja
2 – Obiekt (osoba, zachowanie, sytuacja) 6 – Reprezentacja
3 – Atrybucje

poznawcza

4 - Dyspozycje (cechy)

7 -

Potwierdzenie

1

2

3

4

5

6

7

Szybkie sądy kategorialne

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

20

Analityczne i globalne

przetwarzanie informacji społecznych



Przetwarzanie analityczne – „dół-góra” („bottom-up

/ „data-driven” , N. Anderson, 1966):



Podmiot tworzy ogólny obraz spostrzeganej osoby na

podstawie detalicznej analizy pojedynczych informacji,

sumując je bądź uśredniając.



Przetwarzanie globalne - „góra-dół” („up-bottom” /

„theory-driven” , S. Asch, 1946):



Podmiot tworzy obraz spostrzeganej osoby kierując się

posiadanymi schematami lub kategoriami, dopasowując
cechy osoby do schematu/kategorii.



Modele integrujące oba podejścia

:



Fiske & Neuberg: model kontinuum przetwarzania od

kategorialnego do atrybucyjnego



M. Brewer: podwójny model przetwarzania

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

21

„Arytmetyka” integracji informacji

wg Andersona



Model uśredniania informacji N. Andersona:



Dotyczy uśredniania wartości (pozytywnych –
negatywnych) cech składających się na obraz osoby



Cechy mają różną wartość i różny stopień ważności.



Ostateczny obraz osoby jest średnią wartości i wag.



Odchylenia od arytmetyki

:



Związane z cechami obiektu (np. porządek, w jakim
zostały zaprezentowane cechy – efekt pierwszeństwa)



Związane z cechami podmiotu (np. potrzeba zamknięcia)



Związane z sytuacją spostrzegania (np. sytuacja
współpracy)

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

22

Formowanie obrazu spostrzeganej osoby

w modelu Ascha



Pytanie, czy ogólne wyobrażenie osoby



jest sumą jej atrybutów,



czy figurą, której każda ze składowych ma inne

znaczenie w zależności od towarzyszących jej

pozostałych składowych?



W badaniu dowiedziono, że są takie cechy (tzw.

centralne), od których w szczególnym stopniu

zależy ogólny obraz osoby.



Dwie grupy badanych otrzymały opis postaci dokonany

przy pomocy tego samego zbioru cech.



Zbiory różniły się jedną cechą: I - „chłodny” (cold), II -

„serdeczny” (warm).



Badani opisując postać ukształtowali sobie zasadniczo

różne wyobrażenie o człowieku, np. w II grupie –

szczęśliwy, hojny.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

23

Integracja cech



Ukryte teorie osobowości (implicit personality

theories, Bruner i Tagiuri, 1954; Schneider, 1973)



Zbiór założeń dotyczących relacji, jakie istnieją pomiędzy

różnymi typami ludzi, cechami i zachowaniami.



Np. zakłada się, że cechy pozytywne na ogół występują

razem, tak samo cechy negatywne.



UTO są wspólne dla danej kultury, ale mogą być też

indywidualnie ukształtowane.



Obserwując różne zachowania próbujemy je

przyporządkować jednej cesze (etykietce).



Porządkujemy różne cechy i zachowania

poszukując związków przyczynowych, np.

sportowiec i wybuchowy temperament; przyczyna –

wysoka potrzeba osiągnięć.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

24

Integracja cech i ocen niespójnych



Hipoteza zmiany znaczenia cech w zależności

od kontekstu (badania Ascha):



Kiedy badanym powiedziano, że miła osoba jest

„spokojna”, badani założyli, że jest także „łagodna,

uprzejma,bezkonfliktowa”.



Kiedy osoba okrutna jest „spokojna”, w jej obrazie

znalazły się cechy „zimna, chytra, kalkulująca”.



Tworzenie spójnych reprezentacji na podstawie

cech sprzecznych ze sobą:



Burnstein, Schul, 1982: „dobry” + „złodziej” = typ

Robin Hooda;



Silka, 1989: przyjmuje się, że ludzie się zmieniają z

biegiem czasu

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

25

Integracja cech i ocen niespójnych



Asch, Zukier, 1984:



„błyskotliwy” + „głupi” = bardzo mądry w sprawach
abstrakcyjnych, lecz niemądry w sprawach życia
codziennego;



„towarzyski” + „samotny” = wiele powierzchownych
związków, lecz niezdolny do głębszych relacji;



„radosny” + „ponury” = nastrojowy



Efekt negatywności – Fiske, 1980

:



Tendencja do nadawania większej wagi cechom
negatywnym; bo cechy negatywne wydają się być
bardziej ekstremalne i informacyjne.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

26

Tendencja do potwierdzania pierwszej

impresji o obiekcie



Tendencja do interpretowania, poszukiwania i

generowania informacji, które podtrzymują

istniejące przekonania o obiekcie (confirmatory

bias).



Darley i Gross (1983) – ocena osiągnięć szkolnych

9-letniej Hani w konfrontacji z niejednoznacznymi

danymi



Wytworzenie w 2 grupach badanych wysokich (rodzice

wykształceni i bogaci) vs niskich (rodzice niewykształceni

i biedni) oczekiwań co do osiągnięć Hani.



Obejrzenie filmu przedstawiającego Hanię wykonującą

zadania z czytania i z matematyki: rozwiązania częściowo

poprawne, częściowo nie.



Ocena potencjalnych osiągnięć szkolnych zależała od

wcześniej utworzonych oczekiwań.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

27

Ocena potencjalnych osiągnięć Hannah na

podstawie niejednoznacznych informacji (Darley,

Gross, 1983)

4,15

3,9

4,85

3,6

2

3

4

5

Przed filmem

Po filmie

Wysokie

oczekiwania
Niskie oczekiwania

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

28

Wzrost poziomu inteligencji u uczniów

„utalentowanych” i „pozostałych”

(Rosenthal, Jacobson, 1968)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

10 pkt

20 pkt

30 pkt

Talenty
Pozostali

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

29

Efekt samospełniającego się proroctwa

(„prokurowanie dowodów”)



„Pygmalion w klasie” – badanie Rosenthala i

Jacobson (1968).



Jeśli pozytywne oczekiwania nauczyciela mogą poprawić

iloraz inteligencji ucznia, czy negatywne oczekiwania mogą

pogorszyć?



Wyjaśnienie:



Nauczyciel tworzy wstępną impresję na temat ucznia

opartą na różnych informacjach (wyniki w testach, wygląd,

środowisko społeczne).



Nauczyciel zmienia swoje postępowanie zgodnie z

oczekiwaniami: jeśli wysokie, częściej chwali, koncentruje

uwagę, stawia wyższe wymagania.



Uczeń dostosowuje swoje zachowanie: bardziej się stara,

ma do siebie zaufanie; albo traci do siebie zaufanie, traci

zainteresowanie.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

30

Ograniczenia

samospełniajacych się proroctw



Efekty samospełniających się proroctw są słabsze,

kiedy obserwowana osoba ma silne przekonania o

sobie i je eksponuje (Swann i Ely, 1984).



Mogą być zdyskontowane, jeśli obserwowana

osoba jest świadoma oczekiwań obserwatora.



Mogą być słabsze, jeśli obiekt stara się dostarczyć

trafnych informacji o sobie, a mniej koncentruje

się na samej interakcji.



Nie wszyscy są jednakowo podatni; najbardziej ci,

którzy są niepewni swego Ja, nieświadomi

oczekiwań innych, skoncentrowani na jakości

kontaktu.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

31

Czy percepcja społeczna może być

trafna?



Nie, bo:



W procesie tworzenia reprezentacji poznawczej osoby

występują odstępstwa od logicznego myślenia (np.

stosowanie heurystyk, stronnicze przetwarzanie

danych, błędy w atrybucji, przedwczesne tworzenie

impresji i trzymanie się jej itp.)



Wykazujemy nadmierną ufność we własne sądy i nie

rozpoznajemy swoich ograniczeń.



Ale:



Bias (stronniczość), czyli odstępstwa od logiki,

niekoniecznie prowadzi do błędu, czyli do

nieprawidłowego sądu dotyczącego osoby w realnych
warunkach

.



Np. przecenianie czynników dyspozycyjnych, a

niedocenianie sytuacyjnych (podstawowy błąd

atrybucji) może być w danym przypadku słuszne.

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

32

Percepcja społeczna może być

trafna



Im więcej doświadczeń mamy z daną osobą, tym
bardziej trafny jest obraz tej osoby (trafniejsza ocena
znajomych niż obcych spotkanych w laboratorium
psychologicznych).



Chociaż ogólne impresje o innych mogą być nietrafne,
nie ma to większego znaczenia (ludzie potrafią trafnie
przewidzieć, jaka jest dana osoba w ich obecności).



Umiejętności trafnego spostrzegania można
wykształcić (np. u studentów psychologii – Lehman i
in., 1988).



Ludzie mogą być zmotywowani do tworzenia trafnej
reprezentacji (jeśli mają wolne zasoby, czas,
odpowiednią motywację).

Sem. zim. 2002/20
03

Kwiatkowska /W8: Percepcja
osób

33

Słowa kluczowe / Literatura



Dziecięcość twarzy



Fejsizm



Emocjonalne skrypty

kulturowe wg Wierzbickiej



Ukryte teorie osobowości



Przetwarzanie analityczne



Przetwarzanie globalne



Integracja cech i ocen

niespójnych



Tendencja do potwierdzania

pierwszych impresji



Samospełniające się

proroctwo



Trafność percepcji społecznej



Wojciszke, B. (2002).
Człowiek wśród
ludzi. R. 3.
Spostrzeganie osób.



Wierzbicka, A.
(1999). Język – umysł
– kultura. W-wa:
PWN. Emocje, język i
„skrypty kulturowe”.
S. 163-189.