Pedagogika krytyczna łączy się z krytyką szkoły. Krytyka stanowi ocenę rzeczy pod względem mniej lub bardziej świadomie przyjętych kryteriów.
Robert Kwaśnica krytycyzm rozumie jako poszukiwanie racji przekonań cudzych i własnych oraz gotowość do zmiany własnych przekonań i uznanych twierdzeń z chwilą pojawienia się nowych, zaprzeczających im dowodów.
Krytykę szkoły można opisać posługując się klasyfikacją funkcji, jakie ona pełni w społeczeństwie:
Szkoła jako instytucja służąca transmisji kultury, przekazywania dorobku poprzednich pokoleń
Szkoła jako instytucja wspomagająca rozwój jednostki, służąca indywidualności ucznia
Szkoła jako czynnik zmiany społecznej, jako instytucja przyczyniająca się do społecznego postępu
Każdemu z tych ujęć szkoły odpowiada pewien typ krytyki.
KRYTYKA ADAPTACYJNA
nurt konserwatywny, nurt liberalny
Krytyka adaptacyjna - nazywana jest inaczej krytyka potoczną, obiegową; stwierdzenie „bądź krytyczny” w języku tej krytyki oznacza: krytykuj wszelkie przejawy zła.
Krytyka ta oznacza tyle, co sprzeciwianie się, niezgoda na zło.
Na krytykę adaptacyjną składają się dwa zabiegi:
porównywanie czegoś co jest z czymś co być powinno
wydawanie oceny na podstawie której stwierdza się w jakim stopniu to, co istnieje, odbiega od tego co być powinno.
Krytyka adaptacyjna w odmianie konserwatywnej to ruch zmierzający do uczynienia ze szkoły sprawnego instrumentu transmisji kultury - takiej, która zapewni młodzieży znaczący zasób wiedzy ważnej dla funkcjonowania w świecie rozwiniętej cywilizacji technicznej.
Krytyka adaptacyjna w odmianie liberalnej to nurt, który szkołę spostrzega jako instytucję antyhumanitarną, niszczącą indywidualność i wprowadzająca przemoc.
Ten rodzaj krytyki uprawia ruch szkolnictwa alternatywnego, psychologia i pedagogika humanistyczna oraz antypedagogika.
KRYTYKA EMANCYPACYJNA
Stanowi krytykę wiedzy i dąży do wyzwolenia ludzi z krępujących swobodę form życia społecznego.
Hasło „bądź krytyczny” oznacza tutaj tyle co „nie ufaj oczywistości, miej odwagę powiedzieć NIE nawet tym poglądom, które uznane są za nienaruszalne”, kieruj się własnym rozumem.
Chcąc być krytycznym należy uwolnić się od złudzeń.
Przedmiotem tej krytyki są przesądy zakorzenione w ideologiach.
Krytyka jest tutaj zdobywaniem samowiedzy, a celem człowiek wolny (od przesądów, ideologii itp.)
KRYTYKA HERMENEUTYCZNA
Związana jest z interpretacją, jest refleksją nad zakłamaniem.
Hermeneutyka (jako nauka) przyjmuje, iż wszelkie poznanie polega niejawnym uwarunkowaniom (stąd nasuwa się konieczność stałego tłumaczenia TEKSTU) , a są nimi wszelkie przejawy obecności człowieka w świecie (religia, nauka, normy, obyczaje itp.).
Świadomość fałszywa (J. Habermasa) jest to świadomość będąca wytworem stosunków społecznych opartych na relacji panowania i zniewolenia, pozostających poza sferą uświadomienia (np. wiara Egipcjan, że faraon był bogiem).
Pedagogika krytyczna ujmuje edukację jako element systemu społecznego ściśle związany z jego funkcjami politycznymi.
Edukacja zniewala w sensie unifikuje, ale wyzwolenie wymaga edukacji np. funkcją edukacji jest rozmieszczenie zasobów ludzkich w odpowiednich miejscach systemu.
Cele krytycznej interwencji : jednostki musza zostać wykształcone i wyselekcjonowane tak, aby wszystkie dostępne, niezbędne do funkcjonowania społeczeństwa miejsca pracy zostały odpowiednio obsadzone.
Jeśli system decyduje o losach jednostek i zbiorowości to jest to system zniewalający i wymagający radykalnej zmiany.
Żyjemy w świecie niesprawiedliwym, powodującym nieuzasadnione cierpienie wielu ludzi, powinniśmy więc wychowywać ludzi tak, aby byli zdolni do jego zmiany.
Dwa obszary, w których działa szkoła
1.Ignorowanie różnic - w klasie szkolnej mogą być dzieci z różnych grup etnicznych, czy religijnych ale szkoła zakłada automatycznie, że przeciętne dziecko jest Polakiem i katolikiem.
2. Trening milczenia - dzieci nie należące do grupy tzw. normalnych uczniów wycofują się z aktywnego udziału w szkolnej edukacji. Starają się być niewidoczne i unikają zabierania głosu w rezultacie przystosowują się do społecznej marginalizacji.
Szkoła dzięki polityce społecznej normalizacji czyli dzięki ignorowaniu społecznych nierówności przyczynia się do ich utrwalenia w społeczeństwie.
Badania z pedagogiki krytycznej prowadził B. Bernstein.
Jednym z naczelnych wymiarów kultury jest język.
KULTURA CISZY
Dominujący w robotniczych środowiskach typ stosunków rodzinnych tzn. bliskość emocjonalna – silny autorytet rodziców, a zwłaszcza ojca, sztywno określone role członków rodziny powodują, że dzieci wychowywane w takich rodzinach uczą się posługiwać ograniczonym kodem komunikacyjnym.
Jest to język oparty o proste struktury gramatyczne silnie związane z gestem skrótowym o licznych odniesieniach do wspólnego, znanego partnerom rozmowy kontekstu.
Nauczyciele zwykle identyfikujący się z kulturą wysoką, posługują się w kontaktach z dziećmi kodem rozwiniętym, pozbawionym gestów i takiego języka wymagają od swoich uczniów. Powoduje to już na progu edukacji szkolnej zróżnicowanie szans uczniów z klasy średniej i robotniczej. W konsekwencji dzieci uczą się milczenia, nie odzywają się na lekcjach.
Kulturę ciszy łatwiej zneutralizować u dzieci niż u dorosłych.
Powstają tzw. strefy kultury ciszy czyli swoista niezdolność do wypowiadania świata, do mówienia własnym głosem.
Następuje kulturowe wydziedziczenie – młodzież poddawana edukacji nie chce identyfikować się z kulturą, z której wyrosła, ale nie jest w stanie wejść w tzw. kulturę wyższą.
UKRYTY PROGRAM SZKOLNY
Szkoła narzuca sposób spostrzegania świata jako oczywisty i nie podlegający dyskusji.
Dobór treści kształcenia, kryteria egzaminowania i selekcji szkolnych oraz obowiązujące przepisy dyscyplinarne powodują, że istniejące społeczeństwo z podziałami na grupy uprzywilejowane i podporządkowane traktowane jest jako coś oczywistego i naturalnego.
Dzięki takiej, ukrytej indoktrynacji struktura społeczeństwa jest akceptowana i może być powielana z pokolenia na pokolenie. Jednym z podstawowych zadań pedagogiki krytycznej jest odsłanianie tego rodzaju mechanizmów dominacji, wpisanych w instytucje i w praktyki edukacyjne oraz kulturowe.
Elementy ukrytego programu szkolnego:
dobór treści programowych (np. nauczanie religii w szkole)
wymagania regulaminowe w szkole (np. ubiór-mundurki, punktualność, system nagród i kar)
obyczaje (np. kto komu w szkole kłania się pierwszy)
architektura szkoły (np. dlaczego nauczyciele maja osobne toalety albo dlaczego biurko nauczyciela umieszczane jest w centrum klasy)
Czym jest ukryty program szkolny?
Ukryty program szkolny stanowi nieudokumentowany w oficjalnych założeniach system wpływów wychowawczych, przystosowujących jednostki i grupy do rangi systemu społecznego.
Według pedagogiki krytycznej zmiana społeczeństwa wymaga zmiany edukacji:
dostrzegać i akceptować różnice społeczne (bo np. nie wszystkie dzieci mają równy start np., pochodzą z rodzin patologicznych)
dopuszczać różnorodność wypowiedzi i uczyć młodych ludzi aktywnego zabierania głosu we własnych sprawach (uczenie dzieci dyskutowania)
uczyć aktywnego działania na rzecz zmiany nieakceptowanych cech życia społecznego
Te obszary działań nazywane są
Polityką różnicy = polityka głosu = upełnomocnieniem (nadaniem władzy)
Jaką politykę należy wprowadzić?
Po pierwsze kształtować krytyczną postawę wobec społecznej rzeczywistości poprzez stawianie pytań, które prowokują do dostrzegania problemów tam, gdzie dominowała oczywistość oraz kształcenie językowe (czyli uczenie nazywania rzeczy po imieniu).
Nauczyciel ma pełnić rolę sprzymierzeńca słabszych grup społecznych, ma działać na rzecz zmiany sytuacji życiowych swoich uczniów.
Dialog międzykulturowy – który jest warunkiem społecznego porozumienia. Powinien się od odbywać między bogatymi a biednymi, białymi i czarnymi, prawica i lewicą itp. Wzajemny szacunek i poszanowanie godności.
Przedstawiciele:
Polscy pedagodzy krytyczni:
Lech Witkowski,
Robert Kwaśnica,
Tomasz Szkudlarek, Janowski
Zagraniczni pedagodzy krytyczni:
Henry Giroux,
Jurgen Habermas
LITERATURA:
B. Śliwerski, Zb. Kwieciński „Pedagogika” Warszawa 2005