Temat 5: Rolnictwo we współczesnym świecie i problemy żywnościowe

1. Rolnictwo- podstawowy dział gospodarki, wytwarza ok. 90% żywności i wiele innych produktów:

- włókna,

- skóry,

- używki,

- oleje przemysłowe,

- naturalne paliwa.

2. Odsetek pracujących w rolnictwie:

- w 1 fazie wzrostu gosp. rośnie liczba i odsetek osób pracujących, np. Czad, Niger, Somalia

- w 2 fazie bezwzględna liczba nie zmienia się, a spada odsetek, kraje średnio rozwinięte, np. Mołdawia, Rumunia, Malezja, Turcja.

- w 3 fazie spada liczba i odsetek pracujących w rolnictwie- kraje najbardziej rozwinięte

3. Udział pracujących

- w krajach gosp. rozwiniętych 3-10% (USA 2,1%, Japonia 5,2% (1994)

- w słabo rozwiniętych pow. 50% (powyżej 90% w Burundi, Rwandzie, Nepalu, Bhutanie)

średnia światowa ok. 45%

4. Wpływ struktury produkcji i stopnia mechanizacji na zatrudnienie

Pracochłonne- bydło mleczne ryż, trzcina cukrowa, buraki cukrowe, ziemniaki, owoce i warzywa, herbata, jedwabniki.

5. Udział rolnictwa w PKB

- zależy od stopnia rozwoju państw:

- 60-65%: Uganda, Somalia, Mozambik, Nepal

- 1-3%: USA, Niemcy, W.B., Japonia, Belgia

- a także od szczególnie korzystnych warunków naturalnych (specjalizacja w eksporcie płodów rolnych)

- Islandia, Grecja 17%;

-Irlandia 12%;

Wiąże się to też z dużym udziałem towarów rolno-spożywczych w strukturze towarowej eksportu N. Zelandia 41,4%, Grecja 26,1% Dania 24,2%, Australia 21,5%

6. Rolnictwo :

- ważne miejsce pracy i źródło dochodów ludności,

- kształtuje stopę życiową, równowagę rynkową

- w krajach ubogich, gdzie wydatki na żywność wynoszą ponad 30% ogółu wydatków, istnieje zbyt wysoka wrażliwość społ. na podwyżki żywności, co utrudnia prowadzenie odpowiedniej polityki cenowej.

- konieczność harmonii między rolnictwem a jednostkami zasilającymi je w środki produkcji (nasiona, nawozy, maszyny);

7. Uwarunkowania przyrodnicze rolnictwa:

a) klimat:

- długość trwania okresu wegetacyjnego,

- temperatura, zwł. w lecie,

- ilość opadów i ich rozmieszczenie w czasie, równomierność.

- stosunki wodne (wilgotność, poziom wód gruntowych)

- stałość/ zmienność pogody, czyli czy są np przymrozki,

- nasłonecznienie,

b) gleby (najlepsze czarnoziemy, czarne ziemie, mady, a także gleby kasztanowe, cynamonowe, brunatne na lessach),

c) rzeźba terenu,

d) naturalna szata roślinna.

8. Uwarunkowania społ.- gosp. rozwoju rolnictwa:

a)ilość, wykwalifikowanie i wykształcenie siły roboczej,

b) ustrój rolny

- stosunki własnościowe, formy władania ziemią,

• Wspólnoty rodowo- plemienne,

• Własność prywatna,

• Dzierżawa,

• Własność państwowa,

• Własność spółdzielcza.

- wielkość gospodarstw rolnych, kwestia komasacji

• W Indiach w l. 80' średnia wielkość 2 ha

• Japonia w 1990 r. średnio 1 gospodarstwo rolne liczyło 1,5 ha UR.

• Koncentracja ziemi w krajach UE, wzrost średniej wielkości w ciągu 40 lat ok. 2 razy

Obecnie Francja, Dania ok. 35 ha, Niemcy, Belgia 19 ha, USA ok 160 ha

c) polityka państwa

- dopłaty,

- interwencjonizm

d) stopień mechanizacji, chemizacji

f) tradycje rolnicze

g) odległość od rynków zbytu

h) sytuacja na rynku międzynarodowym

9. Adaptacje środowiska:

- melioracje nawadniające i odwadniające,

- budowa odpowiednich specjalnych zabezpieczen przeciwpowodziowych,

10. Plony średnie- maksymalne w q/ha wg Fierli

Kukurydza 46- 193

Pszenica 19- 145

Soja 16- 74

Sorgo 28-201

Owies 17- 106

Jęczmień 21- 114

Ziemniaki 282- 941

Buraki cukrowe 426- 1210

11. Formy użytkowania ziemi (w nawiasie struktura na świecie)

1. ziemie uprawne (11%)- Z.U.

- grunty orne

• najwięcej w Europie 29% i w Azji 17%

• najmniej w Oceanii, Ameryce Pd. I Afryce po 6%

- kultury trwale (sady i plantacje)

1. użytki zielone (26%),

- łaki,

- pastwiska,

• najwięcej w Oceanii 51%,

• w Azji 30%, w Afryce i Ameryce Pd. Po 29%

• najmniej w Europie i Ameryce Pn. po 17%

3) lasy i zadrzewienia (30%),

4) nieużytki (33%).

Ziemie uprawne i użytki zielone to użytki rolne (UR)

Najwięcej ich w Urugwaju 84%, Kazachstanie i Mongolii po 81%, Mołdawii 78%, Bangladeszu 71%, Ukrainie 69%,

Najmniej w Surinamie, Gujanie Franc., Papui Nowej Gwinei,. Z.E.A., Egipcie, Norwegii poniżej 5%

Najwięcej gruntów ornych jest w Mołdawii, Ukrainie, Polsce, Rumunii, na Litwie, Węgrzech oraz w Bangladeszu, Indiach (45-67%)

12. Produkcja roślinna (dane dot. % zasiewów i te z * z Fierli z 1994 r., pozostałe z rocznika statystycznego 2005)

A) zboża 48% Z.U.

1. pszenica 37% zasiewów zbóż, plony 29,1 q/ha

- strefa klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych,

- na żyznych glebach, zasobnych w wapń i próchnicę

- nie znosi zbyt wysokich opadów, ale potrzebuje ich w umiarkowanych ilościach i nasłonecznienia podczas dojrzewania i zbiorów

- zbiory w Polsce 42,8 q/ha , w Kazachstanie 8, USA 29, a w Niemczech 81,7

Główni producenci:

- Chiny 14,6%

- Indie 11,5%

- USA 9,4%

- Rosja 7,2%

- Francja 6,3%

- Kanada 4,1%

- inni pow. 2%: Argentyna, Australia, Iran, Niemcy, Pakistan, Turcja, Ukraina, W.B.

2. ryż 24% zasiewów zbóż, plony 40 q/ha

w zbiory w Polsce b.d. ;) , w Nigerii 9,6; w Indiach 30,5; Chinach 62,6; USA 77,8.

Główni producenci:

- Chiny 29,3%,

- Indie 21,3%,

- Indonezja 8,8%,

-Bangladesz 6,3%,

- Wietnam 6%

- inne pow. 2%: Brazylia, Myanmar, Tajlandia.

3. kukurydza 21% zasiewów zbóż, plony 49,1 q/ha

- strefa klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych ciepłych

- w wielu biednych krajach podstawa wyżywienia, np. w Salwadorze, Gwatemali, Kenii, Tanzanii stanowi ponad 50% gruntów ornych, w wysoko rozwiniętych państwach- pasza dla zwierząt

- zbiory w Polsce 56,9 q/ha , w Nigerii 10,7, USA 100,7, a w Niemczech 90,9

Główni producenci:

- USA 41,6%,

- Chiny 18,3%

- Brazylia 5,8%

- inni pow. 2% Argentyna, Francja, Meksyk, Rumunia

4. żyto- plony 25,2 q/ha

- małe wymagania glebowe, cieplne, odporne na mróz

zbiory w PL 27,6 q/ha, a w Niemczech 61,3, USA 16,9

Główni producenci:

- Polska 24%,

- Niemcy 21,5%,

- Rosja 16,1%,

- Ukraina 8,9%,

- Białoruś 8,1%,

- Chiny 4,2%

5. owies- plony 22,2 q/ha

- odporny na mróz, ale wymaga wilgoci, karma dla koni

- zbiory w Polsce 27,5 q/ha , w Kazachstanie 9,3, USA 23,2, a w Niemczech 52

Główni producenci:

- Rosja 19,1%

- Kanada 14,2%

- USA 6,5%

- Polska 5,5%

- Niemcy 4,6%

- inne pow. 2%: Australia, Białoruś, Chile, Chiny, Finlandia, Francja, Hiszpania, Szwecja, Ukraina, W.B.

6. jęczmeń , plony 26,8 q/ha

- bardziej odporny na mróz, bywa uprawiany nawet w okolicach koło podbiegunowego,

- dobrze znosi upał i susze,

- roślina o dużych możliwościach adaptacyjnych,

zbiory w PL 35,2 q/ha, w Kazachstanie 8,7; USA 37,4, w Niemczech 58,1

Główni producenci:

- Rosja 11,2%,

- Kanada 8,6%,

- Niemcy 8,5%,

- Ukraina 7,2%

- Francja 7,2%,

- Hiszpania 6,9%

- inne pow. 2%: Australia, Chiny, Dania, Polska, USA, W.B.

7. proso -plony 7,3 q/ha

- uprawiany na bardzo słabych glebach i w warunkach dużego niedoboru wody, gł. Afryka Zach, także Indie, Tanzania, Namibia, Zimbabwe

8. sorgo - plony 14,3 q/ha

- roślina ciepłolubna o niewielkim zapotrzebowaniu na wodę,

- uprawa USA, Chiny, Indie, Meksyk, Afryka (w Mauretanii 76%, Nigrze 62%, Mali 40% upraw), Jemen.

B) rośliny oleiste 8,8% Z.U.

1. soja

- lubi klimat ciepły lub umiarkowany ciepły,

- Główni producenci: USA, Brazylia, Chiny, Argentyna, Indie

b) rzepak i rzepik

- lubi żyżne gleby w łagodnym morskim klimacie,

- Główni producenci: Chiny, Indie, Kanada, Niemcy, Francja, W.B., Polska.

c) palma olejowa

- wymaga klimatu gorącego 24-28^oC i wilgotnego i stosunkowo żyznych gleb

- Główni producenci: Malezja, Indonezja, Nigeria, W.K.Słoniowej. (i inne państwa nad Zat. Gwinejską), Kolumbia, Ekwador, D.R. Kongo, Tajlandia

d) słonecznik

- wymaga żyznych gleb, dosć wysokicj temp., długiego okresu wegetacyjnego ale nie koniecznie wielu opadów,

- Główni producenci: Argentyna, Rosja, Francja, Ukraina, Hiszpania, USA, Indie, Chiny

e) oliwka europejska

- w klimacie śródziemnomorskim,

Główni producenci: Hiszpania, Wlochy, Grecja, Turcja, Tunezja, Maroko, Syria, Algieria, USA, też RPA, Australia

f) orzeszki ziemne

- wymaga klimatu ciepłego, suchego, niekoniecznie dobrych gleb,

- uprawa - Płw. Indyjski, Niz. Chińska, obszar Afryki od Senegalu po Sudan, pd część Niż Atlantyckiej w USA, częśc Niz. La Plata,

- Główni producenci: Indie, Chiny, USA, Nigeria, Indonezja, a także Senegal, Gambia, Mali, Sudan.

g) palma kokosowa

- rośnie w klimacie równikowym, czyli wymaga klimatu gorącego i wilgotnego oraz znacznego nasłonecznienia, gleba niekoniecznie bardzo urodzajna,

- najbardziej użytkowa część owocu to kopra, czyli część bielna otaczająca mlako kokosowe

- Główni producenci: Indonezja, Filipiny, Indie, ponadto Sri Lanka, Tajlandia, Wietnam, Meksyk, Brazylia, Papua Nowa Gwinea.

,

C) rośliny strączkowe 4,7% Z.U.

D) rośliny okopowe bulwiaste/ skropiowe 3,3% Z.U.

1. ziemniaki plony 176 q/ha

- niewielkie wymagania, ale nie znoszą mrozów i stale podwyższonej wilgotności podłoża

- zbiory w Polsce 196 q/ha , na Ukrainie 133, USA 438, a w Niemczech 442

Główni producenci:

-Chiny 21,4%,

- Rosja 11%,

- Indie 7,6%,

- Ukraina 6,3%

- USA 6,3%

- Polska 4,3%

- inni pow. 2%: Białoruś, Francja, Holandia, Niemcy

b) maniok 96 q/ha*

- wymaga klimatu ciepłego, o śr. Temp. 20^oC, nie jest odporny na przymrozki, nie wymaga dobrych gleb

Główni producenci: Brazylia, Nigeria, Tajlandia, D.R. Konga, Indonezja,

c) bataty 135 q/ha*

- udaja się w klimacie ciepłym 26-30^oC i wilgotnym,

- „słodki kartofel”

- Uprawiany gł. w Chinach (85% produkcji) oraz w Wietnamie, Japonii, Indonezji, Ugandzie i Japonii.

d) jam 97 q/ha*

e) taro 58 q/ha*

E) rośliny włókieniste 2,4% Z.U.

1. bawełna

-klimat ciepły, stosunkowo wilgotny o dużym nasłonecznieniu

- Chiny 25,6% udziału w świecie

- USA 20,5% udziału w świecie

- Indie 12,2% udziału w świecie

- Pakistan 9,9% udziału w świecie

- Brazylia 4,8% udziału w świecie

- Uzbekistan 4,7% udziału w świecie

- inne kraje z pow. 1%: Australia, Egipt, Grecja, Syria, Turcja

b) juta

- produkowana prawie wyłącznie w Azji, w delcie Gangesu i Brahmaputry, pd. Chinach, Płw. Indochińskim ,

- gł. producenci: Indie, Bangladesz, Chiny, Tajlandia

c) len

- uprawiany w Europie- od pn. Francji przez Polskę, Białoruś po Rosję oraz w Azji na Niż. Mandżurskiej,

- gł. producenci: Chiny, Rosja, Francja, Ukraina, Białoruś, Holandia

d) konopie

- dawniej (tj z 20-30 lat temu) gł. stepy od Węgier po ZSRR, obecnie gł. Chiny, Indie i KRL-D

F) rośliny cukrodajne 1,8% Z.U.

1. buraki cukrowe 445q/ha

- wymagają gleb żyznych,

- rosną w klimacie umiarkowanym,

- pracochłonne

zbiory w Polsce 428 q/ha na Ukrainie 236, USA 514, a w Niemczech 616

Główni producenci:

- Francja 12,3%,

- USA 10,9%,

- Niemcy 10,8%,

- Rosja 8,8%,

- Ukraina 6,6%,

- Turcja 5,6%

- Polska 5,1%

-inni pow. 2%: Belgia, Chiny, Hiszpania, Holandia, W.B., Włochy

b) trzcina cukrowa

- klimat ciepły i wilgotny,

- uprawa pracochłonna,

- gł. producenci: Brazylia, Indie, Chiny,, Kuba, Meksyk, Filipiny, Tajlandia, Indonezja

G) używki 1,6% Z.U.

1. herbata:

-Chiny 26,8% udziału w świecie, 861 tys. t;

- Indie 25,8 % udziału w świecie, 851 tys. t;

- Sri Lanka 9,2% udziału w świecie, 303 tys. t;

- Kenia 9% udziału w świecie 295 tys. t.;

- Indonezja 5,3% udziału w świecie 173 tys. t.l

- Turcja 4,7 udziału w świecie 154 tys. t;

b) kawa:

- Brazylia 31,9% udziału w świecies

- Wietnam 10,8% udziału w świecie

- Indonezja 9% udziału w świecie

- Kolumbia 8,6% udziału w świecie

- Meksyk 4% udziału w świecie

- inne: Etiopia 3,4%, Indie 3,5%, Wybrzeże Kości Słoniowej 2,1%, Uganda 2,4%, Peru 2,3%, Gwatemala 2,8%, Honduras 2,3%

c) tytoń

- Chiny 37,1% udziału w świecie

- Brazylia 14,3% udziału w świecie

- Indie 9,2% udziału w świecie

- USA 6,5% udziału w świecie

- inne kraje z pow. 1%: Argentyna, Grecja, Indonezja, Malawi, Pakistan, Tajlandia, Turcja, Włochy, Zimbabwe.

d) kakao

- Brazylia, Ghana, Indonezja, Malezja, Nigeria, także w Kolumbii, Dominikanie, Meksyku,

H. Warzywa i owoce

a) cytrusy

- obszar upraw: Brazylia, pn Meksyk, pd. USA, pd. Europy, pn. Afryki, pd. RPA, pd-wsch Chiny,

- gł. producenci: Brazylia, USA, Chiny, Hiszpania, Meksyk, Włochy

b) winorośl

- najlepiej plonuje w klimacie umiarkowanym ciepłym i podzwrotnikowym, o niezbyt dużych opadach, ale o dużym nasłonecznieniu

- świeże winogrona, rodzynki, wino,

- basen M. Śródziemnego, rejon kaukaski, śr-zach Argentyna, Kalifornia, pd RPA,

- gł. producenci: Włochy, Francja, Hiszpania, USA, Turcja, Argentyna

c) bananowiec

-klimat ciepły i wilgotny

- Ameryka Środkowa, pn i braz. wybrzeża Ameryki Pd., Archipelag Malajski, Filipiny, Indie Chiny,

- gł produceni: Indie, Brazylia, Ekwador, Filipiny, Chiny,

13.Zielona rewolucja, czyli wprowadzenie wysokoplennych odmian roślin, zwł. ryżu, pszenicy i kukurydzy oraz zwiększenie nawożenia i nawadniania gruntów co doprowadziło to wysokiego wzrostu wydajności produkcji roślinnej.

14. Produkcja zwierzęca

- w krajach wysoko rozwiniętych hodowla dostarcza od 50 do 90% całego dochodu rolnictwa, a w pozostałych waha się od 10 do 40% (wyjątki np. Argentyna, Mongolia),

- bariera produkcji zwierzęcej w krajach biednych:- aby wyprodukować 1 kalorię zawarta w produktach zwierzęcych trzeba zużyć 4-6 kalorii tkwiących w produktach roślinnych,

A) Bydło

-największe znaczenie ze wszystkich zwierząt gospodarskich,

- największe natężeniu chowu w krajach małych lub średnich i wysoko rozwiniętych, np.

Holandia 240 sztuk bydła/ 100 ha UR, Belgia i Lux 222, Szwajcaria 111, Norwegia 105, Japonia 98, Niemcy 94. Średnia na świecie ok. 26. Wysoki odstetk również w krajack gdzie krowa jest świętym zwierzęciem- Bangladesz 232, Nepal 146, Indie 106.

- bydło mleczne, i przeznaczone na mięso,

- gł. obszary hodowli:

• w Azji: Płw. Indyjski, Niż. Chińską, Niż. Gangesu, Niż. Indu, Wyż. Anatolijska, pn. Iran, Kaukaz, stepy od pn Kazachstanu, poprzez śr. Syberię po Mongolię,

• prawie całe Europa, z wyjątkiem pn i śr. części Płw. Skandynawskiego, pd Bałkanów i Płw. Apennińskiego i niziny Wschodnioeuropejskiej,

• w Ameryce Pn.: Wielka Równina Prerii, Nizina Centralna, tereny w pobliżu rz. Św. Wawrzyńca, megapolis, Appalachy, Kalifornia, wyżyny Meksyku,

• w Ameryce Pd: Wyż. Braz., Niż La Platy, Pampa, Urugwaj, pn wybrzeże od Wenezueli po Peru;

• w Australii wybrzez wsch, stoki Wlk.Gór Wododziałowych, nawadniane wsch, obszary Wielkiego Basenu Artezyjskiego;

• w Afryce: sawanny od Senegalu po Etiopię, od Wyż. Abisyńskiej przez Kenię i Tanzanię, wsch częśc Botswany oraz Zimbabwe i RPA

- kraje o największym pogłowiu (wg Rocznika Statystycznego 2005):

-Brazylia 192 mln szt. 14,3% udziału w świecie,

- Indie 185,5 mln szt, 13,9% udziału w świecie,

- Chiny 106,5 mln szt., 8% udziału w świecie

-USA 94,8 mln szt., 7,1% udziału w świecie,

- Argentyna 50,8 mln szt, 3,8% udziału w świecie,

- inne główne państwa, z liczba bydła pow 20 mln: Australia, Bangladesz, Etiopia, Kolumbia, Meksyk, Pakistan, Rosja, Sudan.

-bydło to: źródło mięsa, mleka, skór, kości, nawozów naturalnych, siła pociągowa, opłata za żonę etc..

B) Owce

- gł. cel uzyskanie skór i wełny, ponadto mięsa i mleka,

- hodowane gł. na obszarach półpustynnych, suchych stepów i na halach górskich,

- gł. rejony hodowli-

• Australia, Wlk. Góry Wododziałowe, obszary Wielkiego Basenu Artezyjskiego;

• w Azji stepy od pn. Kazachstanu, poprzez śr. Syberię po Mongolię, pas od Turcji, przez Irak, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Afganistan po Dekan, pn. część Niż. Chińskiej i Mongolia Wewn.,

• w Afryce, Atlas, Sahel, zwł. Etiopia i Somalia oraz RPA

• w Amerykach: Andy, wsch. Część Patagonii, pd. Część Wyż. Brazylijskiej, Urugwaj, Wielka Równina Prerii, śr. Meksyk

• w Europie: Płw. Iberyjski, Wyspy Brytyjskie, rejony górskie oraz pas stepów.

- kraje o największym pogłowiu: Australia, Chiny, Nowa Zelandia, Rosja, Iran, Indie, Turcja, Kazachstan.

C) Trzoda chlewna

- hodowla gł. w krajach o klimacie umiarkowanym i o dużej gęstości zaludnienia, ograniczenia ze względów rel.

- gł. rejony hodowli: wsch część Chin, Europa Zach., Środkowa oraz pas stepowy od Ukrainy przez Powołże po śr. Syberię, rejon przyjeziorny w Ameryce, inne część Niż, Centralnej, pd. Wyż. Brazylijskiej.

- szczególne natężenie w krajach europejkich- Holandii 705 szt/ 100ha, Belgii i Lux. 469, Danii 394, Niemczech 150, Korei Pd 294, Wietnamie (214)

- kraje o największym pogłowiu:

- Chiny 473 mln szt., 49,9% udziału w świecie

- USA 60 mln szt., 6,4% udziału w świecie,

- Brazylia 33 mln szt., 3,5% udziału w świecie,

-Niemcy 26,5 mln szt., 2,8% udziału w świecie

- Wietnam 26 mln szt., 2,8% udziału w świecie

- inne państwa pow. 10 mln szt.: Dania, Filipiny, Francja, Hiszpania, Indie, Kanada, Meksyk, Holandia, Polska (17 mln szt., 1,8%), Rosja.

D) Drób

- jajka, mięso, pierze

1. kurczęta

- kraje o największym liczbie kurcząt; Chiny, USA, Brazylia, Indonezja, Rosja, Indie

2. kaczki….

- ostatnio odgrywają bardzo dużą rolę…

- głównie na mięso, największy producent Chiny 64,3% (1994), ponadto Indonezja, Wietnam, Ukraina,

c) gęsi

d) indyki

e) perliczki itd.

15. Produkcja mięsa i pozostałych produktów

Najwięksi producenci mięsa

- Chiny 74,4 mln t, 28,7%,

- USA 38,9 mln t, 15%

- Brazylia 19,9 mln t 7,7%,

- pow. 2%: Niemcy, Francja, Hiszpania, Indie

Na 1 mieszkańca:

Nowa Zelandia 368 kg, Dania 353 kg, Irlandia 256 kg, Australia, Holandia, ….

Dominacja rodzaju mięsa w zależności do regionu:

- wołowina i drób- USA, Brazylia,

- wieprzowina- Europa, Chiny, Korea, Wietnam,

- wołowina- Ameryka Łac., kraje afr. Botswana, Namibia, Gambia, Tanzania..

- baranina i drób- Izrael, panstwa arabskie, zwł. naftowe

Mleko na świecie 520 mln t (81,5 kg/os)

- 86% krowiego,

- 10% bawole, (w Pakistanie 73%, Nepal 65%)

- po 2% owcze i kozie, (choć w Z.E.A. kozie 60% produkcji mleka)

Gł, producenci:

- USA,

- Indie,

-Rosja,

-Niemcy,

-Francja

Wełna:

Australia 27,1%,

Nowa Zelandia 10,3%,

Chiny 9,2%,

Kazachstan, Argentyna

Skóry bydlęca, głównie Indie, Brazylia

16. Rybołówstwo:

- kraje nadmorskie w swojej strefie ekonomicznej (200 mil morskich od brzegu) decydują kto i na jakich zasadach możę korzystać z zasobów rybnych,

- nadmorskie położenie nie jest gwarancją uzyskania dużych korzyści z rybołówstwa, zależy to od rozmieszczenia zasobów rybnych (a te zależą od głębokości, temp., zasolenia i prądów morskich)

- najkorzystniejsze warunki wody płytkie i tam gdzie zimne wody zasobne w tlen mieszają się z wodami ciepłymi obfitymi w plankton,

- połowy:

-81%- ryby, gł. śledziowate (30%), dorszowate (16%), makrele (5%), najwięcej ryb z Pacyfiku (55-60%), najmniej z O. Indyjskiego (ok. 5%),

-19% skorupiaki i mięczaki,

- kraje przodujące w rybołówstwie (w kolejnośći):

- Chiny, Japonia, Peru, Chile, Rosja, USA, Indie, Indonezja,

najwięcej na 1mieszkańca w Islandii (6065 kg/os), Norwegii (594), Chile (478), Danii, Peru.

17. Regionalne zróżnicowanie rolnictwa:

Typy produkcyjne rolnictwa (nie wiem czy ten cały podział nas obowiązuję a jest aż 12 grup, ale chyba nie)

Jeden z innych podziałów:

1. kraje o rolnictwie wysoko intensywnym, zmechanizowanym o małych zasobach pracy w rolnictwie bogate kraje starej U.E., USA;

2. kraje o rolnictwie wysoko intensywnym, silnie zmechanizowanym i o dużych zasobach pracy w rolnictwie, (pon. 50 ha UR/ na ciągnik, i pow. 60 osób na 100 ha) np. Japonia, Korea Pd., Egipt

3. kraje o dość intensywnym rolnictwie:

- typu pracochłonnego pracochłonnego różnym stopniu mechanizacji, np. Chiny, Korea Pn, Wietnam,

- o małych zasobach pracy i różnej mechanizacji, np. ZEA, Kuwejt,

IV- kraje o przeciętnym poziomie intensywności, o różnym stopniu mechanizacji i różnych zasobach pracy:

- zasoby pracy poniżej śr. Światowej, a mechanizacja powyżej, np. Polska, Portugalia, Słowacja, Hiszpania,

- zasoby pracy powyżej śr. Światowej, a mechanizacja poniżej, np. Bangladesz, Sri Lanka, Jamajka

V - kraje o rolnictwie ekstensywnym

- kraje o dużych zasobach pracy i małej mechanizacji, np. Filipiny, Indie, Indonezja, Myanmar, Nepal,

- o małych zasobach pracy i przeciętnej mechanizacji, np. Argentyna, Kanada, Chile, Jordania, Oman

VI - kraje o rolnictwie bardzo ekstensywnym, o dużych zasobach pracy i bardzo małej mechanizacji

-np. Haiti, Kamerun, Gambia, Rwanda, Senegal,

VII- kraje o skrajne zacofanym, ekstensywnym rolnictwie o bardzo małych zasobach pracy i bardzo słabej mechanizacji, np. Czad, RŚA, Mongolia, Liberia, W.K.S, Angola, Namibia, Nigeria, Mauretania

18. Produkcja żywności a wyżywiene

- wyżywienie niedostateczne i głodowe charakteryzuje ok. 30 państw, gł. Afryki, a także Azji (Kambodżę, Nepal, Sri Lankę, Afganistan, Irak, Bangladesz), i Ameryki Łac. (Peru, Haiti), proces pogłębia nieurozmaicona dieta, $bardzo małe spożycia białka, np. w Malawi czy w Bangladeszu ok. 5 g dziennie

- wyżywienie zadowalające, 2200-2600 kcal, białko 60-80 g,

- żywienie obfite lub normalne, pow 2600 kcal, i białka pow 80 g: Europa, USA, Kanada, Australia, N.Z., Japonia, Izrael, Turcja, azjatyckie tygrysy, Argentyna, Maroko, Egipt, ZEA, Tunezja, Maroko, Urugwaj, Liban, Urugwaj.

Temat 6: Problemy surowcowe świata. Przemysł na świecie

1. Przyczyny restrukturyzacji przemysłu:

- narastająca konkurencja,

- walka o rynki zbytu,

- globalizacja gospodarki,

- zmiana strategii rozwoju przemysłu w wielu krajach,

- przenoszenie przemysłu z własnego terytorium na inne,

2. Gałęzie przemysłu:

- przemysł wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, czyli elektroenergetyka,

- przemysł maszynowy i metalowy- elektromaszynowy,

- przemysł chemiczny,

- przemysł lekki:

• włókienniczy,

• odzieżowy,

• skórzany,

- hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych,

- przemysł elektroniczny,

- przemysł wysokiej techniki.

3. Rola czynnika pracy:

- zatrudnienie w krajach wysoko rozwiniętych w przemyśle ok. 1/5 ogółu zatrudnionych,

-organizacja przemysłu:

• z 1 strony postępująca koncentracja produkcji,

• z 2 postęp specjalizacji, przeciwdziałający koncentracji,

• zahamowaniu koncentracji przemysłu sprzyjał rozwój małych i średnich firm, które są bardziej podatne na innowacje, szybciej reagują na zmiany popytu

• koncentracja w przemysłach wysokiej techniki, w których tylko duże firmy mogą sobie pozwolić na duże nakłady na prace badawcze i rozwojowe

• koncentracja poprzez wykup mniejszych firm, łączenia się podmiotów

4. Zróżnicowanie uprzemysłowienia regionów świata

- przestrzenne przesunięcia przemysłu w świecie:

• dominacja Europy Zach. i Ameryki Pn.,

• po 1945 r. bardzo szybki rozwój Japonii,

• w/w regiony skupiają ok. 70% produkcji przemysłowej, a zamieszkuje je tylko 15% ludności,

• od lat 60 bardzo szybki rozwój Singapuru, Hongkongu, Tajwanu, Korei Pd.,

• mniejszy wzrost w Malezji, Tajlandii, Indonezji i Filipinach (od lat 70),

• rozwój Chin

• stagnacja w Ameryce Łac., a nawet niewielki spadek udziału w światowej produkcji przemysłowej w l. 1975-92,

• obniżenie produkcji przemysłowej w EŚ-W na pocz. l. 90; (np. w l. 1990-93, w Rosji o 37%, Bułgarii o 34%, Czechach o 49%);

• rozwój przemysłu w Turcji, Egipcie, Tunezji i Maroko,

5. Zróżnicowanie udziału przemsyłu w PKB i zatrudnieniu

5a. Udział przemysłu w PKB:

a) w krajach rozwiniętych od 11,% w Norwegii i 15,4% w Australii, po 30,2% w Niemczech i 32,3% w Japonii ( średnio ok. 20%) (1992r.)- trend spadek udziału przemysłu na rzecz usług.

b) duży spadek w krajach postkomunistycznych z stanu w 1985 do stanu w 1994:

- Bułgaria z 54,4% do 39,5%,

- Polska z 40,9% do 32,2%,

- Rumunia z 53% do 44,7%,

c) wysoki udział i w latach 1975-1992 i wzrost udziału przemysłu w krajach nowo przemysłowych:

- Brazylia 28% Argentyna 31,1%, Malezja 38,2%, Korea Pd 42,3% (1992)

d) bardzo wysoki w krajach naftowych oraz krajach będących producentami i eksporterami innych surowców mineralnych:

- Wenezuela 48%, Arabia Saudyjska 52%, ZEA 53%, Kuwejt 57%, Oman 59%;

- Chile 28,7%, Sierra Leone 35%, Kongo 35%, Zambia 47%, Jamajka 46%, Botswana 54%

e) w krajach rozwijających się od ok. 15% (Mozambik, Niger, Ghana) do ok. 30% (Tunezja, Paragwaj)

5b. Inny ważny wskaźnik to odsetek ludności czynnej zawodowej zatrudnionej w przemyśl i budownictwie:

a) w krajach wysoko rozwiniętych ok. 20%, do 30% np. w Niemczech,

b) spadek w krajach postkomunistycznych z stanu w 1985 do stanu w 1994:

- w Bułgarii z 37,3% do 29,6%,

- w Polsce z 30,6% do 24,9%,

- w Rumunii z 37,1% do 30,1%

c) w krajach nowouprzemysłowionych o wiele mniej niż w w/w grupach i niższy od udziału w PKB:

- Indonezja, Indie 11%, Brazylia 16,5%, Korea Pd. 26%,

d) niezbyt wysoki w krajach naftowych (mała pracochłonność górnictwa naftowego i przemysłu rafineryjnego)

- Arabia Saudyjska 23,8%, Brunei 24,5%, Wenezuela 26,9%, Oman 27,3%, ZEA 35,1%

e) stosunkowo niski w krajach będących producentami i eksporterami surowców mineralnych

- Zambia 5,4%, Botswana 11%, Jamajka 15,1%, Sierra Leona 16,9%, Kongo 20%, Chile 24,1%

f) niski, ale i zróżnicowani w krajach rozwijających się

- Niger 3,7%, Czad 7%, Bangladesz 12%, Pakistan 18,6%, Kenia 20,6%, Tunezja 32%

6. Regionalne zróżnicowanie struktury przemysłu

- rozmieszczenie najnowocześniejszych gałęzi przemysłu,

- nakłady na badania, innowacje, postęp technologicznym, udział wydatków na naukę i badania w PKB,

- unowocześnianie przemysłu uzależnione od nakładów finansowych,

- rozbudowa przemysłu wiążę się z infrastrukturą,

- kwalifikacja zasobów pracy, wykształcenie, odsetek kształcącej się młodzieży w szkołach średniej od 100% i 40% na wyższych na Zachodzie do ok. 20% i 4% np. w Pakistanie;
- koszty pracy, problem związków zawodowych, ochrony pracownika, etc.

- konieczność przestrzegania przepisów dot. Ochrony środowiska (przenoszenie przemysłu uciążliwego)

- na kraje wysoko rozwinięte przypada ok. 70-90% światowej produkcji wyrobów metalowych, maszyn, elektrycznych i wyrobów elektronicznych, środków transportu, aparatury specjalnej i naukowo-badawczej,

- na pozostałe rejony świata (bez Chin) ok. 14-20%;

- wysoki udział krajów rozwijających się w produkcji przemysłu lekkiego 45-60%,

7. Górnictwo:

Górnictwo surowców energetycznych:

- udział grup krajów w produkcji surowców energetycznych w l. 1950-1992:

- malejący wysoko rozwiniętych z 70% do 37%,

- stabilny poziom EŚ-W i b. ZSRR z 16,2% poprzez 21,% 25% do 19,1% ;

- wzrost znaczenia krajów rozwijających się z 12,2% do 34,%

- podstawowe surowce w poszczególnych okresach

-najpierw drewno,

- od rewolucji przemysłowej do poł XX w. wegiel, gł. kamienny (także brunatny),

- od lat 60 ropa naftowa, jej produkcja w 1900 r. 8 mln t, w 1992 3 mld t;

- następnie wzrost znaczenia gazu ziemnego i energii atomowej,

- obecnie nacisk na alternatywne źródła energii

a) Ropa naftowa

• Występowanie:

- Zatoka Perska,

- M. Karaibskie, Zat. Meksykańska, Alaska, Wenezuela,

- M. Kaspijskie, Syberia,

- Afryka Płn, Zat. Gwinejska,

• Najwięksi producenci:

- Arabia Saudyjska,

- USA,

- Rosja,

- Iran,

- Chiny,

- Wenezuela,

- Meksyk, Norwegia, WB, ZEA, Nigeria, Kuwejt, Kanada, Indonezja, Libia

b) Górnictwo węgla

• kamiennego

• Najwięksi producenci

- Chiny,

- USA,

- Indie,

- RPA,

- Australia (największy eksporter)

- Rosja Polska, Kazachstan, Ukraina, KRL-D, Niemcy WB,

• Występowania: WB, Zagł Ruhry, Saary, Appalachy, Wyoming, Zagł Donieckie, Zagł. Karagandy, Zagł. Kuźnieckie, Zagł. Jakuckie, Mandżuria, Indie, Australia (Newcastle, Wollongong), RPA (Transwal, Natal), Górny Śląsk, Zagł, Wałbrzyskie i Lubelskie.

• brunatnego

• Najwięksi producenci:

-Niemcy

- Polska

- Czechy

-Grecja, Rumunia, Rosja, USA, Kanada, Australia

c) Gaz ziemny

• występowanie/ producenci:

- Rosja ( Syberia Zach.- Jamał, Pn. Kaukaz, Sachalin, Jakucja),

- Uzbekistan (rejon Gazli),

- Turmekistan (pustynia Kara-kum),

- USA (Teksas, Luizjana, Oklahoma, Nowy Meksyk, Kansas, Wyoming

- szelf M. Północnego (Holandia, WB. Norwegia),

- Kanada (Saskatchewan, Bryt. Kolumbia),

- Indonezja,

- Algieria,

- Zat Perska (Arabia Saudyjska, Iran),

d) Uran:

- Kanada (30%),

- USA,

- Uzbekistan, Rosja, Kazachstan, Ukraina,

- Niger, Namibia, RPA, Gabon,

- Australia,

- Francja, Czechy, Hiszpania,

- Chiny, Indie,

Górnictwo rud metali i innych kopalin

a) Rudy żelaza

- Brazylia,

- Chiny,

- Australia,

- Rosja, (Ural, rejon Tuły, płw. Kola)

- Ukraina (zagł. Krzyworoskie),

- Indie,

- USA,

- Kanada,

- RPA,
- Szwecja,

- Wenezuela,

- Mauretania, Liberia

Rudy metali uszlachetniających

b) rudy chromu

- RPA (40%),

- Kazachstan (20%),

- Indie (10%),

- Turcja, Finlandia, Zimbabwe,

c) rudy mangamu

- Ukraina,

- Brazylia,

- RPA,

- Australia, Indie, Gabon

d) rudy niklu:

- Rosja,
- Kanada,

- Nowa Kaledonia, Australia, Indonezja, Kuba,

e) rudy molibdenu:

- USA (45%)

- Chiny, Chile, Kanada

f) Rudy wanadu:

- RPA,

- Rosja,

- USA,

- Chiny,

Górnictwo metali nieżelaznych

g) rudy cynku i ołowia:

- Kanada,

- Australia,

- Chiny

- Peru, USA, Meksyk (…) Polska,

h) rudy miedzi:

- Chile,

- USA,

- Kanada, Rosja, Indonezja, Polska, Zambia

i) rudy cyny:

- Chiny,

- Indonezja,

- Malezja, Tajlandia, Boliwia, Argentyna, Peru, Rosja, Australia

j) boksyty:

- Australia,

- Jamajka, Brazylia, Gujana, Wenezuela, Surinam,

- Gwinea,

- Chiny, Indie, Rosja, Kazachstan,

- Węgry, Grecja,

Metale szlachetne:

k) złoto:

- RPA,

- Rosja, Kazachstan,Uzbekistan,

- USA, Australia, Chiny, Kanada,

- Brazylia, Indonezja, Ghana,

l) platyna:

- RPA (63%),

- Rosja (23%)

m) srebro:

- Meksyk,

- Peru

- USA, Kanada,

- Rosja, Kazachstan,

- Australia,

- Polska.

Inne surowce mineralne

n) siarka rodzima:

- Rosja,

- USA,

- Polska,

- Irak, Chiny, Ukraina, Meksyk,

o) sól kamienna, (także z odparowywania z wody morskiej, słonych jezior i solanek),

p) fosforyty:

- USA,

- Maroko

- Rosja, Chiny, Tunezja, Jordania, Izrael, Syria,

r) sól potasowa:

- Kanada,

- Niemcy,

- Rosja, Białoruś

s) diamenty:

- Australia,

- Rosja, Zair, Botswana,

- RPA

Przemysł przetwórczy i energetyka

8. Energetyka

a) Zmiany w strukturze zużycia energii pierwotnej na przykładzie UE w l. 1974-1993

	1974	1980	1993
Węgiel	27,3%	26,9%	19,4%
Ropa naftowa	55,8%	51,2%	44,1%
Gaz ziemny	13,1%	15,9%	20,3%
Energia jądrowa, wodna i inne źródła odnawialne oraz import energii elektrycznej netto	3,8%	6%	16,2%

b) Ogólnoświatowy trend:

- wzrost roli gazu ziemnego,

- USA 26,5%, Kanada 32%, Holandia 47%, Rosja 50%, Argentyna 50%

c) wskaźniki:

- wielkość produkcji energii elektrycznej w na 1 mieszkańca (1994):

- Norwegia 26,4 tys. kWh., Kanada 18,8 tys. kWh, Szwecja 16,5 tys. kWh, USA 11,7 tys. kWh, Polska 3,5 tys. kWh, Chiny 768. kWh, Indie 419 kWh

- elektrownie cieplne (oparte na węglu, ropie i gazie) ok. 65% energii elektrycznej,

- elektrownie jądrowe dostarczają ponad 17% energii elektrycznej, (we Francji 75%, Belgii ok. 60%, Hiszpanii, Finlandii i Bułgarii po ok. 35%, Niemczech 28%, Japonii 24%)

- elektrownie wodne dostarczają ponad 18% energii elektrycznej (w Norwegii prawie 100%, Brazylia 93%, Kolumbia 75%,, Wenezuela 56%)

9. Hutnictwo

• cechy: wysoko kapitałochłonność, surowochłonność i energochłonność (stąd koncentracja hut w krajach wysokorozwiniętych, nawet tych nie posiadających surowców hutnicznych)

• najwięksi producenci stali:

- Japonia,

- USA,

- Chiny,

- Rosja,

- Niemcy, Włochy, Ukraina, Francja, WB, Kanada, Polska, Belgia, Korea Pd., Brazylia, Indie, Turcja.

• hutnictwo metali nieżelaznych

• hutnictwo aluminium, bardzo duże zużycie energii 15-20 tys. kWh/t, najsilniej rozwinięte hutnictwo aluminium jest w:

- USA, Rosji, Chinach, Kanadzie, Australii, Brazylii, Norwegii, Wenezueli, Niemczech, Indiach, Hiszpanii, Francji.

• produkcja miedzi rafinowanej:

- USA,

- Chile,

- Japonia,

- Chiny,

- Niemcy, Rosja, Kanada, Polska (8 miejsce),

- Belgia, Zambia, Kazachstan, Australia,

• hutnictwo cynku:

- Chiny, Kanada, Japonia, Belgia, USA, Niemcy

• hutnictwo ołowiu:

- USA, Chiny, WB, Niemcy

10. Przemysł maszynowy i metalowy (elektromaszynowy), obejmuje przemysły:

- wyrobów metalowych,

- maszyn (bez elektrycznych),

- maszyn elektrycznych (przemysł elektrotechniczny i elektroniczny), np.:

• tranzystory, przewodniki, diody,

• sprzęt RTV i AGD,

• sprzęt biurowy elektroniczny (komputery itd.), oprogramowanie,

• sprzęt telekomunikacyjny,

• elektronika profesjonalna,

• elektroniczna aparatura medyczna,

- środków transportu,

• najsilniej rozwinięty

- USA, Japonia, Niemcy, Rosja, Francja, WB, Włochy

• lotniczy, stoczniowy, samochodowy (osobowy, ciężarowy), kolejowy,

- urządzeń profesjonalnych.

- główni producenci: kraje rozwinięte, b. socjalistyczne, Korea Pd, Indie, Chiny, Brazylia, Meksyk, Tajwan, Malezja, Argentyna, Turcja

11. Przemysł chemiczny:

1. produkcja chemikalii przemysłowych,

2. przemysł rafineryjny (petrochemiczny), czyli przetwórstwo ropy naftowej

-lokalizacja- przy rurociągach, w sąsiedztwie portów lub w miejscu wydobycia ropy naftowej, ostatnio także w głębi krajów, czyli w regionach dużego popytu na produkty naftowe

3. gumowy

4. przemysł tworzyw sztucznych

- najwięcej wytwarza się tzw. Polimerów, np. polichloreku winylu (PCW), używany do produkcji płytek, rur, wykładzim, opakowań, różnych wyrobów domowego użytku,

- produkcja włókien sztucznych

e) farmaceutyczny,

f) przemysł nawozów sztucznych, (fosforowych, azotowych)

- najwięksi producenci Chiny, USA, Indie, Rosja, Kanada, Ukraina, Indonezja, Pakistan Holandia

12. Przemysł drzewny i papierniczy:

- tarcica- najmniej przetworzony produkt przemysłu drzewnego, najwięksi producenci : USA, Kanada, Rosja, Brazylia, Japonia, Chiny, także Szwecja i Finlandia

- przemysł celulozowy, najwięksi producenci celulozy: USA (42,5%), Kanada (11,3%), Japonia (7,7%), Szwecja (6,3%), Finlandia, Brazylia Rosja.

- przemysł papierniczy, najwięksi producenci papieru i tektury: USA (ponad 30%), Chiny (9,4%), Kanada, Niemcy. Najwięcej na 1 mieszkańca: Finlandia (1970 kg), Szwecja (1000 kg), Norwegia, Kanada (ponad 400 kg).

13. Przemysł spożywczy, np.:

- przemysł mięsny,

- młynarstwo,

- mleczarski,

14. Zróżnicowanie uprzemysłowienia regionów i aglomeracje przemysłowe w poszczególnych krajach

a) dysproporcje w rozmieszczeniu przemysłu (słabe i silnie uprzemysłowione regiony), wynikają m.in. z:

- uwarunkowań przyrodniczych,

- występowania zasobów mineralnych i energetycznych, dróg wodnych i śródlądowych i morskich,

- uwarunkowań historyczno-społecznych

- zagospodarowania danego regionu (wielkości i struktury jego zasobów majątku trwałego, zasobów pracy, ich kwalifikacji),

b) tworzenie aglomeracji przemysłowych

- powstają na skutek lokalizacji wielu zakładów w jednym dużym ośrodku, a następnie na jego obrzeżach, lub w wielu sąsiadujących ze sobą ośrodkach, wśród których nie ma jednego wyraźnie dominującego.

c) korzyści z aglomeracji przemysłowych:

- obniżenie wielkości nakładów inwestycyjnych na budowę zakładów,

zmniejszenie kosztów produkcji,

- lepsze wykorzystanie wybudowanej infrastruktury,

- szerszy rynek pracy, o lepszych kwalifikacjach

- duża koncentracja ludności stwarza dobre warunki do zbytu towarów i usług.

c) przykłady aglomeracji przemysłowych:

- Buenos Aires,

- Sao, Paulo, Rio de Janeiro, Belo Horizonte,

- Meksyk,

- Seul, Pusan,

- Tokio- Jokohama, Osaka-Kobe- Kioto, Nagoja,

- Paryż, Lyon, Marsylia, Lotaryngia, Okręg Północny,

- Barcelona, Madryt,

- Zagł. Ruhry,

- Zagł. Górnośląskie,

- Ural,

- Zagł. Donieckie,

- Megapolis Boston- NY- Waszyngton, Chicago, Los Angeles, San Francisco

Temat 7. Transport we współczesnym świecie

1.Transport

- obsługuje produkcję materialną, działalność nieprodukcyjną oraz zaspokaja określone potrzeby ludności,

-integruje poczynania gospodarcze, kulturalne, polityczne,

- jest to ważny czynnik lokalizacji produkcji i osadnictwa,

- istotny element infrastruktury gospodarczej państwa,

czynnik wzrostu ruchliwości komunikacyjnej ludności (m.in. ruchu turystycznego)

2. Komunikacja- udział w PKB

- na Łotwie 16,6%, w Turcji 12,6%, Estonii 11,9%

3. Łączność

- nowoczesna poczta,

-bezprzewodowa komunikacja, oparta na infrastrukturze naziemnej (TV, radio)

- telefonia,

- telekomunikacja satelitarna,

4. Transport działa w 3 środowiskach (wodnym, lądowym i powietrznym), wyróżniamy następujące gałęzie transportu:

- transport kolejowy,

- transport samochodowy,

- transport morski,

- transport wodny śródlądowy,

- transport lotniczy,

- transport przesyłowy

- niezmechanizowany (zaprzęgowy),

5. Rodzaje transportu:

- pasażerski i towarowy (masowy, drobnicowy, rozproszony itd.),

- bliskiego, średniego lub dalekiego zasięgu,

6. Czynniki przyrodnicze rozwoju transportu:

- ukształtowanie powierzchni,

- warunki klimatyczne (zamarzanie morskich i śródlądowych szlaków wodnych, problem wiecznej zmarzliny, roztopów, bagien etc.)

- stopień rozwinięcia sieci rzecznej (dot. Żeglugi śródlądowej),

7. Czynniki ekonomiczne:

- poziom uprzemysłowienia,

- udział państwa w międzynarodowym podziale pracy (czy przez państwo przebiega szlaki tranzytowe, ważne szlaki komunikacyjne, handlowe),

- zamożność społeczeństwa (wpływ na ruchliwość społeczeństwa)

8. Czynniki demograficzne:

- zagęszczenie jednostek osadniczych,

- gęstość zaludnienia,

- występowanie wielkich aglomeracji miejskich, okręgów przemysłowych, gęsto zaludnionych dolin rzecznych (np Nilu)

9. Czynniki związane z obronnością państw:

- utrzymywanie rezerw transportowych,

- rozwój infrastruktury, zwł. Kolejowej, drogowej i lotniczej, podporządkowanej w określony sposób wymogom obronności,

- wprowadzanie nowych technologii.

10. Ważnym czynnikiem jest ostatnio polityka gospodarcza państw- U.E:

- wprowadzanie większej zwartości europejskiej sieci transportowej poprzez rozwiązywanie problemów związanych z przejściami granicznymi, różnymi standardami technicznymi, jakościami usług transportowych, żróżnicowaniem stanu utrzymania, zdolności do rozbudowy i modernizacji infrastruktury technicznej transportu, różnymi stawkami podatków, opłat, ceł

- pogłębianie integracji gospodarczej i transportowej,

- współfinansowaie przedsięwzięć z zakresu budowy międzynarodowej infrastruktury transportu (autostrady,, nowoczesne linie kolejowe, porty lotnicze)

11. Transport samochodowy

- najkrótsza średnia odległość przewozu,

- mała ładowność 10-15 ton,

- duża energochłonność,

- korzysta z dróg o twardej i ulepszonej nawierzchni,

- najlepiej rozwinięta sieć drogowa w: Europie, USA, Japonii, basenie Zat. Perskiej, N. Zelandii, Pd Kanadzie, Australii, Chinach, Afryce Pd i Pn.

- najgęstsza w Europie Zach.: ponad 100 km/100 km² w Niemczech, Danii, WB, Francji, Holandii , Włochach, Polska ponad 60 km/100 km². Rekord Japonia 312 km/ 100 km²

- liczba samochodów osobowych i ciężarowych

12. Transport kolejowy:

-poziom rozwoju transportu kolejowego proporcjonalny do stopnia uprzemysłowienia danego państwa lub regionu,

- inwestycje kolejowe są kapitałochłonne,

- średnio pociąg może przewieźć jednorazowo 1-2 tys. ton ładunku,

- najgęstsza w Europie Zachodniej i Środkowej, mierzona w km/100 km²: Szwajcaria (12,4), Niemcy (12,3), Czechy (12), Belgia (11,2)… Polska (7,5), a także w Japonii (5,4 )

-duża długość sieci kolejowej także w USA 188 tys km (2 km/100 km²), Kanada 90 tys. km (1,1 km/100 km²), Rosja 87 tys. km (0,5 km/100 km²)

- spadek długości linii kolejowych np w USA z 460 tys. km w 1913r. do 188 tys. km, w WB gęstość z 12,9 km/100 km² w 1960 r. do 6,8 km/100 km² do 1993 r., spowodowana konkurencją z innymi transportami zwł. z lotniczym i samochodowym.

- rozwój sieci kolejowej w Chinach,

- słabo rozwinięta sieć w Afryce (poza RPA i pn. Wybrzeżem)

13. Transport wodny śródlądowy

- przewóz ładunków masowych,

- najszybszy rozwój w dorzeczu Renu, Wołgi, Missisipi, w Chinach i Azji Pd.- Wsch

- znaczenie Amazonki, Konga, Nigru, Nilu, Gangesu, Indusu, Obu, Jenisieja, Leny, Jangcy;

- system kanałów Ren- Moza- Dunaj oraz Wołga z dopływami, wykorzystywane są także: Odra, Łaba, Rodan, Kama, Dniepr, Don,

- Wielkie Jeziora, rz. Hudsona, Św. Wawrzyńca, Missisipi i Missouri, kanały wzdłuż Zat. Meksykańskiej,

14. Transport przesyłowy

- rurociągi naftowe : ponad 500 tys. km na świecie najwięcej USA 340 tys km, Rosja 65 tys. km, Kanada 35 tys km,

- najdłuższy rurociąg Przyjaźń łączący Almietiewsk k/ Samary (Zagł. Wołżańsko- Uralskie) z Polską, Niemcami, Węgrami, Czechami, Słowacją, łączna długość 5327 km, w Polsce 674 km.

- inne: łączące pola naftowe w Arabii Saudyjskiej z portem w Libanie, pole naftowe Kirkuk z Banjas i Tripolis.

-gazociągi, np. Jamał , czy z Algieri przez Tunezję do Włoch

- także transport mleka, piwa, substancji chemicznych.

15. Transport morski

- podstawowa gałąź transportu obsługująca międzynarodową wymianę handlową, zwł. dla państw wyspiarskich (Japonia, Australia, Indonezja, Filipiny), dla których przewozy drogą morską stanowią prawie 100% ich ogólnej wymiany handlowej

- dominuje także w obsłudze międzynarodowej państw eksportujących duże ilości surowców mineralnych i większości państw rozwijających się,

- przewozy na dużą odległość ładunków o dużej objętości i masie,

- transport morski wykonuje w skali świata większą pracę przewozową niż pozostałe gałęzie razem wzięte,

- największe floty: Panama, Liberia, Grecja, Japonia, Cypr, Norwegia, Bahama, Rosja, Chiny, Malta, USA, Singapur, Filipiny, Korea Pd, Indie, Tajwan, St. Vincent

- rodzaja statków : zbiornikowce, masowce, statki kombinowane, drobnicowce, kontenerowce,

- największe porty, np.:

-Rotterdam, Antwerpia, Amsterdam, Dunkierka, Londyn, Hamburg, Hawr, Marsylia,

- NY, Houston, Korpus Christi, Los Angeles, Vancouver, Montreal, Quebek,

- Chiba, Nagoja, Jokohama, Kitakyushu, Szanghaj, Hongkong, Singapur,

16. Transport lotniczy:

- najlepiej rozwinięty w dużych powierzchniowo I rozwiniętych krajach,

- monopolista w przewozach pasażerskich kontynentalnych i międzykontynentalnych

- najwięcej samolotów mają: USA, Kanada, Rosja, Chiny, WB, Niemcy, Australia, Brazylia, RPA Meksyk, Ukraina, Japonia.

- inne wskaźniki rozwoju transportu lotniczego: ilość przewiezionych pasażerów, pasażerokilometr, liczba lotnisk, liczba połączeń lotniczych, liczba połączeń z innymi krajami,

- największe lotniska : Hartsfielda- Jacksona w Atlancie 85,9 mln pasażerów w 2005 r., O'Hare- Chicago- 76,5 mln, Heathrow- Londyn- 67,9 mln, Tokio-Haneda 63,3 mln, Los Angeles 61,5 mln, Dallas 59,2 mln. Inne: Paryż, Kennedy Airport, Newark, LA Gwardia -NY, Frankfurt n/Menem, Osaka, Szanghaju, Pekin, Seulu Kopenhaga, Berlin, Amsterdam, Zurych, Kair, Dakar, Johanesburg, Kalkuta, Dubaju, Sydney, Rio de Janeiro,

- polskie porty lotnicze: Warszawa- Okęcie 8,1 mln, Kraków- Balice 2,35 mln, Katowice- Pyrzowice 1,44 mln, Gdańsk- Rębiechowo 1,25 mln, Wrocław- Strachowice 0,86 mln, Poznań- Ławica 0,64 mln, Łódź- Lublinek 0,21 mln, Rzeszów 0,21 mln, Szczecin 0,18 mln, Bydgoszcz 0,13 mln, Zielona Góry 0,006 mln (razem 15,3 mln w 2006 r.)

Przedmiot i założenie metodologiczne geografii politycznej i gospodarczej

 

1.POCZĄTKI I KIERUNKI GEOGRAFII POLITYCZNEJ

 

Wiele zagadnień, którymi zajmuje się geografia polityczna było przedmiotem rozważań od sa­mego zarania myśli geograficznej.

W dziełach: Herodota, Platona, Arystotelesa, Strabona. Z tego względu niektórzy są­dzą, że, geneza tej dyscypliny sięga początków samej geografii.

TERMIN „geografia polityczna" pojawia się dopiero w XVIII w., min:

• w pracach ekonomisty francuskiego i zwolennika fizjokratyzmu A. R. Turgota (we Francji)

• w wykładach filozofa niemieckiego, Immanuela Kanta (w Niemczech)

• w książce Karola Wyrwicza, wydanej w 1768 r. (w Polsce)

William Petty (w jego pracach Y. M. Goblet doszukuje się początków geog. polit.) autor książki The Political Anatomy of Ireland, która ukazała się w 1672 r. rozważa rolę terytorium państwowego i jego położenie geograficzne oraz znaczenia stosunków ludnościowych jako podstawy potencjału gospodarczego. Praca Political Arthmetic poświę­cona jest zagadnieniu optymalnego kształtu
i rozmiarów terytorium państwowego. Petty, uważał, że powinno ono spełniać warunki umożliwiające pełne użytkowanie surowców oraz zapewniające optymalną gęstość za­ludnienia. Sądził, tak samo jak później Rousseau, że nadmierne rozpro­szenie i brak zwartości terytorialnej, źródłem politycznej słabości kraju. Warto podkreślić, że badania geograficzne­ Petty'ego opierały się na bogatej, bezpośredniej obserwacji i analizie materiałów źródłowych. Dotyczyły one głównie Anglii, Irlandii, Francji i Holandii, tj. krajów, które autor znał z autopsji.

Immanuel Kant w swych wykładach zamieszcza marginesowe wzmianki o geografii politycznej, którą uważał za dyscyplinę, zajmującą się badaniem stosunków między poszczególnymi jednostkami politycznymi a ich fizycznogeograficznym zapleczem.

 

(Geografia polityczna pojawia się w pracach Karola Rittera, Elisee Reclus oraz ro­syjskiego geografa
L. I. Miecznikowa, autora dzieła na temat roli wielkich rzek w historii cywilizacji.)

 

Fryderyk Ratzl (profesor uniwersytetu Lipskiego) stworzył pierwsze systematyczne dzieło, o geografii politycznej jako odrębnej dyscyplinie, wydane w 1897 r. pt. ”Politische Geographie” . Treść budziła
i budzi wiele zastrzeżeń. Jej metodologicznym założeniem jest bowiem deter­minizm mechanistyczny, który przecenia rolę położenia geograficznego oraz środowiska naturalnego w życiu czło­wieka. Ziemia stanowi stały i niezbędny komponent każdego państwa, który ze ślepą brutalnością rządzi losem ludzi. Czło­wiek musi żyć na ziemi wyznaczonej mu przez los i umrzeć słuchając jej praw.

Nie mniejsze zastrzeżenie, budzi biologiczna koncepcja państwa. Ratzel swoją karierę naukową rozpoczynał jako przyrod­nik i pozostawał pod wpływem panujących wówczas teorii biolo­gicznych Darwina, Haeckla i Wallace'a. Uważał państwo za organizm, podlegający prawom doboru naturalnego i walki o byt oraz odbywający normalny cykl życiowy od urodzenia przez dzieciństwo, wiek dojrzały do starości i upadku. W artykule ogło­szonym w 1896 r. pt. ”Prawa terytorialnego rozwoju państw”, wy­powiedział pogląd, że spory graniczne prowadzą do wojen, ponieważ gra­nice stają się przeszkodą w organicznym wzroście państwa. Jego obszar rozszerza się w miarę rozwoju kultury. Żaden prymitywny naród nie stworzył wielkiego państwa.

Te koncepcję, oparte na powierzchownej analogii państwa i organizmu oraz na uproszczeniu procesu historycznego, zaciążyły na rozwoju geo­grafii politycznej i były później podstawą rozwoju geopolityki w Niem­czech i w innych krajach. Ratzel, którego geopolitycy niemieccy uważali za swojego inspiratora, nie ustrzegł się również dogmatycznych i abstrak­cyjnych teorii i co gorsze - tendencji szowinistycznych. Był on twórcą koncepcji „przestrzeni życiowej" (Lebensraum) oraz stał się jednym z ideologów i apologetów imperializmu niemieckiego.

Sformułował jednak zagadnienia geografii politycznej, usystematyzował je i zilustrował. Z tego powodu uważany jest za przedstawiciela geografii politycznej, któ­ry w przeciwieństwie do swoich poprzedników, problemy z tej dziedziny starał się rozwiązywać metodycznie i w sposób systematyczny.

 

Nie jest przypadkiem, że właśnie na przełomie XIX i XX w. ukazała się pierwsza obszerna praca poświęcona wyłącznie geografii politycznej i że w XX w. nastąpił spontaniczny rozwój tej dziedziny wiedzy.

Jest to okres wielkich przemian politycznych i terytorialnych. Według obli­czeń E. Romera suma przesunięć terytorialnych spowodowanych pierw­szą wojną światową wynosiła 9,5 mln km, a zmiany od schyłku XIX w. do lat trzydziestych bieżącego stulecia objęły obszar 25 mln km. Następ­ne trzydziestolecie przyniosło jeszcze większe zmiany.

 

Literatura z zakresu geografii politycznej obejmuje wiele prac poświę­conych zagadnieniom
o charakterze: ogólnym i regionalnym reprezentu­jących różne założenia metodologiczne
i metodyczne.

Kierunki/szkoły geografii politycznej:

• szkoła niecka: F. Ratzel, A. Supan, A. Hettner, W. Vogel, R. Sieger, O. Maul, K. Haushofer,
  E. Obst, E. Banse, P. Schóller, M. Schwind.

• szkoła francuska: E. Reclus, J. Brunhes, C. Vallaux, Vidal de la Blache, A. Demangeon,
  A. Siegfried, J. Ancel, M. Soare, Y. Goblet i J. Gottman,

• szkoła anglosaska: H. Mackinder, Curzon of Kedleston, G. Fairgrieve i C. B. Fawcett,

• szkoła amerykańska: T. Bowman, D. Whittlesey, T. Hartshorne, G. E. Pearcy,
  N. J. G. Pounds, L. Alexander, H. Weigert, D. Jones, W. A. D. Jackson, N. Ginsburg,
  S. Cohen, R. E. Kas­person, J. V. Minghi.

Powyższa klasyfikacja kierunków oparta na kryteriach przynależności narodowej autorów, ma charakter formalny i schematyczny. Te­matyką geograficzno-polityczną zajmowali się nie tylko geografowie niemieccy, francuscy i anglosascy.

I. A. Witwer to wybitny przedstawiciel geo­grafii politycznej w Związku Radzieckim. Prace w tej dziedzinie kontynuują: W. W. Wolski, J. M. Majergojz, A. E. Słuka.

Polscy uczeni: E. Romer, L. Sawicki, J. Smoleński, S. Pawłowski, B. Olszewicz, J. Wąsowicz,
S. Nowakowski, S. Srokowski, St. Leszczyclci (w okresie powojennym) J. Czyżewski, A. Zierhoffer,
M. Kiełczewska - Zaleska

 

Bardziej wnikliwa klasyfikacja kierunków geografii politycznej uwzględnia różnice metodologiczne
i merytoryczne.

Na tej zasadzie T. Renner wyróżnia trzy główne kierunki:

 

1. Kierunek krajobrazowy badanie przeja­wów działalności i organizacji politycznej, które znajdują swój wyraz w krajobrazie. Przedstawiciele tego kierunku koncentrują więc swoją uwagę na takich problemach, jak położenie, obszar i kształt państwa, po­dział administracyjny, granice państwowe, ugrupowania międzynarodowe.

2. Kierunek ekologiczny nie tyle opisuje i interpretuje obsza­ry polityczne, ile przedstawia i wyjaśnia sposobu przystosowania się postaw ludzi i struktur politycznych do charakteru danego obszaru Zwolennicy tego kierunku zajmują się więc polityczno-geograficzną adap­tacją grup społecznych do warunków naturalnych.

3. Kierunek organiczny opiera się na ratzlowskiej koncepcji państwa jako organizmu. Błędne założenia metodologiczne tego kierunku przyczyniły się do wypaczenia geografii politycznej w postaci geopolityki.

 

2.TREŚĆ I ZAKRES GEOGRAFII POLITFCZNEJ

Geografią polityczna zajmuje się:

1. wzajemnym oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesami politycznymi;

2. ­badaniem zjawisk politycznych w ich kontekście przestrzennym

3. przestrzennymi różnicami i po­dobieństwami o charakterze politycznym

4. dążeniem do zinterpretowania mapy politycznej w teraźniejszości i przeszłości

5. poznawaniem specyfiki terytorialnego formowania się i rozwoju politycznego krajów oraz innych regionów.

W opisie i analizie geografia polityczna uwzględnia:

• warunki fi­zyczno-geograficzne,

• ekonomiczne-społeczne

• polityczne

Przedmiotem badań geografii politycznej, jako dyscypliny związanej z Ziemią (earth bound), jest obszar określony granicami i odznaczający się pewna organizacją.

Przede wszystkim państwo w szczególności, zaś terytorium jako jego najbardziej trwały komponent oraz materialny sub­strat działalności społeczeństwa.

Jak wpływa państwo i jego polityka na kształtowanie się przestrzeni geograficznej i krajobrazu?

Geo­grafia polityczna bada również:

• strukturę i funkcje regionów polityczny, tj. obszarów jednorodnych pod względem badanych cech politycznych. Wiąże się to z analizą sił i układów politycznych oraz ich wzajemnych stosunków.

• jednostki poli­tyczne niższego rzędu niż państwo

• ugrupowania państw, czyli struktury ponadpaństwowe.

• wewnętrzną organizację ­przestrzenną wielkich państw

• problem witalności małych państw narodowych

• struk­tury ekonomiczne mające swe źródło w układzie stosunków politycznych, wydzielanie regionów ekonomicznych oparte jest często na kryterium jed­nolitej władzy politycznej, ma ona bowiem ogromny wpływ na sposób życia ludzi i wykorzystanie bogactw naturalnych.

Niektórzy sądzą, że tylko państwa są realnie istniejącymi regionami (Bowen, Woolridge). Państwo wpływa coraz silniej na:

• rozmieszczenie i wygląd budynków, zwłaszcza publicznych

• pośrednio na charakter osiedli,

• na przebieg, ro­dzaj dróg i środków komunikacji.

• wymianę towarową z zagranicą w postaci embarga, ceł lub premii eksportowych

• wielkość gospodarstw rolnych, strukturę użytkowania ziemi, uprawy rolnicze i lasy

Znaczna część przeobrażeń środo­wiska naturalnego oraz wiele zjawisk gospodarczych
i ludnościowych wy­nika obecnie z określonej polityki danego państwa. Na przykład, nie mając na uwadze przeobrażeń ustrojowych i nie odwołując się do decyzji politycznych, trudno byłoby znaleźć wyjaśnie­nie przemian gospodarczych, zmiana produkcji rolnej i przemysłowej oraz kierunków handlu zagranicz­nego. Czy potrafimy zrozumieć istotę gospodarki obszarów kolonialnych bez uwzględnienia ich sytuacji politycznej, tj. kolonialnej zależności? Liczne migracje w czasie wojny i po wojnie, powstawanie nowych regio­nów ekonomicznych, szlaków komunikacyjnych, miast i osiedli można wy­tłumaczyć tylko mając również na uwadze motywy i przyczyny natury politycznej. Obecnie jesteśmy świadkami zagrożenia środowiska natural­nego jako siedziby życia i pracy społeczeństwa. Zahamowanie szybkich i niekorzystnych zmian fizyczno-biologicznego środowiska, spowodowa­nych rozwojem urbanizacji, uprzemysłowienia oraz intensyfikacji rol­nictwa, stało się niezmiernie ważnym i aktualnym problemem ekono­miczno-społecznym. Rozwiązywanie tego zagadnienia wymaga nie tylko znacznych wysiłków i nakładów finansowych, ale również określonej, kon­sekwentnej polityki w skali państwa oraz porozumień i kooperacji w skali międzynarodowej.

O wadze i zasięgu tych zagadnień świadczy m. in. fakt, że były one przedmiotem obrad XXII i XXIII Sesji Zgromadzenia ogólnego ONZ oraz międzynarodowej konferencji w Sztokholmie. Ogól­noświatowy kryzys dotyczący stosunku człowieka do środowiska powoduje coraz większy świadomy wpływ polityki i działalności państw na zmiany w przemyśle na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i międzyna­rodowym. Istnieją bowiem problemy dotyczące bezpośrednio lub pośred­nio wszystkich krajów, które można rozwiązać jedynie na drodze między­narodowych porozumień. Przykłady te dowodzą konieczności uwzględnia­nia w opracowaniach o charakterze syntetycznym zależności struktur gospodarczych i ludnościowych od warunków politycznych. Jest to także jeden z elementów pełnej syntezy geograficznej i jedno z zadań geografii politycznej.

Jak każda dyscyplina, geografia polityczna zmierza do wykrywania prawidłowości i, podobnie jak inne nauki o Ziemi, przedmiot swoich ba­dań rozpatruje w aspekcie globalnym i szczegółowym. Odpowiada temu podział geografii politycznej na ogólna i regionalną.

 

3.CELE I METODY BADAŃ

Harrison Church nazwał geografię polityczną mądrym ale kapryśnym dzieckiem rodziny geograficznej.

R. Hartshorne (geograf amerykański) „...nie stworzyliśmy wprawdzie bomby atomowej w geografii politycznej, ale pole jej jest posiane dynamitem. Nie jest to miejsce odpowiednie do zabawy zapałkami dla byle jakiego młokosa". Trudności, jakie napotyka geografia polityczna i ryzy­ko popełniania błędów przez zajmujących się nią, wynikają przede wszystkim ze złożonego charakteru tej dyscypliny i jej pogranicznej po­zycji między różnymi naukami.

Geografia polityczna operuje:

• faktami przyrodniczymi dotyczącymi środowiska geograficznego

• niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi

Są to przykłady działania praw przyrody i prawidłowości społecznych. W geografii politycznej nie mamy nigdy do czynienia z prostym układem zjawisk, z których jedno jest przyczyną, a drugie skutkiem. Elementy środowiska naturalnego i ich kompleksy stanowią tu jedną z wielu przyczyn, a właściwie z reguły są tylko motywem działania, czyli subiektywną przyczyną faktów społecznych. Wnioski dotyczące związków przyrody i zjawisk politycznych nie mają charakteru praw; są to uogólnienia o mniejszym lub większym stopniu prawdopodobieństwa, nie pozbawione jednak pomimo to wartości poznawczej w tych przypadkach, w których osiągnięcie pewności nie jest na razie, czy też w ogóle, możliwe.

Geografia polityczna posługuje się w zasadzie tymi samymi metodami co inne dyscypliny geografii społeczno-ekonomicznej.

Poszukuje prawidłowości gospodarczych i politycznych na tle podobnych warunków środowiska naturalnego za pomocą:

• obserwacji

• jeżeli to jest możliwe w drodze analizy

Podstawowym celem badawczym jest:

• szukanie podobieństwa form (homologij)

• podobieństwa funkcji (analogii)

• klasyfikacja i określanie typów jednostek politycznych.

Szczególnie chodzi o zgodności (correspondence):

• form środowiska

• form poli­tycznych.

Geografia polityczna: unika metody dedukcyjnej i apriorycznej.

Przedmiot swoich badań określa w sposób konkretny, a jego opis opiera na obserwacji faktów lub dokumentach. Praca terenowa polega na bezpośredniej obserwacji oraz na przeprowadzaniu wywiadów z osobami, których dana sprawa dotyczy lub które mają na nią wpływ.

Potem następuje wyjaśnianie zjawisk, ich klasyfikacja i szukanie prawidłowości drogą indukcyjną oraz porównywa­nie podobnych relacji w przestrzeni i w czasie.

Istotne znaczenie ma kry­tyczna ocena źródeł od strony ich obiektywności, autentyczności i wiarygodności. Dyrektywę przewodnią stanowić tu powinna zasada sprawdzania źródeł i nie przyjmowania jako prawdziwe tego, co nie może być w sposób naukowy udowodnione. Ważną rzeczą jest też odróżnianie źródeł podsta­wowych, a więc oryginalnych dokumentów archiwalnych, map, zdjęć lot­niczych od źródeł własnych opartych na relacjach „z drugiej ręki". Geo­grafia polityczna wykorzystuje również niekiedy metodę ekstrapolacji prognostycznej polegającej na przewidywaniu trendów na podstawie tendencji istniejących obecnie i obserwowanych w przeszłości. Podobnie jak w wielu innych dyscyplinach, istnieje w geografii politycznej tendencja do ilościowego przedstawiania zjawisk i ich analizy. Skromne próby wpro­wadzania tych metod znajdują zastosowanie przy rozpatrywaniu zagad­nienia granic, wód terytorialnych, politycznych zagadnień ludnościowych, problemów dochodu narodowego, produkcji i wymiany towarowej.

 

4.ZWIĄZEK Z INNYMI NAUKAMI

Sprawa stopnia samodzielności i miejsca geografii politycznej w sy­stemie nauk jest dyskusyjna.

uważa się ją za jedną z dyscyplin:

geografii społeczno-ekonomicznej albo geografii człowieka.

Z innymi dy­scyplinami tej grupy nauk: (np.: geografią przemysłu, rolnictwa, ludności, osadnictwa) łączy geografię polityczną wspólny cel badań:

1. poszukiwanie prawidłowości, związków i korelacji między pro­cesami fizyczno-geograficznymi i społecznymi

2. podobne metody badań.

Różnice polegają na:

1. specyfice zjawisk społecznych które mają charakter politycz­ny.

Należy jednak stwierdzić, że granice między tymi procesami a zja­wiskami ekonomicznymi są często płynne i niełatwe do ustalenia.

Geografia polityczna porusza wiele zagadnień, będących również przedmiotem zainteresowań nauk:

• politycznych,

• ekonomii,

• historii

• socjo­logii

• geografii wojennej i wojskowej, (której dostarcza danych ułatwiających określanie sytuacji polityczno-wojskowej poszczególnych państw, ich znaczenia i roli w działaniach wojennych)

Geografię poli­tyczna można więc w pewnym sensie uważać za geografię historyczną współczesności. Dzisiejsza geografia polityczna będzie jutrzejszą geografią historyczną sensu stricto.

Każdy problem geografii politycznej stanowi w zasadzie zagadnienie międzydyscyplinarne wchodzące równocześnie w dziedzinę kontaktów teorii z praktyką.

W myśl tych założeń człowiek jest częścią przyrody i nie może istnieć poza nią, podlega jej wpływom i sam ją przeobrażą - oczywiście zgodnie z prawami przyrody, których zmienić nie potrafi. Dzięki wyposażeniu w potężne środki wytwórcze, siła oddziaływania społeczeństwa ludzkiego przybrała rozmiary czynników przeobrażających i kształtujących środowisko przyrodnicze na wielką skalę. Człowiek rozszerzył nawet zasięg swoich wpływów poza Ziemię. Opanował swoje otoczenie i w pewnym stopniu uniezależnił się od działania ślepych sił przyrody, chociaż nie uniezależnił się od samej przyrody. Związki współczesnego społeczeństwa ze środowiskiem przyrodniczym nie są słabsze niż były, lecz stały się bogatsze i bardziej różno­rodne. Objęły bowiem wiele dziedzin przyrody, dawniej nieznanych lub niedostępnych dla człowieka.

Środowisko geograficzne stanowi jeden z podstawowych i stałych wa­runków życia człowieka i rozwoju społecznego. Przyspiesza ono lub opóź­nia postęp ekonomiczny i społeczny, w zależności od tego, czy jest bar­dziej lub mniej korzystne dla życia i działalności człowieka. Rola środo­wiska naturalnego i poszczególnych jego elementów nie jest czymś stałym i niezmiennym, zależy ona od poziomu sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych charakterystycznych dla danego społeczeństwa.

Wpływ środowiska naturalnego nie determinuje jednak zasadniczych przemian społeczeństwa, tj. przejścia od jednej formacji społecznej do drugiej. Rolę tę spełniają zmiany w sposobie produkcji.

 

5.ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE A ZJAWISKA POLITYCZNE I GOSPODARCZE

 

„Polityka wszystkich mocarstw tkwi w ich Geogra­fii" - Napoleon.

J. Brunhes (geograf francuski), rozszerzył zakres tego twierdzenia, zastępując słowo mocarstwo słowem państwo.

E. Ro­mer powtórzył ten aforyzm w artykule „Zarys praw ogólnych”.

Oba nie pozbawione sugestywności twierdzenia kryją w sobie jednak, jak wszystkie paradoksy, tylko część prawdy.

Państwo nie jest zja­wiskiem przyrodniczym, lecz tworem społecznym. Polityka państwa, przez którą w rozumie się ustalanie zadań i treści działalności państwa w zakresie ustroju społecznego, gospodarki i kultury, sprawowania władzy, stosunków między klasami i narodami nie da się bez reszty sprowadzić do „geografii" albo, przedstawić jako skutki wpływów środowiska geograficznego. Nawet konty­nuator idei Ch. Monteskiusza i J. Bodina - E. Huntington - w ostatnim okresie swojej działalności naukowej, musiał oprócz klimatu uznać wpływ wielu innych czynników na rozwój społeczno-gospodarczy. Nie umiemy wskazać optimum klimatycznego dla potęg politycznych i wysokiej cy­wilizacji. Klimat, ani położenie geograficzne nie determinują pozy­cji i rangi krajów w świecie współczesnym, tj. w okresie szybkiego po­stępu technicznego i związanego z nim przeobrażenia przyrody.

Państwa o różnym środowisku geograficznym prowadzą nieraz podob­ną politykę wewnętrzną oraz zagraniczną i odwrotnie.

Środowisko geograficzne nie jest jednak po­zbawione wpływu na życie gospodarcze i społeczne, a tym samym rów­nież na politykę. Wynika to między innymi z faktu, że w skład państwa wchodzi zawsze terytorium. Każdy system polityczny związany jest ze środowiskiem geograficznym i vice versa.

Jean Gottmann pisze na ten temat: „Polityka i geo­grafia współistnieją w trójwymiarowej przestrzeni dostępnej działalności ludzkiej; ani polityka, ani geografia nie istnieją poza tą przestrzenią geo­graficzną”

U podłoża wysiłków w kierunku rozszerzenia horyzontu geograficz­nego i wielkich odkryć geograficznych leżały przeważnie cele polityczne. I wszelkim badaniom geograficznym czy nawet selenograficznym również towarzyszą postanowienia natury politycznej. Projekt układów w sprawie Księżyca, zawierający m. in. zakaz umieszczania na nim broni nuklearnej i innych rodzajów masowej zagłady, zgłosił w ONZ rząd radziecki w 1971 r.

Każdy nowo odkryty obszar uzyskuje polityczną osobowość, toteż nie jest przypadkiem, że od najdawniejszych czasów opisy geograficzne od­nosiły się przeważnie do jednostek politycznych.

Można przytoczyć wiele sugestywnych przykładów świadczących o wpływie położenia i środowiska geograficznego na politykę państw. Wiadomo na przykład jak istotną rolę odegrało położenie Wielkiej Bry­tanii w kształtowaniu jej polityki izolacjonizmu, tzw. „wspaniałego odo­sobnienia" oraz odrębności kultury i zwyczajów. Historycy brytyjscy zwracają także uwagę na fakt, ze z powodu wyspiarskiego położenia i utrudnionej w czasach staro­żytnych łączności z kontynentem, Wielka Brytania, pomimo kilkuwieko­wego panowania Rzymian, nie zatraciła swej indywidualności i nie uległa latynizacji, jak to się stało z Galią na obszarze dzisiejszej Francji lub z Hiszpanią. Położenie Wysp Brytyjskich chroniło je często przed bezpo­średnim atakiem od strony kontynentu, zwalniało od utrzymywania licz­nej, kosztownej armii lądowej, sprzyjało zaś rozbudowie floty. Kanał La Manche nie stanowił więc przeszkody dla korzystnych kontaktów gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od 1066 r. stopa nieprzy­jaciela nie stanęła na ziemi brytyjskiej. Nawet w czasie drugiej wojny światowej, pomimo wysokiego poziomu techniki wojennej, również w za­kresie desantów morskich, 34-kilometrowa Cieśnina Kaletańska odegrała ważną rolę strategiczną i - jak sądzą niektórzy autorzy prac - urato­wała Wielką Brytanię od okupacji hitlerowskiej.

Przykładem ważnej i pozytywnej roli położenia geograficznego w życiu i rozwoju gospodarczo-społecznym może być również wyspiarska Japonia, kraj o ponad 100 mln ludności zamieszkującej obszar 350 tys. km, z któ­rych tylko 14% stanowią grunty orne. Chociaż Japonia nie posiada wielu bogactw naturalnych, jest między innymi dzięki dogodnemu położeniu geograficznemu, jedynym ekonomicznie wysoko rozwiniętym krajem ka­pitalistycznym Azji, który pod względem globalnej produkcji przemysło­wej zajmuje obecnie trzecie miejsce w świecie. W wieku XX, do końca drugiej wojny światowej, Japonia była również potęgą militarną, przede wszystkim morską, dążącą do podboju terytoriów na kontynencie i wys­pach azjatyckich oraz do panowania nad zachodnim Pacyfikiem.

Naj­ważniejsze ogniska kultury przedkolumbijskiej w Ameryce, mianowicie państwa Azteków i Inków, powstały na obszarach górskich strefy zwrot­nikowej, gdzie wysokość łagodzi gorący klimat. Bardzo korzystnym ele­mentem rozwoju gospodarczego tych krajów była różnorodność środo­wiska uwarunkowana różnicą wysokości. Jak to stwierdził wybitny geo­graf francuski Reclus, „W ciągu jednego dnia można było przebywać w trzech różnych strefach, które w innych (równinnych) krajach oddzie­lone są od siebie tysiącami kilometrów". Niektórzy geografowie pod­kreślają szczególną rolę rzek w rozwoju społeczno-gospodarczym i poli­tycznym państw. Faktem jest, że sławne kultury o szerokim zasięgu wpływów, powstały nad rzekami: Nilem, Eufratem i Tygrysem, Gangesem, Huang-ho i Jangcy-ciangem.

W historii każdego narodu można wykazać wpływ środowiska geo­graficznego w przeszłości i teraźniejszości. Badania, w jakim stopniu kraj zawdzięcza swoją indywidualność środowisku naturalnemu, stanowić mogą pożyteczny przyczynek do analizy dziejowej państwa i do lepszego oświetlenia jego sytuacji w świecie.

Czy można na przykład należycie zrozumieć historię Polski i zmien­ność jej granic, nie mając również na uwadze położenia kraju, nie tylko pod względem politycznym, tj. stosunku do sąsiadów, lecz również pod względem fizyczno-geograficznych właściwości obszaru, zwłaszcza jego drożności w kierunku równoleżnikowym, która sprzyjała germańskiej ekspansji na wschód (Drang nach Osten), czyniąc terytorium Polski wie­lokrotnie terenem okupacji oraz areną działań wojennych i przemarszów obcych armii? Czy można wytłumaczyć powstanie i rozwój Gdyni bez uwzględnienia specyficznych warunków politycznych okresu międzywo­jennego? Czy „bastion" czeski, zwarty i wszechstronnie ograniczony gó­rami, nie odegrał istotnej roli w obronie tego obszaru Słowiańszczyzny przed germanizacją? Wszak na północ od tego bastionu, na obszarze ni­zinnym trudniejszym do obrony, na tej samej długości geograficznej, zachowały się zaledwie ślady elementu słowiańskiego, przeważnie tylko w postaci zniekształconych nazw słowiańskich. Czy przez wiele wieków uprzywilejowana pozycja Europy nie była w pewnym stopniu uwarunko­wana jej korzystnymi właściwościami geograficznymi jako siedliska czło­wieka, położeniem, rzeźbą wybrzeży, ukształtowaniem powierzchni, kli­matem i układem sieci rzecznej?

„Nie obszary tropikalnego klimatu z jego bogatą roślinnością, lecz umiarkowany klimat był ojczyzną kapitału" - pisał K. Marks.

Szybszy niż gdziekolwiek na świecie rozwój kapitalizmu w Stanach Zjednoczonych miał swoje źródło między innymi w wielkości terytorium tego kraju, w obfitości jego bogactw naturalnych oraz korzystnym poło­żeniu między ocenami. Czy wielkość i różnorodność terytorium Rosji, jej wyposażenie w bogactwa naturalne i w pewnym sensie potencjalna samo­wystarczalność były bez znaczenia dla umocnienia zdobyczy Rewolucji Październikowej, dla rozwoju ekonomiki przez dłuższy czas jedynego pań­stwa socjalistycznego, a potem jego zwycięstwa nad faszyzmem? Czy wyspiarskie położenie Kuby nie ułatwia obrony i zachowania swego ustroju politycznego jedynemu dotychczas państwu socjalistycznemu na półkuli zachodniej, oddalonemu zaledwie o 130 km od „twierdzy imperia­lizmu"? Wybitny geograf francuski Vidal de la Blanche, będący przeciw­nikiem determinizmu geograficznego, nie negował jednak znaczenia ele­mentu terytorialnego w historii. Wskazywał on między innymi, że nie­podobna wyobrazić sobie ludu greckiego gdzie indziej niż nad morzami helleńskimi.

Środowisko naturalne lub położenie geograficzne we wszystkich wy­mienionych przypadkach odegrało więc niepoślednią rolę. Oczywiście nie w sensie nieuchronnej siły, ale jednego z wielu czynników, tj. obiektywnej lub subiektywnej przyczyny. O tym, że nie mamy tu jednak do czynienia z jakąś fatalistyczną koniecznością, świadczy chociażby w odniesieniu do podanego przykładu fakt, że Wielka Brytania nie zawsze była izolowana i zabezpieczana przed atakami od strony kontynentu. Do drugiej połowy XI w., tj. do bitwy pod Hastings, Wyspy Brytyjskie były wielokrotnie obiektem najazdów i terenem migracji oraz mieszania się różnych ludów (celtyckich, germańskich, romańskich). Położenie Ameryki między ocea­nami stało się korzystne dopiero wówczas, gdy człowiek opanował żeglugę oceaniczną.

Z tego względu też nie odpowiada prawdzie historycznej twierdzenie Romera, pozostające pod wpływem teorii ratzlowskiej, że „terytorium polityczne, nawet bez zbytniego przyczynienia się narodu sięgało, gdzie przyroda wskazała i tam gdzie położyła kresy naturalne, tam też były i kresy polityczne". Nie wytrzymuje również krytyki pogląd tego autora, że despotyzm krajów „jest rozpaczliwą konsekwencją ubóstwa rzek ­następstwem klimatu". Fakty historyczne potwierdzają raczej pogląd posybilistów, że nie ma tylko jednej i jedynej drogi, z góry wyznaczonej przez środowisko naturalne, że istnieje natomiast wzajemne oddziaływa­nie wszystkich zjawisk na kuli ziemskiej, a więc zarówno faktów przyrod­niczych, jak i społeczno-gospodarczych. Środowisko geograficzne stwarza warunki które człowiek może wykorzystać, lecz - wbrew twierdzeniu niektórych posybilistów-woluntarystów - człowiek czyni to nie tylko w zależności od swojej woli, lecz również w zależności od poziomu sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych. Głosząc „wolną wolę" niektórzy posybiliści zapominają, że wola ludzka jest także zdeterminowana wa­runkami środowiska społecznego, ekonomicznego i biologicznego.

 

Griffith Taylor proponuje stosowanie bardzo prostej metody, opartej na porównaniu mapy politycznej z mapami klimatycznymi, rzeźby, bogactw mineralnych itp.

Posługując się tą metodą Taylor doszedł do wniosku, który w świetle historii może być zakwestionowany, że polityczne ośrodki świata zlokalizowane są w regionach o średniej szeroko geograficznej północnej, w krainach wilgotnych i bogatych w węgiel. Metoda ta nie jest oczywiście metodą niezawodną, jedyną ani najważniejszą. Stosując ją należy zachować ostrożność przy generalizowaniu i wysnuwaniu wniosków, a w szczególności pamiętać o zmiennej w czasie roli środowiska geograficznego. Nie można również zapominać o tym, współwystępowanie czy też następstwo pewnych zjawisk jest często razem przypadkowej koincydencji, a nie związku przyczynowego.

2. Geopolityka

- główne szkoły i teorie geopolityki

- główne kategorie geopolityki

- próby interpretacji zjawisk i procesów politycznych przy pomocy czynnika geograficznego

- wpływ geopolityki na rozwój geografii politycznej

Racjonalistyczny indeterminizm (posybilizm francuski) - upatruje przyczyn kształtowania się stosunków społecznych i politycznych w woli jednostek, zakłada w konsekwencji demokrację, państwo i społeczeństwo kształtowane na zasadzie umowy społecznej, jest rządzone według ludzkiej woli (demokracja). Rozwijał się głównie we Francji.

Determinizm - stosunki społeczne i polityczne kształtują się niezależnie od woli człowieka. Determinizm teokratyczny zakłada, że powstanie i upadek państw są dziełem Boga a przyrodniczy, że przyczyną tego są warunki naturalne, geograficzne, biologiczne lub rasa itp. Determinizm rozwijał się głownie w Niemczech.

J.Brunhes i C.Vallaux - Francuzi. Swoją wizje geopolityki budowali wokół „drogi”, która jest wyrazem geograficznym funkcji porządku wewnętrznego w państwie, “granicy”, która jest wyrazem geograficznym funkcji porządku zewnętrznego w stosunku do innych państw oraz „stolicy”, która jest wyrazem ogółu funkcji administracyjnych. Prócz tego Francuzi szukali podłoża psychologiczno-społecznego wspólnoty politycznej.

F.Ratzel - Niemiec. Pierwszy uczynił główną osią swoich badań pogląd, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie. Ziemia dla Ratzla jest „trwałą podstawą temperamentów, zmiennych aspiracji ludzkich i kieruje losami ludów ze ślepą brutalnością”. Wprowadził pojęcie „Lebensraum”. Było to przejawem wprowadzenia przez niego pojęcia „państwa organicznego”, w którym porównywał państwo do organizmu biologicznego.

Siedem praw rozwoju wg. Ratzla:

1. przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności, mającą tę samą kulturę

2. terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa

3. państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych

4. granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę i rozwój, stąd nie jest ona stała

5. państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia

6. kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej, do słabiej rozwiniętych

7. dążenie do ekspansji terytorialnej rożnie w miarę poszerzania się obszaru.

Żywotność państwa można mierzyć jego wielkością. Pojęcia położenia (Lage) i obszaru (Raum) odgrywają wiodącą rolę w metodologii badań Ratzla nad państwem.

R. Kjellen - Szwed. Największy wpływ na kształtowanie się geopolityki w Niemczech. Przedmiotem geopolityki dla niego jest „ziemia przeniknięta polityczną organizacją” Terytorium jest „ciałem państwa” i jest ważniejsze od ludności, bo ubytek ludność nie musi szkodzić państwu, a ubytek terytorium zawsze szkodzi. Stąd ważne znaczenie granic. Kjellen dużo przejął od Ratzela. Biologiczno-organiczna teoria Kjellena stawiała na pierwszym miejscu państwo jako jedność geograficzną, co przyniosło jej popularność w Niemczech po
I WŚ. Wg Kjellena na świecie powinno istnieć tylko kilka silnych mocarstw, ponieważ duże państwa powinny rozciągać władzę zwierzchnią nad mniejszymi wokół. Europę wg. niego miały kontrolować Niemcy. Tę ideologię szeroko wykorzystywano w Niemczech, Włoszech i w Japonii w okresie międzywojnia.

K.Haushofer - geograf i kierownik utworzonego w 1919 r. w Niemczech Instytutu Geopolityki, który skupił grupę naukowców, dziennikarzy i polityków, propagujących idee geopolityczne. W 1927 przedstawili oni definicję geopolityki jako nowej dyscypliny naukowej. „Geopolityka jest nauką o geograficznych ograniczeniach zjawisk politycznych. Jako nauka o politycznym organizmie przestrzennym i jego strukturze wykorzystuje szeroko metody nauk geograficznych”. Haushofer i jego współpracownicy zmodyfikowali teorię geopolityki dodając do niej elementy niemieckiego szowinizmu oraz kultu rasy i wodza.

W 1936 ustalono nową definicję. „Geopolityka to nauka o państwie oparta na podstawie nauk o Ziemi i wykorzystująca zasadę - ujmowania wydarzeń politycznych jako geograficznie uwarunkowanych zjawisk życiowych.” .

A. Grabovsky - Wychodził z założenia, że geografowie uważają Ziemię i jej właściwości za trwałe, geopolityka zaś, będąc częścią polityki, ujmuje to, co jest w Ziemi zmienne lub to, co dla każdej epoki i dla każdego państwa ma inne znaczenie. Dzięki temu znaczeniu zaliczono geopolitykę do nauk politycznych, zamiast do przyrodniczych.

Geostrategia - tu dużą rolę odegrali uczeni angielscy i amerykańscy. Oprócz ogólnych problemów geopolitycznych zajmowali się oni aktualnie prowadzonymi politykami lub strategiami swych rządów.

A.T. Mahan - podkreślał rolę morza w życiu państwa, był zwolennikiem budowy potęgi morskiej. Był zwolennikiem polityki siły. Nawoływał USA do zajęcia Hawajów, rozciągnięcia kontroli nad obszarem karaibskim itd. Jego poglądy miały wielki wpływ na politykę Roosvelta, który wprowadzał w życie wszelkie propozycje Mahan'a.

J.H. Mackinder - Anglik. Uważał, że era potęgi morskiej już minęła ze względu na rozwój transportu kolejowego i zmianę technologii. Uważał, że Europa, Azja i Afryka tworzą Wyspę Świata, którą otacza wewnętrzna strefa brzegowa oraz zewnętrzna strefę brzegowa, obejmująca Japonię, GBR, obie Ameryki, oraz Afrykę południową. Jądrem Wyspy Świata jest Hartland. Obejmuje on Rosję, zachodnią część Chin, Mongolię, Afganistan, Beludżystan i Iran. Hartland tworzył największą naturalną fortecę, predysponowaną do panowania nad światem. Kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Hartlandem, kto rządzi Hartlandem, rządzi Wyspą Świata, kto rządzi Wyspą Świata, rządzi światem. Na początku Mackinder widział w roli panów świata Niemców. Dopiero po II wojnie zmienił zdanie.

N.J. Spykman - Kładł nacisk na stosunki międzynarodowe i wpływ geografii na politykę, ale odrzucał niemiecką szkołę geopolityki. Uważał, że przeceniane są potencjalne siły obszaru Hartlandu i tym samym jego znaczenie Według Spykmana zasadnicze znaczenie strategiczne mają nie środkowe a obrzeżne obszary Eurazji, tzw. Rimland. Są one buforem pomiędzy mocarstwami morskimi i lądowymi. Kto rządzi obrzeżami, ten rządzi Eurazją, kto rządzi Eurazją, kontroluje losy świata.

A.P Seversky.- podkreślał znaczenie sił powietrznych, jako istotniejsze niż siły morskie i lądowe. Uważał, że Stany leżą bardzo blisko Rosji, jeśli popatrzeć na drogę poprzez biegun północny. Okazało się, że USA i Rosja znajdują się nawzajem w sferze dominacji powietrznej. Uświadomienie zagrożenia radzieckiego spowodowało że USA zbudowały trzy linie radarów obejmujących Kanadę i Alaskę. Okazały się jednak niepotrzebne, ponieważ wprowadzono wkrótce do uzbrojenia międzykontynentalne rakiety balistyczne

S.B. Cohen - Amerykanin. Dzieli świat na regiony geostrategiczne. Są one właściwie strefami wpływów USA, Krajów Europy Zachodniej, ZSRR i Chin. Po II wojnie zdaniem Cohena system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowanej integracji, początkowo przez dwubiegunowość supermocarstw a następnie przez wielobiegunowość mocarstw. Następnie świat miał osiągnąć wyższy stopień specjalizacji: integrację hierarchiczną. Opiera się ona na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane, zarówno w skali światowej, jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pięciostopniową strukturę hierarchiczną. Siłę główną tworzą USA, ZSRR, Wspólnota Europejska, Japonia i Chiny, które mają znaczenie światowe wewnątrz dwóch zasadniczych stref geostrategicznych. Siły drugorzędne to siły regionalne, których znaczenie ogranicza się do własnych regionów geopostrategicznych. Trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony tylko do części ich własnych regionów. Piąty poziom to państwa nie mające żadnego znaczenia geostrategicznego.

TEMAT 3 : Jednostki geopolityczne na mapie świata - PAŃSTWA

Nazwy państw:

• Polis

• Civitas

• Respublika

• Imperium (na czele stał cesarz)

• Terra

• Regnum (państwo własnością władcy, który był suwerenem)

• Patrymonium (ojcowizna)

• La stato (XVI w we Włoszech, nazwa ta rozprzestrzenił się w UK, FR, NIEM)

• Mocarstwo (przypisane państwu posiadającemu hegemonie)

• Naród (państwa narodowe powstawały w XIX w)

• Kraj (może oznaczać jednostki nie będące państwami)

• Państwo - wyraz ten w odróżnieniu do innych nazw jest ogólny i może być stosowany do każdego państwa

W dziedzinie prawa międzynarodowego widać tendencje do ujednolicania pojęcia państwa, za sprawą ONZ, które potwierdziło jego równoznaczne znaczenie w różnych dokumentach

Definicja państwa

Państwa w znaczeniu jednostki geopolitycznej (podmiotu) nie należy utożsamiać z państwem
w znaczeniu władzy czy aparatu państwowego (organy podmiotu)

Definicja państwa jest trudna do ustalenia, istnieją różne poglądy na temat tego czy prawo międzynarodowe definiuje państwo:

1) def. jest konieczna, inaczej prawo międzynarodowe nie byłoby funkcjonalne - H. Kelsen

2) def jest możliwa,

a) możliwość została już urzeczywistniona, p. w okresie powstania USA - A. Verdrossa

b) możliwość nie została urzeczywistniona, nie istnieje norma prawa międzynarodowego

definujaca pojecie państwa dziedzinie tej decyduje praktyka państw - A. Klafkowski

3) definicja nie jest możliwa - nie jest konieczne definiowanie, co jest państwem, może być koniecznie definiować, co nie jest państwem.

Definicja państwa w prawie międzynarodowym jest potrzebna by rozgraniczyć państwa od innych jednostek geopolitycznych

By zdefiniować państwo trzeba zwrócić się do :

• Zwyczajowego prawa międzynarodowego

• Uwzględnić podstawowe elementy umów i zwyczajów międzynarodowych dotyczących specjalnie państwa

• Materiałów, jakie dostarczają obecne statuty i działalność organizacji międzynarodowych

Elementy definicji w prawie międzynarodowym

Elementy niezbędne i najmniej kontrowersyjne:

• Ludność

• Terytorium

• Władza

Elementy uznawane KIEDYŚ w definicji

• Cel i istota - np..”Państwo jest to związek ludzi dobrych, którzy zjednoczyli się w celu korzystania z prawa dla wspólnego dobra” - Grocjusz. Elementy te nie nalezą obecnie do definicji państwa, te, które nie realizuje jakiegoś celu, również ma prawo bytu, cele państwa nie wpływają na jego status międzynarodowy.

• Cywilizacja - była elementem dawniej warunkującym państwowość, współcześnie element ten jest niedopuszczalny gdyż sugeruje dopuszczenie jedynie jednej formy cywilizacji w ramach społeczności międzynarodowej

Definicja państwo to jednostka geopolityczna

Wyrażenie to wskazuje zarówno na terytorium jak i na władze polityczną, pewne cechy są wyróżnione wśród innych uczestników SM. Każde państwo jest jednostką geopolityczną, nie każda jedn. geopolityczna jest państwem.

Suwerenność państwa

Istnieją 3 stanowiska na temat relacji pomiędzy pojęciem państwa a suwerennością w nauce prawa międzynarodowego

1. Ujęcie klasyczne - suwerenność jest konieczna cechą każdego państwa w sensie prawa międzynarodowego

• J. Makowski - państwo albo jest suwerenne albo nie jest państwem, nie istnieją państwa „półsuwerenne” lub „niesuwerenne”

• J. Kranz

Suwerenność jest typową, ale nie konieczną cechą państwa, gdyż istnieją państwa niesuwerenne

• S. Kryłow - istnieją państwa suwerenne i niesuwerenne

• Wg. zwolenników tego poglądu kryterium państwa stanowi zdolność utrzymania bezpośrednich lub pośrednich stosunków z innymi podmiotami międzynarodowymi

• Pogląd ten jest sporny w nauce prawa międzynarodowego. Gdyż zdolność utrzymywania stosunków z innymi państwami jest gł. przejawem suwerenności, ale chodzi o stosunki bezpośrednie, równorzędne i wszechstronne

3. Pojęcie suwerenności nie jest właściwe, należy je zastąpić innym pojęciem

• Ch. Rousseau - istotną cechą jest nie suwerenność, ale niepodległość

• A.Ross - koncepcja suwerenności należy zastąpić: „samodzielnością”; „zdolnością do działania” i „swobodą postępowania” ( można je określić jako składniki suwerenności)

Stosunek terminów suwerenność i niepodległość:

Terminy niepodległość i suwerenność występują zazwyczaj zamiennie, jednak niektórzy autorzy, definiują

Niepodległość jako - obok zwierzchnictwa terytorialnego cześć składową suwerenności państwa
(Uszakow)

Suwerenność - jest jednak terminem bogatszym i pełniejszym, a niepodległość, samodzielność itd. są jej składnikami

Wg. Karty ONZ - państwami są suwerenne jednostki geopolityczne

Jest ona oparta na założeniu, że suwerenność jest koniecznym elementem państwa., Chociaż posługując się terminem „państwo” nie kwalifikuje je przymiotnikiem „suwerenne” czy „niepodległe”. Nie ma w niej jednak terminu „państwa niesuwerenne”, lecz terytoria

Definicja suwerenności w prawie międzynarodowym, nie jest sprecyzowana.

W pojęciu prawa międzynarodowego suwerenność to wolność, ale nie dowolność postępowania. Jej elementem jest odpowiedzialność międzynarodowa, brak podporządkowania innym państwom

Istotą suwerenności jest samodzielność przejawiająca się jako

• Zdolność traktatowa

• Prawo legacji (przysyłania i wysyłania dyplomatów)

• Możliwość zrzeszania się w organizacjach międzynarodowych

Przy braku tych elementów, jednostka geopolityczna nie jest suwerenna a wiec nie jest państwem! Prawo do użycia siły było kiedyś jednym z elementów suwerenności, możliwość ta została zdelegalizowana paktem Brianda - Kelloga i Kartą ONZ

Ograniczenia suwerenności - działania zgodne z prawem, zawieranie umów międzynarodowych jest zarazem przejawem suwerenności państw jak i jej samoograniczeniem. Dopuszczone są maksymalne samoograniczenia państwa.

Legalne ograniczenia suwerenności musza być dokonywane z poszanowaniem zasadą samo-stanowienia narodów (zasadą suwerenności narodów)

Naruszenia suwerenności - działania niezgodne z prawem międzynarodowym, są one zakazane, mogą ograniczać suwerenność tylko w sensie faktycznym, nie prawno-międzynarodowym.

„Państwo i jego suwerenność” wg. Jerzego Kranza (referat)

• Z państwem mamy do czynienia wtedy gdy dana jednostka terytorialna ma zdolność do wykonywania funkcji państwowych niezależnie od innych podmiotów prawa międzynarodowego.

• Autor państwo utożsamia z suwerennością o której świadczy zdolność tejże jednostki. Tak więc państwo definiowane jest za pomocą jego suwerenności. Suwerenność jest nieodłączną cechą państwa co pozwala wyróżnić je wśród innych podmiotów prawa międzynarodowego.

• Terminu suwerenność używa się najczęściej w dwóch znaczeniach:

- do określenia statusu państwa w stosunkach międzynarodowych (ZEWNĘTRZNA)

- do podkreślenia swobody państwa w wykonywaniu jego kompetencji (WEWNĘTRZNA) tak więc często suwerenność definiowana jest jako zakres, charakter i sposób wykonywania kompetencji.

Kompetencja państwa jest wyłączna, pełna i samodzielna.

• Wyłączność oznacza, iż na terytorium danego państwa funkcjonuje struktura władzy politycznej odrębna i niezależna od innych

• Pełny charakter kompetencji: zakres kompetencji państwa nie jest z góry ustalony ani ograniczony

• Samodzielność kompetencji państwa: państwa przy wykonywaniu swych kompetencji nie musi uwzględniać nakazów czy poleceń innych państw czy organizacji międzynarodowych

Relacja między państwem i jego suwerennością, a prawem międzynarodowym- w celu realizacji swych funkcji prawo międzynarodowe po części ogranicza państwo, a po części je chroni. Jego funkcja polega na zapewnieniu równości państw pod względem suwerenności, a także na kontro-lowaniu kompetencji państw.

Ograniczenia Suwerenności

• Ograniczenia prawne,

• Dobrowolne wynikają z przyjętych przez państwo zobowiązań międzynarodowych. Np. UE

• przymusowe wynikające z traktatów pokojowych lub legalnych sankcji międzynarodowych, są rezultatem naruszenia przez państwo norm prawa międzynarodowego np. Niemcy w 1945r, które podzielone zostały na strefy okupacyjne, w których władzę sprawowali okupanci
  (nie posiadało kompetencji prawnych, ale posiadało podmiotowość prawno-międzynarodową)

• Ograniczenia faktyczne różnice w potencjale gospodarczym, militarnym lub demograficznym, a także współzależności państw, które wywierają wpływ na rzeczywiste możliwości działania danego państwa-jego rolę międzynarodową. Może na nie wpływać użycie siły lub groźby.

Ochrona suwerenność przez prawo międzynarodowe, wyrażona w :

• zasadzie równości państw pod względem ich suwerenności,

• zasadzie nieinterwencji, związanej z pojęciem strefy zastrzeżonej- gdzie państwo jest wolne w swych działaniach

suwerenność jest szczególną cechą państwa, istotą suwerenności jest natomiast zdolność państwa do spełniania funkcji państwowych, nie można mówić o państwach na wpół suwerennych. Albo dana jednostka terytorialna jest suwerenna, albo nie, albo jest państwem, albo nie.

Liczebność państw na świecie

Wykazy państw, spotykamy od dawna w nauce prawa międzynarodowego, należy je traktować jako ważne elementy koncepcji państwa przedstawianych przez ich autorów. Pokazują one, iż
z kwalifikowaniem statusu jednostek geopolitycznych były i nadal są trudności.

1900 - 55 państw

1923 - 73 państwa

1947 - 76 państw

1966 - 139 państw

1975 - 157 państw

1980 - 168 państw

2003 -196 państw na świecie + 4 państwa o statusie niepewnym

W wieku XX nastąpił największy wzrost liczby państw (ok. 4 X wzrost). Stwierdzamy coraz większą zbieżność podziału politycznego z przestrzennym rozmieszczeniem narodów.

Przeobrażenia mapy politycznej w XXw. Odzwierciedlają na wielu obszarach etap zakończenia rewolucji burżuazyjnej, charakterystyczne dla systemu kapitalistycznego jest bowiem państwo narodowe.

1. Do I wojny światowej

Zaszły niewielkie zmiany, miało miejsce uzupełnienie procesów emancypacji politycznej krajów Am. Łac., rozpadu europejskiej części imperium tureckiego, podział kolonii między mocarstwa europejskie.

2. Po I wojnie światowej

Duże zmiany w składzie społeczności międzynarodowej.

3. Okres międzywojenny

Powstanie ZSRR, niepodległość Iraku zalążkiem dekolonizacji, usamodzielnienie się Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

4. Po II wojnie światowej

Nastąpił współczesny etap kształtowania się społeczności międzynarodowej, procesy dekolonizacji, powstanie nowych państw.

Europa - 43 państwa

Azja - 47 państw, w tym :

• Hongkong (od 1997 należący do CHRL)

• Makau (od 1999 należące do CHRL)

• Tajwan (prowincja Chin) nie liczony jako osobne państwo

Afryka - 54 państwa

• W tym Sahara Zachodnia - terytorium o nieuregulowanym statusie prawnym, pod kontrolą Maroka, w 1976 proklamowano Saharyjską Arabską Republikę Demokratyczną- jest ona uznawana m.in. przez większość państw afrykańskich

Ameryka Północna - 3 państwa

Ameryka Środkowa - 21 państw

• Puerto Rico - wolne państwo stowarzyszone z USA (nie jest w ONZ)

Ameryka Południowa - 12 państw

Oceania - 16

• Niue i Wyspy Cooka - państwa stowarzyszone z Nową Zelandią ( nie są w ONZ)

Jednostki geopolityczne na mapie świata - RODZAJE PAŃSTW

Z powodu niejednolitości prawa międzynarodowego, istnieje bardzo wiele kryteriów podziału państw na grupy, kryteria te również zmieniały się w czasie.

• Dawne kryteria (obecnie nie obowiązujące w nauce prawa międzynarodowego)

• Suwerenność - dzisiaj jest traktowana jako nieodłączna cecha państwa

• Podział na kraje „cywilizowane” i „niecywilizowane”

• Kryteria przejściowe

• „państwa nieprzyjacielskie” - wg. KNZ, będące w II WŚ nieprzyjaciółmi sygnatariuszy Karty

• Obecnie możemy wyróżnić podziały na podstawie kryteriów:

1) 1982 Karta Praw Morza - państwa

• Nadbrzeżne

• Śródlądowe

• Archipelagowe

• Niekorzystnie położone względem morza, (1964 czyli takie, które mają dostęp do morza,
  ale nie są w stanie go wykorzystać)

2) prawa międzynarodowego wojennego

• Państwa wojujące

• Państwa neutralne

3) kryteria geograficzne

• Mają znaczenie w przypadku organizacji regionalnych

4) podział ze względu społeczno-ustrojowych na I, II, III świat

• I - pastwa kapitalistyczne

• II- państwa socjalistyczne

• III- wszystkie inne ( państwa „Trzeciego świata)

Kategoria ta jest trudna do jednoznacznej definicji, stanowią one grupę o bardzo dużym rozwarstwieniu, utożsamia się je z „państwami rozwijającymi się” - termin ten zaczął przenikać już do prawa międzynarodowego

5) Podział na zaangażowane i niezaangażowane (sprzymierzone i nie sprzymierzone)

Podział na Bogatą Północ i Biedne Południe (kryterium gospodarcze)

Podział na Centrum (kraje najbardziej rozwinięte) i Peryferie

Kryterium ustroju terytorialnego

1. Państwa jednolite

2. Państwa złożone - z punktu widzenia p.m. wyróżniamy trzy typy państw złożonych

• Państwo, którego części składowe mają ogólną kompetencje w sprawach zagranicznych i są, zatem państwami w sensie pr. międzynarodowego.

• ZSRR - Konstytucja ZSRR z 1944 była bardzo liberalna, części związkowe miały bardzo szerokie kompetencje. Stalin wykorzystał to by uzyskać dodatkowe głosy w ONZ, z 16 republik radzieckich 3 były w ONZ: ZSRR, Białoruś, Ukraina

• Państwo, którego części składowe mają bardzo ograniczone uprawnienia w dziedzinie
  s. zagranicznych i z tego względu nie można ich uważać za państwa w sensie p. m.

• Kanada

• Szwajcaria

• Niemcy

Ich części składowe maja pewne uprawnienia w dziedzinie zawierania umów
z państwami obcymi. USA - stany maja konstytucyjną możliwość zawierania umów, ale brak jest praktyki w tym zakresie

• Państwo, którego części składowe nie maja żadnych uprawnień międzynarodowych, ale mają zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych kompetencje w dziedzinach dot. interesów państw obcych.

• Reszta państw - najliczniejsza kategoria

FORMY PAŃSTWA ZŁOŻONEGO:

Granice miedzy tymi formami nie są wyraźne

1. Państwa związkowe = państwa federalne - jest ono zbudowane symetrycznie, składa się z dwóch lub więcej części, wzajemnie równorzędnych

2. Państwa zróżnicowane - jest zbudowane asymetrycznie, zbudowane jednolicie w swej części zasadniczej, ale posiada w zakresie swego działania inne terytorium lub terytoria, które będąc z nim integralnie związane, mają zarazem jakieś odrębne cechy ustrojowe, terytoria te określa się czasem jako fragmenty państwowe

• DANIA - Od 1979 Grenlandia; i Wyspy Owcze od 1948r autonomiczne w zakresie spraw wewnętrznych (nie są one podmiotem pr. m., ale niektóre uprawnienia rządów miejscowych np. dot. rybołówstwa mają aspekty międzynarodowe)

• Autonomia fragmentów terytorialnych występuje również w: Birmie, Chinach, Hiszpanii, Iraku, Portugalii, Tanzanii, Wielkiej Brytanii

Pojęcie państwa zróżnicowanego to pojęcie prawno konstytucyjne, ale ma również znaczenie z punktu widzenia prawa międzynarodowego.

Wyraża się ono w odrębności statusu prawno międzynarodowego jakichś ich części składowych

• Wyspy Alandzkie w ramach Finlandii - ich statut autonomiczny jest oparty na akcie międzynarodowym, wiec terytorium to ma zdolność międzynarodową

• Spitsbergen w ramach Norwegii -podlega on specjalnemu reżimowi międzynarodowemu

• Strefa Kanału Panamskiego - administrowana była przez USA

Niektóre państwa związkowe mogą być zarazem państwami zróżnicowanymi, dzieje się tak, gdy w skład państwa związkowego - oprócz jego części zasadniczej, chodzą jeszcze terytoria administrowane bezpośrednio przez rząd.

*** STATUS PAŃSTWA WATYKAŃSKIEGO***

Stolica Apostolska

• Jest podmiotem prawa międzynarodowego,

• Była nim również w latach, 1870 - 1929 gdy nie istniało państwo kościelne.

• Zawiera umowy dotyczące kwestii religijnych

Państwo - miasto Watykan,

• Powstało 11 lutego 1929 r na podstawie traktatu laterańskiego

• Posiada podmiotowość prawno-międzynarodową, zawiera umowy dotyczące spraw administracyjnych itd.

Z punktu widzenia pr. międzynarodowego, istnieją różne poglądy na temat państwa Watykanu.

Jedne odmawiają tej jednostce charakteru państwa, drudzy uznają ją za niesuwerenną a inni za w pełni suwerenną.

Watykan z punktu widzenia prawa międzynarodowego, nie powinien być traktowany jako zespolenie dwu różnych podmiotów. Podmiotowość prawno-międzynarodową nie jest właściwością samoistną, lecz występuje w relacji do innych podmiotów tego prawa. Państwa i organizacje międzynarodowe, maja zawsze do czynienia z jednym i tym samym podmiotem, choć występuje on w charakterze Stolicy Apostolskiej, bądź też państwa watykańskiego.

Te dwie instytucje nie występowały nigdy względem siebie jako podmioty prawa międzynarodowego. Z tego wyprowadzana jest teza o wspólnej podmiotowości prawno-międzynarodowej Stolicy Apostolskiej i państwa watykańskiego

POJĘCIE PAŃSTWA „ROZWIJAJĄCE SIĘ” W ŚWIETLE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• Grupę państw określanych jako ”rozwijające się” wyodrębniono w wyniku klasyfikacji ze względu na stopień rozwoju gospodarczego, przeciwstawiając ją grupie państw rozwiniętych.

• Początkowo używany był termin „kraje zacofane” oraz „kraje o niskim dochodzie", przyjęto jednak w praktyce termin „kraje rozwijające się”. Od roku 1963, pojęcie to jest używane na sesjach ZONZ, jako jedyne pojecie określające kraje o niższym poziomie rozwoju

• Aby państwo zostało uznane za rozwijające się musi ono być uznane za takie na arenie międzynarodowej, powinno spełniać pewne warunki gospodarczo-socjalne. Każde państwo-uznające dokonuje tego w zakresie własnych kompetencji w sposób wyraźny (przez oświadczenie to drugiemu państwu) lub milcząco (z jego zachowania wynika wola uznania). Uznanie za państwo rozwijające się ma charakter konstytutywny

• Muszą istnieć pewne materialne i formalne przesłanki by państwo zostało uznane za rozwijające się. Istnieje wiele poglądów na temat kryteriów uznania państwa za rozwijające się.

• Teorie posługujące się jednym, synkretycznym wskaźnikiem np. dochód narodowy per capita;

• Pewnym zespołem wskaźników, określających społeczno-gospodarcza sytuacje państw. Np. przeciętny poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca, Udział produkcji rolnej w produkcji globalnej lub procent zatrudnienia w rolnictwie oraz Wskaźnik zużycia energii elektrycznej na jednego mieszkańca.

• Metodą bardziej opisową. Np. listę 35 cech charakterystycznych dla państw słabo rozwiniętych wyróżniających te państwa spośród innych, dotyczących zagadnień zdrowotności, technologii, kultury, polityki - szczególną uwagę zwracano na czynnik demograficzny, nawiązując do teorii „błędnego koła ubóstwa”, gdzie regularne powracanie do punktu wyjścia uniemożliwia postęp i rozwój.

• Charakteryzować państwa rozwijające się analizując stosunki społeczno-polityczne, uważano, iż w kraje ten nie weszły ani na drogę rozwoju kapitalistycznego ani socjalistycznego nazywano jej często ” państwami typu przejściowego” lub „systemem pośrednim”

• Etapy formalnego uznania państwa za państwo rozwijające się.

1. Samouznanie się państwa za „rozwijające się"

2. Poparcie tego uznania przez grupę innych krajów „rozwijających się”. Wyrażone jako decyzja zbiorowa.

3. Uznanie międzynarodowe, czyli ze strony wysoko rozwiniętych państw kapitalistycznych i państw socjalistycznych

• Grupa państw „słabo rozwiniętych" kształtowała się od konferencji w Bandungu (1955) i konferencji
  w Moszi (1963). Dały one początek wspólnej polityce państw rozwijających się, wkład w nią miały również konferencje państw niezaangażowanych. Nowym etapem była „ Grupa 75” 1964 r potem „Grupa 77" -działająca w systemie ONZ. W 1976 „Grupa 77" skupiała ponad sto państw, a przyjęcie do niej stanowiło drugi etap uznania państwa za „rozwijające się.

JEDNOSTKI NA MAPIE ŚWIATA - UPADEK I POWSTANIE PAŃSTW

1.POJĘCIE POWSTANIA PAŃSTW

Państwo jako podmiot prawno międzynarodowy jest kategorią historyczną. Powstanie i upadek państw wiążą się ze sobą ściśle ponieważ powstanie jednych państw jest nieraz uwarunkowane upadkiem innych. Współcześnie istnieje problem ze zdefiniowaniem pojęcia powstania państwa ponieważ kwestia czasu powstania państwa jest wynikiem złożonego procesu.

Większość państw współcześnie istniejących powstała w bieżącym stuleciu a nawet po II wojnie światowej.

W nauce można wyróżnić 3 ujęcia kwestii stosunku prawa m. do faktu powstania państwa

• Powstanie państwa jest faktem historycznym które nie zależy od jakichkolwiek skutków prawnych

• Powstanie państwa które jest faktem historycznym, nie jest regulowane przez prawo między. ale okoliczności z tym związane mogą być dostępne dla oceny prawnej

• Prawo m. definiuje pojęcie państwa, określa tym samym warunki jego powstania czyli zasada efektywności

KLASYFIKACJA POWSTANIA PAŃSTW

• Pierwotne - powstanie państwa na terytorium nie podlegającym żadnej władzy państwowej

• Pochodne - powstanie państwa które wcześniej miało jakąś przynależność państwową

Obecnie rozróżnienie to straciło ważność bo na globie ziemskim nie ma terytoriów nie będących państwami, częścią państw albo administrowanych przez państwa.

• Pokojowe

• Z użyciem siły

• Wg rodzajów zmian jakie powodują na mapie świata to procesy integracyjne i dezintegracyjne

W wyniku procesów integracyjnych następuje:

Zjednoczenie państw czyli połączenie się dwóch lub więcej państw. Może to nastąpić kiedy dane dwa państwa przestają istnieć i łącza się w jedno albo kiedy jedno państwo przyłącza się do drugiego - nazywane jest to INKORPORACJĄ.

Dopuszczalność zjednoczenia państw wynika z ich suwerenności i przysługuje każdemu państwu. Zjednoczenie państw jest legalne kiedy jest dobrowolne i równoprawne, przymus jest niedopuszczalny, np. zjednoczenie Egiptu i Syrii 1958r w Zjednoczone Republiki Arabskie lub Tanganiki i Zanzibaru 1964r w Tanzanie.

Podział państw to rozczłonkowanie czyli sytuacja gdzie w miejsce dotychczasowego państwa powstają jedno albo więcej państw np. Federacja Mali w miejsce której powstały Senegal i Sudan Zach. albo secesja gdzie tylko na części dotychczasowego terytorium powstaje nowe państwo np. Cypr gdzie część terytorium została opanowana przez Turków cypryjskich 1974r. lub wystąpienie Singapuru z Federacji Malezji w 1965r.

W wyniku procesów dezintegracyjnych następuje uzyskanie niepodległości przez terytorium zależne dotyczy to terytoriów kolonialnych jak i terytoriów zależnych typu niekolonialnego. Podstawową formą dekolonizacji jest niepodległość. Osiągnięcie tego stanu przez terytorium kolonialne daje początek nowemu państwu jako podmiotowi prawa międzynarodowego. Dekolonizacja może odbyć się w sposób pokojowy i wtedy ogłaszana jest data uzyskania niepodległości przez państwo po wcześniejszym ustaleniu jej z dotychczasowym kolonizatorem bądź droga działań zbrojnych i wtedy wybierana jest jakaś data powstania państwa- np. kluczowa data w działaniach zbrojnych.

2.POJĘCIE UZNANIA PAŃSTW

Problem uznania państw łączy się z kwestią powstania państwa, przedmiotem poznania powinny być jednostki geopolityczne powstałe w okolicznościach, które wg prawa m. powodują powstanie państwa czyli:

• Zjednoczenie dwóch lub więcej państw w jedno

• Rozczłonkowanie

• Secesja

• Uzyskanie niepodległości

TEORIE NA TEMAT ISTOTY UZNANIA PAŃSTW

• Teoria deklaratywna wg której państwo zostaje uznane z chwilą powstania a uznanie go przez inne państwa tylko potwierdza ten stan.

• Teoria konstytutywna wg której faktyczny byt państwa jest niezależny od uznania go przez inne państwa ale takie uznanie jest koniecznym warunkiem nabycia podmiotowości prawno-międzynarodowej.

Obecnie obowiązująca jest teoria deklaratywna, która uznana jest za bardziej postępową gdyż ułatwia proces powstawania nowych państw. Obie teorie wywołują wiele kontrowersji i tak J. Kunz przypisywał uznaniu znaczenie konstytutywne lub deklaratywne w zależności czy powstałe państwo powstało na dawnym obszarze społeczności prawno-międzynarodowej czy nie. Dla państw pierwszej grupy należy się uznanie deklaratywne dla drugiej zaś konstytutywne. Według Lauterpachta uznanie ma charakter deklaratywny co do faktu powstania państwa a konstytutywny co do stworzenia osobowości prawno międzynarodowej.

Główną słabością teorii deklaratywnej jest to iż uznaje ona powstanie państwa jako fakt oczywisty. Uznanie państwa jest koniecznym warunkiem jego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych.

DWA RODZAJE UZNANIA PAŃSTWA

• De iure czyli pełne trwałe i ostateczne

• De facto czyli niepełne czasowe i odwołalne

Uznanie państwa można zdefiniować jako akt prawno-m., w którym inne państwa wyrażają gotowość stosowania wg nowo powstałego państwa zasad prawa m.

OBOWIĄZEK UZNANIA PAŃSTW

• Państwa mają prawo ale nie maja obowiązku uznania państwa

• Państwa korzystają ze swobody w zakresie uznania państw ale dokonując uznania państw powinny się kierować takimi zasadami jak dobra wiara, samostanowienie narodów, warunki państwowości

• We współczesnym prawie m. kształtuje się norma zobowiązująca państwa do uznania państw nowo powstałych

• Państwa są zobowiązane uznać za państwa jednostki polityczne, które spełniają wymogi państwowości przewidziane przez prawo m.

Obecnie stosowana jest zasada iż państwa mają obowiązek uznania innego państwa chyba że owe państwo nie posiada nieodzownych cech państwa. Do uznania państwa przez inne państwa mogą się następująco ustosunkować:

• Wszystkie państwa uznają

• Żadne państwo nie uznaje

• Jedne państwa uznają inne nie

TRYB UZNANIA PAŃSTW

• Tryb doraźny - państwo wyraźnie oświadcza, że uznaje inne państwo. Oświadczenie takie może mieć formę noty dyplomatycznej, oświadczenia rządowego czy też umowy m.

• Tryb dorozumiały polega na akcie państwa, z którego wynika ze ono traktuje inną jednostkę geopolityczną jako państwo.

Pojęcie państwa jest różne od pojęcia rządu toteż uznanie państwa i uznanie rządu to dwie oddzielne kwestie.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych, zawarcie umowy międzynarodowej traktowane jest jako uznanie państwa.

Uznanie państwa a członkostwo w ONZ

• Niektórzy negują związek uznania państwa, a członkostwo w ONZ

• Uznanie państwa przez ONZ nie jest tożsame z uznaniem go przez każde państwo członkowskie indywidualnie

• Przyjęcie do ONZ jest tożsame z uznaniem państwa przez wszystkie państwa bądź co najmniej przez państwa członkowskie które głosowały w tej sprawie

Obecnie uważa się, iż członkostwo w ONZ jest jednoznaczne z uznaniem państwa ponieważ państwa ubiegające się o członkostwo w ONZ muszą spełniać warunek państwowości. O ile przyjęcie państwa do ONZ to jego uznanie o tyle nie przyjęcie do ONZ nie musi oznaczać zakwestionowania jego państwowości.

3. TOŻSAMOŚĆ PAŃSTW

Tożsamość państw czyli ciągłość istnienia państw. Państwo zachowuje swoją tożsamość mimo, że zmienia się
w nim ustrój wew., ludność, terytorium, nazwa, a nawet status m., natomiast traci ją wraz z upadkiem państw. Zasada tożsamości zakłada, że każde państwo jako podmiot prawa międzynarodowego istnieje od jakiegoś momentu, który wyznacza początek jego tożsamości, jednak określenie tego momentu jest niejednokrotnie bardzo trudne i uzależnione od warunków powstania państwa

ZMIANY USTROJU WEW. PAŃSTW

Zmiana w państwie jako całości oraz jako zmiana w rządzie jako elemencie składowym całości

Zmiana charakteru osobowościowego rządu może mieć charakter

• Konstytucyjny

• Niekonstytucyjny

• w wyniku rozlewu krwi - początkowo taki rząd ma charakter nielegalny

zasadniczą zmianą w ustroju jest przekształcenie ustroju monarchicznego na republikański. Po II WŚ ustrój rep. wprowadziło wiele państw np. Albania Irak Włochy Rumunia. Odwrotnie natomiast stało się w Hiszpanii, która jest monarchią.

Zmiana ustroju terytorialnego

Np. przejście z państwa złożonego w państwo jednolite np. Indonezja i Libia po II WŚ bądź na odwrót np. Czechosłowacja i Jugosławia - zachowana tożsamość

Zmiana ustroju społecznego państw czyli przejście z ustroju kapitalistycznego na socjalistyczny- zachowana tożsamość

ZMIANY LUDNOŚCIOWE I TERYTORIALNE PAŃSTW

• LUDNOŚĆ jest najbardziej zmiennym elementem państwa co wyraża się w urodzeniach i zgonach emigracjach i migracjach

• Terytorium - CESJA czyli przekazanie na podstawie umowy międzynarodowej przez jedno państwo części swego terytorium innemu państwu - nie likwiduje tożsamości, największe zastosowanie miała podczas ustaleń terytorialnych po II WŚ

LIKWIDACJA KOLONIALIZMU proces ten spowodował zmniejszenie terytorium państwa sprawującego władze nad dotychczasową kolonią. Zmiany terytorialne często wiążą się ze zmianami ludnościowymi.

ZMIANY NAZW PAŃSTW

1.NAZWY PAŃSTW

- interesujące dla badacza współczesnych ustrojów państwowych

- ważne dla samych państw gł. dla tych powszechnie nie uznanych, „które przywiązują dużą wagę do nazwy oficjalnej, natomiast unikają nazwy potocznej o charakterze geograficznym, której użycie mogłoby oznaczać podawanie w wątpliwość ich statusu prawno międzynarodowego”

- używanie ich oficjalnych wersji- szczególnie ważne na gruncie prawa traktatowego- prawie zawsze są silnie związane z ustrojem danego państwa- odzwierciedlają zmiany polityczne czy ewolucję

2.TYPOLOGIA OFICJALNYCH NAZW PAŃSTWOWYCH

- każde państwo posiada dwie nazwy: 1) nazwę oficjalną, urzędową (Rzeczpospolita Polska, Cesarstwo Japonii) i 2) ściśle geograficzną (Polska, Japonia)

Ad.1) nazwa oficjalna:

- posługuje się nią konstytucja danego państwa lub inne akty prawne wchodzące w skład prawa konstytucyjnego

- używa się jej w politycznych dokumentach międzynarodowych

- stanowi ona deskrypcję ustroju danego państwa, jako opis składa się co najmniej z dwóch wyrazów- wyrazy potoczne-pełnią zasadniczą rolę, bo wskazują na typ i formę państwa, oficjalną religię, dom panujący czy doktrynę polityczną, ale też imiona własne np. Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii- sformułowania wskazujące na typ i formę państwa

• oficjalne nazwy państw socjalistycznych

- zmieniały się w miarę osiągania kolejnych etapów rozwoju społeczno-ekonomicznego

- na etapie dyktatury proletariatu używano oficjalnych przymiotników „ludowy” lub „demokratyczny” np. Rumunia: do 1965r. Ludowa Republika Rumunii

- następnie w procesie utrwalania ustroju wprowadzano do nazw państw przymiotnik „socjalistyczny” np. Wietnam: od 1975r. Socjalistyczna Republika Wietnamu, Albania: od.1978r. Ludowa Socjalistyczna Republika Albanii

-wyjątek: Kuba, która mimo rewolucji pozostawiła swoją tradycyjną nazwę Republika Kuby

do 1960r. zachowywała swoją nazwę z okresu międzywojennego Republika Czechosłowacka, zmieniona na Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną

- takie państwa jak Polska, Węgry, Bułgaria mimo osiągnięć w budowaniu nowego ustroju pozostały przy swych nazwach powstałych w pierwszych latach rewolucji ludowo-demokratycznych

• nazwy państw wyzwalających się spod dominacji kolonialnej

- państwa te używały przymiotników „ludowy” lub „demokratyczny” np. Ludowa Republika Angoli, Ludowa Republiki Beninu, Algierska Republika Ludowo-Denokratyczna i inne.

- nazwy te odzwierciedlają określone orientacje polityczne i ideologiczne, często bliskie marksizmowi i leninizmowi np. Laos- Laotańska Republika Demokratyczo-Ludowa, Angola-Ludowa Republika Angoli, Mozambik- Ludowa Republika Mozambiku itd.

- czasami nazwy te podkreślają chęć realizacji własnego modelu ustrojowego, niekoniecznie socjalistycznego

• nazwy państw kapitalistycznych

- nie wskazują bezpośrednio na typ państwa, jedynie oznajmiają jego formy

- forma ta często w sposób pośredni informuje nas o typie państwa- zwłaszcza gdy wskazuje na monarchiczną formę rządów np. Królestwo Danii.

• element wskazujący na panującą religię

- głównie dotyczy państw z kręgu islamu np. Muzułmańska Republika Mauretanii, Muzułmańska Republika Pakistanu czy Federalno- Muzułmańska Republika Komorów

• termin wskazujący na położenie geograficzne

- np. Doliny Andory, Wschodnia Republika Urugwaju, Wyspy Tonga

• nazwa wskazująca na dom panujący

- Haszymidzkie Królestwo Jordanii i Królestwo Arabii Saudyjskiej

PODSUMOWUJĄC: Przeobrażenia ustrojowo-polityczne danego kraju znajdują swe odzwierciedlenie w jego nazwie oficjalnej. Zależność taka nie zachodzi w przypadku nazw geograficznych.

Ad.2) nazwy geograficzne:

- powstały od wyrazów wskazujących na:

1. położenie geog. lub nawet topograficzne właściwości terenu:

np. Ekwador- w jęz.hiszp. oznacza równik

Norwegia- oznacza „drogę na północ”

Islandia- oznacza „krainę lodów”, przez pierwszych osadników (IX, X w.n.e.) zwana także „Snjaland”- „ziemia śniegu”- zawdzięcza zatem swoją nazwę nie tylko położeniu geog. ale także klimatowi

Finlandia- w jęz.fińskim „suo” znaczy bagno stąd nazwa państwa „Suomi”- typowy przykład wpływu na nazwę topografii terenu

2. dzień odkrycia:

np. Santo Domingo- hiszp. Święta Niedziela

Salwador- od hiszpańskiego słowa „Salvador”- Zbawiciel

3. domniemane lub posiadane bogactwo danego kraju:

np. Argentyna- od łacińskiego „argentum”- srebro, którego wielkich złóż domniemywano

Wybrzeże Kości Słoniowej- autentyczne bogactwo przesądziło o nazwie afrykańskiej republiki

4. panującą religię:

np. Izrael- państwo powstałe w 1947r.; „izrael” w jęz.hebrajskim oznacza „niech Bóg włada”, „bojownik Boga”; najstarsza wzmianka zawierająca to słowo w postaci „Israir” pochodzi z egipskiego napisu z lat XIIIw. p.n.e. (1225-1215 p.n.e.)

- często imiona własne nadają imiona państwom:

1. nazwa narodu tworzącego państwo:

np. Francja- od ludu Franków

Polska- od plemienia Polan

Czechy

Słowacja

2. imię monarchy, bohatera narodowego:

np. Lichtenstein- od nazwiska właściciela księcia Hansa Adama Lichtensteina

Luksemburg- od założycielskiej dynastii Luksemburgów

San Marino- jedna z najstarszych republik w Europie przyjęła nazwę na cześć bohatera narodowego

Boliwia- jej nazwa pochodzi od nazwiska Simona Boliwara

Filipiny- nazwane tak na cześć hiszpańskiego monarchy- króla Filipa

3. nazwa miasta, osady:

np. Meksyk- od Mexico City

Algieria- od Algieru

Kanada- nazwa pochodzi od indiańskiego słowa „kanata” oznaczającego „osadę”

- niektóre nazwy państw powstały w wyniku operacji czysto językowych:

np. Tanzania- połączono pierwsze człony nazw dwu państw- Tanganiki i Zanzibaru, któreutworzyły w 1964r. federację; Tanganika- nazwa składa się z dwóch typowych dla tego kraju elementów „tanga”- żagiel i „nyika”- busz; Zanzibar- jest złożeniem dwóch zapożyczeń z arabskiego „Zanzi”- murzyni i „bara”- ląd

- nieliczne nazwy państw tworzone są od rzeczowników abstrakcyjnych:

np. Pakistan- słowo „pakka” oznacza coś dobrego, doskonałego, wykończonego, a „stan” to kraj; K.Wolski w książce „Pakistan, dzieje ziemi i państwa” pisze: „Pakistan jest krajem, który ma być czymś wymarzonym i doskonałym. Jest tworem tęsknoty muzułmanów subkontynentu indyjskiego...”;

istnieje jeszcze inne, bardziej prozaiczne wyjaśnienie tej nazwy, która mówi, że stworzył ją Ahmad Ali Dzinnah, działacz niepodległościowy. Jest ona złożeniem pierwszych liter poszczególnych prowincji mających wejść w przyszłości w skład niepodległego Pakistanu: Pendżab, Afganistan, Kaszmir, Indus oraz końcowych liter Beludżystanu.

- następują też zmiany nazw państw, które kiedyś były koloniami:

np. Kiribati- państwo to powstało w roku 1979 i przyjęło oryginalną narodową nazwę, wcześniejsza to Wyspy Gilberta (kolonia bryt.)

Zimbabwe- nowa nazwa Rodezji powstała w 1980r. z inicjatywy rządu premiera Roberta Mugabe

Namibia- państwo niepodległe od 1990r. utworzone z Afryki Południowo-Zachodniej okupowanej do tego czasu przez RPA; przykład na to, że nazwy nadawane przez metropolie kolonialne zostały wyparte przez nazwy narodowe

=> polityczny aspekt tłumaczenia nazw państwowych

- nazwy państwowe mogą być zdeterminowane przez czynnik polityczny

np. Republika Federalna Niemiec- jest to poprawne tłumaczenie na język polski; do 1974r. czyli do chwili normalizacji stosunków z tym państwem, posługiwano się nazwą Niemiecka Republika Federalna; polityczne uzasadnienie stanowił fakt, że RFN sugerowało nazwę „całych Niemiec”, a więc było nie do przyjęcia i pogodzenia z istnieniem NRD; przekład NRF sugerował w kontekście NRD fakt istnienia dwóch państw niemieckich; normalizacja stosunków Niemiec Zachodnich z Polską i NDR spowodowała, że odpadły poprzednio przytaczane argumenty

Bangladesz- spolszczenie nazwy państwowej Bangla Deszu na Bengalia spowodowało interwencję dyplomatyczną tego kraju, który dowodził, że nawiązuje ona do nazwy z czasów kolonialnych; po kilkumiesięcznym okresie wrócono do nazwy oryginalnej, w innej pisowni- Bangladesz

Malezja- brzmienie tej nazwy w języku polskim ustalono w trybie konsultacji między ministerstwami spraw zagranicznych PRL i Federacji Malezji; poprzednio używano nazwy Malazja

Indie- India- nierozstrzygnięta kwestia poprawności jednej z form; Witold Doroszewski w „Słowniku poprawnej polszczyzny” rozgranicza zasięg stosowania tych form, India- na oznaczenie nazwy państwa, a Indie- Obszaru Półwyspu Indyjskiego- jednak do powyższej reguły nie stosują się media

PODSUMOWUJĄC: konstrukcje oficjalnych nazw państwowych zawierają kilka elementów, najważniejsze z nich to- imię własne, które pochodzi od narodu tworzącego państwo, dnia odkrycia, posiadanych lub domniemanych surowców naturalnych, położenia geog., nazwiska właściciela lub bohatera narodowego itp i - wyrazy potoczne, które wskazują na typ państwa lub jego formę, czasem na panującą religię, dynastię, doktrynę polityczną, położenie geograficzne.

ROZPAD BLOKU WSCHODNIEGO

Elementy rozpadu państw sytemu Socjalistycznego

1. problemy gospodarcze - niewydolność gospodarcza

2. kryzys polityczny - powstanie różnych ugrupowań opozycyjnych

3. nieudolność władzy w ZSRR (Andropow i Czernienko)

4. wojna afgańska - pokazała słabość ZSRR

5. przyspieszenie wyścigu zbrojeń przez USA

1 lipca 1990r. - likwidacja Układu Warszawskiego w Pradze; wtedy to straciły moc obowiązującą traktaty O przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej z 14 maja 1959r. oraz przedłużający go protokół z kwietnia 1985r. W tym spotkaniu uczestniczyli Prezydenci Polski, Czechosłowacji, Bułgarii i Rumunii oraz wiceprezydent ZSRR i Premier Węgier. Ustalono, iż należy budować nową Europę na podstawie Aktu Końcowego KBWE oraz Paryskiej Karty Nowej Europy. Powoli rozpoczął się proces wypełnienia luki po układzie Warszawskim nowymi umowami dwustronnymi.

RWPG - Rozpad tej organizacji przyspieszony został załamaniem wymiany handlowej pomiędzy ZSRR a krajami Europy Środkowej. Zrezygnowano z rozliczenia transakcji w rublach transferowych. Rynki Europy Środkowo-Wschodniej zostały zalane przez towary z Europy Zachodniej. Wiele gałęzi przemysłu zaczęło upadać, gdyż były uzależnione od rynków sąsiadów. 28 czerwca 1991r. - Budapeszt, rozwiązanie RWGP; miano w ciągu 90-ciu dni zająć się likwidacją majątku po byłej organizacji.

Polityka narodowościowa w ZSRR była błędna. Forsowano ideę narodu radzieckiego; konflikty narodowościowe zaczęły nabrzmiewać i doprowadziły do rozpadu ZSRR od wewnątrz. Gorbaczow rozpoczął proces przywracania języków narodowych kolejnych republik. Odpowiednie ustawy lub dekrety były wydawane w kolejnych republikach związkowych. Zakazywały one dyskryminacji obywateli z powodu odmienności języka i dopuszczały funkcjonowanie języków miejscowych w lokalnych organach władzy
a także zapowiadały ochronę języka przez Państwo (te reformy potwierdzone przez Radę ZSRR
24 kwietnia 1990 r. prowadziły do odrodzenia się świadomości narodowej w republikach związkowych).

Drugą przesłanką likwidacji ZSRR było podważenie imperialnej istoty ZSRR przez postulaty i deklaracje suwerenności poszczególnych republik związkowych (1988r. - Estońska SRR, 1989r. - Litewska SRR- w konstytucji znalazł się zapis o konieczności zatwierdzania ustaw ZSRR przez Radę Najwyższą Republiki Litwy). Trzecią przesłanką likwidacji ZSRR były proklamacje niepodległości poszczególnych republik
11 marca 1990r. Litwa, 30 marca Estonia, 4 maja Łotwa.

Gorbaczow pragnął powstrzymać proces rozpadu poprzez opowiedzenie się za suwerennością republiki związkowych - nie przyniosło to skutku. Na czwartym Zjeździe Deputowanych Ludowych Gorbaczow zaproponował zorganizowanie referendum na temat odnowienia państwowości federacyjnej i równoprawności suwerennych republik Mimo nacisków Moskwy sześć państw nie zorganizowało referendum.

19-21 sierpnia 1991r.- pucz o charakterze konserwatywnym antygorbaczowskim upadł i na jego fali ogłosiły niepodległość kolejne republiki: Ukraina 24 sierpnia , Białoruś 25 sierpnia, Mołdawia 27 sierpnia, Uzbekistan 31 sierpnia 1991r. Pod wpływem wydarzeń na Nadzwyczajnym Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR 2-5.09.1991r. podjęto oświadczenie, które opowiedziało się za:

• przyspieszeniem zawarcia odpowiedniego układu (utworzenie związku na zasadach konfederacji)

• zawarcie umów finansowo-gospodarczych

• układu o zasadach bezpieczeństwa zbiorowego

• porozumieniu o nie rozpowszechnianiu broni jądrowej

• ustawy o nowych organach władzy i administracji państwowej w okresie przejściowym

• uznanie niepodległości republik, które nie zdecydowały się na przystąpienie do konfederacji

Projekt Związku Suwerennych Państw upadł. Zawarto co prawda układ o Wspólnocie Gospodarczej (podpisało go początkowo 8 republik) następnie z inicjatywy Gorbaczowa odbyło się spotkanie, na którym 7 republik opowiedziało się za stworzeniem nowego związku do końca roku. Zaczęły narastać w republikach opory nad taką formą ratyfikacją umowy, po czym inicjatywę przejął Jelcyn. W Puszczy Białowieskiej
8.12.1991r. podpisano układ tworzący WNP i likwidujący ZSRR.

21.12.1991r. Ałma Ata - 11 republik podpisało utworzenie WNP. Deklaracja państw, iż nie jest to forma państwowa ani ponadpaństwowa. Wyrażali wolę:

• zachowania zjednoczonego dowództwa nad siłami wojskowo - strategicznymi,

• jednej kontroli nad bronią jądrową,

• rozwijania wspólnego obszaru gospodarczego,

• wypełniania zobowiązań wynikających z umów zawartych przez ZSRR .

Akty WNP miał charakter ogólny, nie zawierał wspólnych organów, zasad współdziałania. Głównym motywem działania była chęć likwidacji ZSRR i odsunięcia władz centralnych. Oparto się na przekonaniach o dobrych intencjach i postanowiono resztę spraw uregulować w przyszłości.

Pierwszy roboczy szczyt WNP w Moskwie 30 stycznia 1992r. - wiele różnic w sprawach organów koordynujących WNP oraz sojuszu obronnego, powołano Radę Szefów Państw, Radę szefów Rządów.

Drugi szczyt WNP 14 luty 1992r. - jeszcze większe rozbieżności w sprawach wojskowych. Sprzeciwiono się tworzeniu wspólnych sił zbrojnych, zgodzono się aby najpierw tworzyć siły narodowe,
a potem je integrować. Spór w sprawie floty czarnomorskiej. Utworzono Konferencję Ministrów Obrony Wspólnoty. Przyspieszono pracę nad ratyfikacja układu w sprawie broni konwencjonalnych i układu START (redukcja broni jądrowej), swobodny przepływ towarów i przyszłe określenie rozliczeń gospodarczych.

1992r. - spór Ukraińsko-Rosyjski o Krym. Chęć kierowania bronią jądrową przez Ukrainę, narastanie inflacji i bezrobocie w WNP. 6 lipca 1992r. Moskwa - porozumienie w sprawie wspólnego ostrzegania jądrowego i obrony przeciwrakietowej, powołano komisję podziału dóbr po ZSRR i powołano wspólne siły zbrojne.

Dwie koncepcje WNP:

1. zgłoszona przez Kazachstan przekształcenie WNP w dobrze zinstytucjonalizowaną konferencję

2. projekt ukraiński - WNP jako instrument pokojowego demontażu ZSRR. Duża uwaga poświęcona umowom bilateralnym.

Państwa WNP popierały Jelcyna podczas konfliktu z Parlamentem. Było to spowodowane:

1. obroną rosyjską Tadżykistanu przed interwencją Mudżachedinów z Afganistanu

2. odpowiedzialność Moskwy za nietykalność granic na obszarze Azji środkowo-wschodniej.

25.12.1993r. Aszchabad - wprowadzenie w życie układu o Utworzeniu Unii Gospodarczej, umowy w sprawie koordynacji polityki cenowej i podatkowej, konwencja dotycząca spraw mniejszości narodowych oraz deklaracje o rozwoju współpracy i umacnianiu zaufania między państwami członkami WNP. Zrezygnowano z szantażu ekonomicznego jako sposobu załatwiania sporów i poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej członków.

1995r. - utworzenie Międzypaństwowego Komitetu Gospodarczego - miał on koordynować politykę gospodarczą , finansowa i socjalną. Po 1995r. Ukraina sprzeciwiała się reintegracji z Rosją. Białoruś i Kazachstan były tym najbardziej zainteresowane.

10 sierpnia 1994. - utworzenie republiki Naddnietrzańskiej (Mołdawia)

2 kwietnia 1996r. - układ o stowarzyszeniu Białorusi i Rosji

2 kwietnia 1997r. - utworzenie ZBiR.

Termin Europa Środkowa - nie ma jednoznacznej definicji. Hoffman dzieli Europę na Wyspy Brytyjskie, Europę Północną, Zachodnią, Centralną (Niemcy, Szwajcaria, Austria), Europę Południową, Wschodnią (Polska, była Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania, była Jugosławia). Odrębną grupą było ZSRR. Po 45-tym roku tendencja do podziału na Europę zachodnią (kapitalizm) i wschodnią (socjalizm).

Termin Europa Środkowa pojawił się w XIX wieku i był wyrazem ówczesnej niemieckiej wizji geopolityki
i wizji ideologicznej. Pojęcie to narodziło się po zjednoczeniu Niemiec pod nadzorem pruskim po zwycięskich wojnach z Austrią i Francją. Potężne, zjednoczone Niemcy chciały rozszerzyć swe wpływy na Austro-Węgry, Kraje Bałtyckie, Turcję, Bliski Wschód. Po I wojnie światowej termin ten upadł i powrócił za III Rzeszy. Europa środkowa (odcinająca się od wschodniej ale tez nie będąca zachodnią). Cechy wspólne państw tego obszaru:

• walka XVIII - XX wiek o niepodległość i suwerenność

• podobna struktura gospodarcza

3. są to państwa rolniczo-przemysłowe

4. w porównaniu z Europą Zachodnią są to państwa słabo zurbanizowane.

Europę Środkową należy odczytywać geopolitycznie a nie geograficznie. Upadł podział na wschód-zachód.

ROZPAD JUGOSŁAWII:

25.06.1991r. proklamowanie niepodległości Słowenii i Chorwacji. Duży wpływ w Jugosławii sił separatystycznych i nacjonalistycznych. 26 czerwca - akcja Ludowej Armii Jugosławii w celu zlikwidowania zarzewia buntu na Słowenii i Chorwacji (zróżnicowanej etnicznie). EWG - wysyła misję dyplomatyczną 28.06; trzymiesięczne zawieszenie deklaracji niepodległości Słowenii i Chorwacji; wycofanie wojsk Jugosłowiańskich.

3.07 ponownych wybuch walk między Serbami i Chorwatami embargo na handel bronią z Jugosławią (Łamane przez ZSRR) i zawieszenie pomocy finansowej dla rządu w Belgradzie;

18.07 - wycofanie wojsk jugosłowiańskich ze Słowenii; dalsze walki Chorwacko - Jugosłowiańskie. Złamano 11 deklaracji zawieszenia ognia.

6.08 EWG wysyła obserwatorów ; rozpoczyna się 7.09 Konferencja Pokojowa w Hadze pod przywództwem Carringtona - celem konferencji jest pokojowe uregulowanie konfliktu bałkańskiego.

Przewodniczący Prezydium SFRJ Stipe Masic zwrócił się do Rady Bezpieczeństwa ONZ o przysłanie sił pokojowych. 17.09 złamano kolejny rozejm.

20.09 - rozpoczęcie mobilizacji jednostek na terenie BiH (początek przenoszenia się konfliktu na te tereny)

Jugosłowiańska Armia Ludowa (JAL) starała się zająć Krainę, Wschodnią i Zachodnią Slawonię - tereny zamieszkane w znacznym stopniu przez Serbów.

Belgrad odrzuca plan pokojowy EWG ( 19.10) - zawieszenie konferencji i groźba sankcji wobec SFRJ.

8.10 - wyciągnięcie sankcji wobec Jugosławii

1.01.1992r. - przyjęcie planu Vance`a przez strony walczące - utworzenie trzech stref zdemilitaryzowanych na terenie Chorwacji i wprowadzenie tam wojsk ONZ, warunkiem był bezwarunkowy rozejm. Utworzono siły wojskowe ONZ (UN PROFOR)

Bośnia i Hercegowina - skomplikowany układ narodowościowy: 29 lutego - 1 marca 1992r. - referendum niepodległościowe; muzułmanie i Chorwaci stanowili większość tego terenu, w związku z czym Serbowie zbojkotowali referendum i ogłosili Serbską Republikę Bośni i Hercegowiny ze stolicą w Banja - Luce. Wybuchła wojna domowa, początkowo w okolicach Sarajewa, potem na terenach wschodnio - północnych.

27 kwietnia 1995r. - przyłączenie Serbii i Czarnogóry do „Nowej Jugosławii”. Koniec rozpadu Jugosławii.

Konferencja do spraw byłej Jugosławii w Londynie 26 - 27 sierpnia 1995r. przekształcono ją w stałą konferencję pokojową w Genewie. Nad Bośnią ustanowiono strefę zakazu lotów (uchwalone przez EWG 14.09. a później potwierdzono rezolucją ONZ 09.10.).

Plan Vance`a - Owena : podział BiH. na siedem-dziesięć okręgów autonomicznych.

22 lutego 1995r. rezolucją ONZ nr 827 utworzono Trybunał do spraw zbrodni w byłej Jugosławii w Hadze.

Projekt Owena - Stoltenberga : utworzenie Związku Zjednoczonych republik Bośni i Hercegowiny utworzonego z trzech republik. Na czele stałoby prezydium złożone z trzech prezydentów pełniących rotacyjnie co cztery miesiące funkcje szefa państwa. Sił zbrojnych miało nie posiadać ani państwo federacyjne ani republiki.;

9 luty - ultimatum państw NATO wobec Serbów, nakaz wycofania się spod Sarajewa.

Plan pokojowy Grupy Kontaktowej 5 lipca Genewa odrzucony przez Serbów; porozumienie rozejmowe 31.grudnia 1994 - 2 stycznia 1995r. - tydzień dla stron walczących na zakończenie rozmów. Podział BiH na trzy strefy (francuska, brytyjska i amerykańska). Wysłano siły IFOR.

Plan Juppego: zniesienie sankcji wobec Serbii za uznanie Bośni i Chorwacji, zaakceptowanie pokojowego planu podziału BiH, nie przedawnienie zbrodni wojennych. 4-8 sierpnia 95r.- ofensywa Chorwacka w Krainie i zajęcie jej przez Chorwację.

25 IX porozumienie w Nowym Jorku- wolne i demokratyczne wybory pod nadzorem OBWE, powołanie jednolitego parlamentu , rządu, kolektywnej procedury i trybunału konstytucyjnego.

21.11.1995r -porozumienie z Dayton. BiH miała składać się z Federacji Chorwacji Muzułmańskiej i Republiki Serbów Bośniackich. Osoby oskarżone o zbrodnie wojenne miano wyłączyć z życia publicznego.

14.12.1995r. - traktat paryski; traktat pokojowy w sprawie B i H.

Podział Czechosłowacji

W Czechosłowacji na jesieni 1989 r. odżyły przytłumione nadzieje Czechów i Słowaków na uzyskanie pełnej suwerenności. W listopadzie odbyły się masowe demonstracje opozycji w Pradze, które następnie ogarnęły inne miasta. Powstało Forum Obywatelskie z pisarzem i opozycjonistą Vaclavem Havlem na czele. Pod naciskiem demonstracji władzę w Czechosłowacji przejęła w pokojowy sposób opozycja demokratyczna- tzw.: „aksamitna rewolucja”. 29 grudnia 1989 r. prezydentem wolnej Czechosłowacji został Vaclav Havel. Rozpoczęły się reformy ustrojowe i gospodarcze. W 1990 r. powstały samodzielne republiki- Czechy i Słowacja- federacja Czecho-Słowacka. 1 stycznia 1993r. zlikwidowano federację- powstały samodzielne i odrębne państwa Republika Czech i Republika Słowacji.

Zjednoczenie Niemiec W NRD do połowy 1989r. niepodzielnie panował reżim komunistyczny Ericha Hoeneckera. Niemcy udając się z NRD do Polski, na Węgry i do innych państw bloku radzieckiego, masowo okupowali ambasady państw zachodnich domagając się udzielenia azylu politycznego. Wschodni Niemcy :głosowali nogami: (masowo wyjeżdżając przez Polskę, Węgry, Austrię do RFN) za zjednoczeniem, przeciwko rządom Honeckera. Po otwarciu granicy węgiersko-austriackiej nastąpił prawdziwy exodus Niemców na Zachód. W październiku 1989r. najpierw w Lipsku, a później w innych miastach NRD rozpoczęto organizować wielkie manifestacje żądając demokratyzacji NRD i zjednoczenia z RFN. Wojska radzieckie stacjonujące w NRD zachowały stanowisko neutralne. W takiej sytuacji Honecker ustąpił. W listopadzie nowy rząd H. Modrowa podjął decyzję o otwarciu granic, rozpoczął się demontaż słynnego muru berlińskiego. Powstały partie i stronnictwa polityczne. W wyborach z marca 90 do izby ludowej NRD sukces odnieśli Chadecy- powstał rząd Lothara de Mesiere. Rozpoczął się proces jednoczenia Niemiec. W toku wielu dyskusji na forum Konferencji 2+4 (państwa niemieckie, 4 mocarstwa okupacyjne) dwustronnych wizyt i po udzieleniu przez RFN wielkiej pomocy finansowej Związkowi Radzieckiemu, doszło na jesieni do ustalenia wszystkich kwestii zjednoczeniowych, 31 sierpnia w Berlinie podpisano układ o zjednoczeniu- w byłej NRD powstało 5 landów które zwróciły się do RFN o przyjęcie do Federacji. 12 września w Moskwie 4 mocarstwa podpisały dokument zrzekając się opieki nad Niemcami i Berlinem w momencie zjednoczenia. 2 X w Nowym Jorku przedstawiciele państw niemieckich i mocarstw podpisali deklarację o suwerenności Niemiec, a 3 X pięć landów przyłączono do RFN- nastąpiło formalne zjednoczenie Niemiec; państwo zostało przyjęte do NATO.

Jednostki geopolityczne na mapie świata - terytoria:

Pojecie „terytorium”

• Termin „terytorium” używany jest w prawie międzynarodowym w różnych znaczeniach. W sensie ogólnym oznacza on przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego.

• Z punktu widzenia geofizycznego należy wyróżnić terytorium lądowe, terytorium wodne (wody śródlądowe i morskie), terytorium podziemne (zarówno pod terytorium lądowym jak i morskim), terytorium powietrzne
  i terytorium kosmiczne.

• W nauce prawa międzynarodowego termin „terytorium” używany jest także na określenie jednostek geopolitycznych nie będących państwami. Używamy wtedy wyrażenia „terytorium niesuwerenne” lub najczęściej - „terytorium zależne”.

• Terytoria zależne są to terytoria zamieszkałe, które - nie wchodzą w skład żadnego państwa - nie posiadają najważniejszego z punktu widzenia prawa międzynarodowego atrybutu państwa jakim jest suwerenność. Definicja terytorium zależnego musi zatem zawierać dwa elementy: odrębność terytorialną oraz zależność polityczno-ustrojową.

• Zależność danego terytorium z punktu widzenia prawa międzynarodowego objawia się w braku ogólnej kompetencji w sprawach zagranicznych (czyli brak: zdolności traktatowej, prawa legacji, prawa uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych itp.)

• Pojecie terytoriów zależnych było różnie definiowane na przestrzeni dziejów. Dawniej (w okresie kolonizacji) wyrażano pogląd że kolonie nie stanowią terytoriów zależnych, gdyż z punktu widzenia prawnego są one częścią terytorium danego państwa, do którego należą. Pogląd ten stracił jednak swe uzasadnienie, bowiem w Deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczących stosunków przyjaznych i współdziałania państw z dnia 24 października 1970 roku zaznacza się, że terytoria kolonialne na mocy Karty Narodów Zjednoczonych mają status odrębnych i różnych od terytorium państwa, które nimi administruje. W Deklaracji o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym z dnia 14 grudnia 1960 roku użyto natomiast terminu „terytoria zależne” w sensie „terytoria kolonialne”.

Klasyfikacja terytoriów zależnych:

• z punktu widzenia prawa międzynarodowego dzielimy terytoria zależne na dwa rodzaje. Tak więc mamy terytoria kolonialne i terytoria niekolonialne. Na kryterium podziału składają się dwa elementy: geograficzny i polityczny. Element geograficzny pochodzi z tradycyjnego pojmowania koloni jako terytoriów zamorskich. Wyjątkiem od tego jest system mandatowy i powierniczy. Element polityczny jest chyba ważniejszy, istotną różnicą jest tu cel jaki jest wyznaczony w rozwoju politycznym danego terytorium. Według prawa międzynarodowego dekolonizacyjnego celem jego działania jest doprowadzenie narodów kolonialnych do stanu niepodległości (zasada samostanowienia). W przypadku terytoriów zależnych typu niekolonialnego także może osiągnąć taki stan (niepodległość), ale nie stanowi to celu ich rozwoju politycznego jako wymogu prawnomiędzynarodowego. Ponadto status tych terytoriów może mieć charakter stały, a status narodów kolonialnych jest z założenia tymczasowy.

• Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje istnienie dwóch kategorii terytoriów kolonialnych: terytoria niesamodzielne (rozdział XI) i terytoria powiernicze.

• Terytoria typu niekolonialnego nie maja jednego konkretnego aktu prawnomiędzynarodowego określającego ich status. Status ich określany jest zazwyczaj przez akty dotyczące tylko tej jednej poszczególnej sprawie (np.: Układ panamsko-amerykański z dnia 18 listopada 1903 roku)

Terytoria niesamodzielne:

• Według Karty NZ są to terytoria, których narody nie osiągnęły jeszcze pełnej samodzielności (art.73) i nie są to terytoria metropolitalne (art.74). Problem w tym, że w Karcie brak jest jakiejś definicji „pełnej samodzielności” lub też definicji „metropolii”. Cały rozdział XI Karty NZ jest zatytułowany „Deklaracja
  w sprawie terytoriów niesamodzielnych”, używa się tam takich terminów jak: „terytoria zależne”, „kolonie”, „posiadłości”, „protektoraty” a także „mandaty”. Ale w rozdziale tym nie ma wykazu terytoriów niesamodzielnych. Jak widać Karta NZ jest nie jasna i opracowanie konkretnej definicji jest szalenie trudne.

• F. M. van Asbeck wyróżnia trzy cech, które wyróżniają te terytoria od metropolii: a) status nierówności
  i niższości, b) obcy aparat władzy państwowej oraz c) niejednorodną strukturę socjalną

• Antonowicz za najważniejszy element wyróżniający terytorium niesamodzielne uważa brak równouprawnienia. Natomiast różnice geograficzne, etniczne czy też kulturowe nie odgrywają samodzielnej roli i same przez siebie nie przesądzają o statusie prawno-ustrojowym danej ludności.

• Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 15 grudnia 1960, jakby po fakcie interpretuje Kartę NZ mówiąc że terytorium niesamodzielne to terytorium, które geograficznie jest odrębne od kraju administrującego oraz różni się od niego pod względem etnicznym i (lub) kulturowym.

Terytoria uznane za niesamodzielne

• 14 grudnia 1946 roku ZONZ uchwaliło rezolucję, która wymienia 74 terytoria uznane za niesamodzielne,
  w tej że rezolucji państwa administrujące miały obowiązek przesłania informacji na temat stanu i ustroju danego terytorium. Państwa administrujące były zobowiązane realizować postanowienia deklaracji
  w sprawie terytoriów niesamodzielnych. ZOONZ miało w przyszłości decydować czy jakieś terytorium jest czy nie jest samodzielne (ale początkowo ONZ nie korzystało z tych uprawnień). Dobrym przykładem na działanie tego zapisu jest rezolucja z 15.12.1960r., kiedy to ZOONZ jednostronnie wymieniło dziewięć terytoriów znajdujących się pod administracją Portugalii. I zobowiązało Hiszpanię do przesyłania informacji o jej terytoriach zgodnie z XI rozdziałem Karty NZ.

Uzyskiwanie pełnej samodzielności

• Celem rozwoju politycznego terytoriów niesamodzielnych jest według XI rozdziału Karty NZ pełna samodzielność. Problem w tym że ciężko jest wytyczyć granice między pełna samodzielnością a niesamodzielnością.

• Istnieją dwie główne interpretacje pojęcia pełna samodzielność na podstawie Karty NZ. Pierwsza mówi, że samorząd a nie niepodległość jest celem rozwoju terytoriów niesamodzielnych. Druga zajmuje przeciwne stanowisko utożsamiające pełną samodzielność z niepodległością. Ponadto Karta NZ uznała zasadę samostanowienia wszystkich narodów, która zawiera prawo do oderwania się i utworzenia państwa.

• Alternatywą niepodległości, a tym samym inną formą samodzielności, może być przyłączenie się (dobrowolne) terytorium do innego państwa na zasadzie całkowitego równouprawnienia ludności obu jednostek geopolitycznych.

Terytoria powiernicze

• Był to pewien system stworzony przez Kartę NZ (art.77), który miał obejmować trzy typy terytoriów niesamodzielnych w drodze układów powierniczych: 1) terytoria znajdujące się pod mandatami LN, 2) terytoria, które mogą być oderwane od państw nieprzyjacielskich w wyniku II wojny światowej oraz 3) terytoria dobrowolnie poddane temu systemowi przez państwa administrujące.

• Powiernictwo ONZ miało być formą przejściową w drodze ku uzyskania „niepodległości” lub „samorządności” przez dane terytorium. Lecz powiernictwo nie było z założenia obowiązkowe i automatyczne. Wynikało z „dobrej woli” administratorów. Terytoria te nie muszą, lecz mogą stać się terytoriami powierniczymi.

• Różnica między systemem mandatowym a powierniczym opierała się na tym, że kompetencją ONZ było decydowanie czy jakieś terytorium niesamodzielne jest już zdolne do istnienia w formie politycznej zgodnej z Karta NZ, czyli nie musi być poddane powiernictwu międzynarodowemu i staje się samodzielnym bytem politycznym.

• Umowa o powiernictwu była zawierana dwustronnie między zainteresowanymi stronami (*administratorzy) i zatwierdzana przez ONZ.

• Dnia 13 grudnia 1946 r. Zgromadzenie Ogólne zatwierdziło osiem układów powierniczych dla następujących terytoriów powierniczych: 1) Nowa Gwinei, 2) Ruanda-Urundi, 3) Kamerun Francuski,
  4) Togo Francuskie, 5) Samoa Zach., 6) Tanganika, 7) Kamerun Bryt., oraz 8) Togo Brytyjskie.

• 1 listopada 1947r. ONZ zatwierdziło układ powierniczy Nauru przełożony przez Australie, Nową Zelandię i Wielką Brytanię. W ich imieniu administratorem miała zostać Australia.

• Wyjątkiem są Wyspy Marshalla, Mariany i Karoliny. Gdyż po kapitulacji Japonii, Stany Zjednoczone administrowały nimi jako okupant wojenny, a nie państwo powiernicze. Dnia 2 kwietnia 1947r. Rada Bezpieczeństwa (*a nie Zgromadzenie Ogólne) ONZ zatwierdziła układ powierniczy dla byłych japońskich wysp mandatowych, przekazują je w „terytorium powiernicze o charakterze strategicznym” ze Stanami Zjednoczonymi jako władzą administrującą.

• Ostatnim przypadkiem jest Somalii Włoskie, które zostało w 49r. oddane powiernictwu Włoch na dziesięć lat, z klauzulą, że po upływie tego okresu stanie się państwem niepodległym. Jedyny przypadek gdzie okres powiernictwa został dokładnie określony w umowie.

• Spośród terytoriów oderwanych od państw nieprzyjacielskich tylko te mogły być poddane systemowi powierniczemu, które były zamieszkałe przez ludność niesamodzielną i różną od ludności metropolii. Oznacza to, że nie można odrywać jakiś integralnych części danego państwa (ważne w wypadku wysp japońskich okupowanych przez USA, [Riukiu i Bonin])!

Likwidacja terytoriów powierniczych

• Celem powiernictwa było osiągnięcie przez dane terytorium: „samorządu” i/lub „niepodległości”. Status powiernictwa jest z natury przejściowy, ale jego czasokresu Karta NZ nie określa.

• Wg powyższej koncepcji samorząd oznacza więc równoprawny udział w niepodległości innego państwa, podczas gdy niepodległość zakłada ukonstytuowanie się terytorium powierniczego w oddzielne państwo.

• W roku 1988 z 11 terytoriów powierniczych, 10 osiągnęło cele polityczne tego systemu.

• Pięć terytoriów osiągnęło niepodległość w granicach terytoriach powierniczych. Kamerun Francuski
  (1. I. 1960r.), Togo Francuskie (27. IV. 1960r.), Samoa Zachodnie (1. I. 1962r.) oraz Nauru (31. I. 1968r.).

• Ruanda i Burundi wyłoniły się z podziału Ruanda - Urundi 1 lipca 1962r.

• Nowa Gwinea z Papuą utworzyły państwo, którego niepodległość została proklamowana 16.09.1975 r.

• Inny przypadek to Somali pod administracją włoską, która już w umowie miała zapisaną niepodległość po 10 latach. W praktyce Somali uzyskało niepodległość wespół z Somali Brytyjskim ( lipiec/czerwiec 1960r.)

• Togo Brytyjskie osiągnęło samorząd w terytorium Ghany a Kamerun Brytyjski podzielił się na dwie części (wynik plebiscytu). Południe przeszło do Kamerunu a północ do Nigerii.

• O statusie prawno międzynarodowym danego terytorium, które stały się państwami, z reguły decydowały ich parlamenty wybrane w głosowaniu powszechnym (nadzorowanym przez ONZ). Tak było w Togo Fr., Kamerunie Fr., Tanganice, Nowej Gwinei, Ruandzie-Urundi oraz Somalii (decyzja połączenia się z Somali Bryt.)

terytoria nie poddane powiernictwu międzynarodowemu

• Spośród terytoriów mandatowych poza systemem powierniczym pozostała Palestyna wraz z Transjordanią oraz Afryka Południowo-Zachodnia. Powiernictwem ONZ nie zostały objęte także dwie kolonie włoskie - Libia i Erytrea, ani też Korea jako pozametropolitarne terytorium Japonii.

Inne terytoria kolonialne

• Można przyjąć, że ta kategoria terytoriów obejmuje wszystkie terytoria, które z jakiś powodów nie są zakwalifikowane do dwóch poprzednich kategorii (*czyli do terytoriów niesamodzielnych i terytoriów powierniczych). Jest to z natury rzeczy sztuczna kategoria i została stworzona aby nie pozostawić luki w systemie prawno międzynarodowym.

• Terytoria takie można podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupą tworzą te terytoria, których charakter niesamodzielny nigdy nie został uznany (Niektóre państwa członkowskie ONZ zupełnie nie nadsyłały informacji o niektórych terytoriach). Drugą tworzą te terytoria, które zostały uznane początkowo za niesamodzielne, a potem zostały z niej wyłączone w sposób nieuzasadniony lub co najmniej wątpliwy.

1. W pierwszej grupie znajdowało się 14 terytoriów: Algieria, Bahrajn, Cejlon, Katar, Kuwejt, Maledywy, Maroko(część pod adm. Hiszpańską), Muskat i Oman, Nowa Fundlandia, Oman Traktatowy, Sudan, Tanger oraz Tongo. Każde z tych terytoriów miało za sobą inną historie i inny powód dlaczego zostało przydzielone do „innych terytoriów kolonialnych”.

• Dobrym przykładem jest osiem terytoriów pod protekcją Wielkiej Brytanii, były nimi Bahrajn, Katar, Kuwejt, Maledywy, Muskat i Oman, Oman Traktatowy oraz Tonga - według oficjalnej terminologii brytyjskiej miały one status państw protegowanych przez Wielką Brytanię. (*w rzeczywistości były one całkowicie zależne od GB i nie były one państwami w sensie prawa międzynarodowego, stan taki uzyskały dopiero po uzyskaniu niepodległości)

• Wbrew Karcie NZ Francja nigdy nie uznała Algierii za terytorium niesamodzielne. Nie uczyniło tego także Zgromadzenie Ogólne ONZ. Dopiero po referendum w 62 roku Algieria uzyskała niepodległość.

• Nowa Funlandia jest jedynym przypadkiem integracji z państwem sąsiednim wśród tych terytoriów (po referendum z 22 lipca 1948 została przyłączona do Kanady)

2. W drugiej grupie terytoriów wyróżniamy dwa typy. Pierwszy to te terytoria, które zostały uznane za niesamodzielne, a potem uznanie cofnięto przez jednostronną decyzje państwa administrującego. Drugim typem są terytoria gdzie zmiana została zaaprobowana przez ONZ.

• Pierwszą grupę tworzą terytoria, które dostały status francuskich departamentów zamorskich (Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika i Reunion) oraz cztery terytoria, którym nadano status francuskich terytoriów zamorskich (Nowa Kaledonia, Saint Pierre i Miquelon, Polinezja Francuska oraz Wallis i Futua). Problem w tym, że ONZ nigdy nie ustaliła obiektywnych życzeń mieszkańców tych terytoriów. Przyjmując nawet, że ludność ta została równouprawniona z metropolią nie sposób uznać pełna legalność tego aktu.

• Drugą grupą są terytoria, które ONZ uznała za w pełni samodzielne w formie stowarzyszenia ze swoimi metropoliami. Było tak w przypadku Puerto Rico, Antyli Holenderskich i Surinamu (kwestia ta jest już nieaktualna bo w 75 roku Surinam uzyskał niepodległość).

Terytoria zależne niekolonialne

1. Terytoria przyległe- uznaje się za nie Andorę i Sikkim. Inaczej są to terytoria o ograniczonej suwerenności (w przypadku Andory można mówić o „państwie wasalnym” lub „państwie protegowanym”). Nie występują w stosunkach międzynarodowych jako oddzielny podmiot. Dla terytoriów przyległych charakterystyczne jest to, że ich stosunki z państwami innymi ograniczają się do stosunków z państwem lub państwami sąsiednimi. Sikkim jest protektoratem Indyjskim (jego status reguluje układ indyjsko-sikkimski z dnia
   5 grudnia 1950 roku)

2. Terytoria wolne- miały istnieć po II wojnie światowej trzy takie terytoria, Triest, Jerozolima i Berlin Zachodni. W rzeczywistości według Antonowicza żadne nie powstało, gdyż terytorium Triestu zostało w 1954 roku podzielone przez układ jugosłowiańsko-włoski. W Jerozolima jest okupowana przez państwo żydowskie. A Berlin Zachodni nie był wolny, gdyż był pod okupacja trzech zachodnich mocarstw.
   A z założenia miały to być strefy zdemilitaryzowane pod specjalnym nadzorem ONZ.

Jednostki geopolityczne - zanik procesu dekolonizacji

Polityczna mapa świata i jej zmiany

1.Okres feudalizmu, wielkie odkrycia geograficzne

Przed odkryciami istnieją izolowane obszary o nierównej l. zaludnienia, różnym poziomie cywilizacyjnym (Europa, Azja, Afryka + wyizolowane grupy Azteków, Inków, Majów). Największą przeszkodą ocean. Podróż Normanów na zach. półkulę w X w. niewiele zmieniła, bo Europa nie była jeszcze przygotowana technicznie do zasiedlania tych obszarów.

Feudalizm=> brak silnej władzy centralnej, rozdrobnienie polityczne; dopiero międzynarodowe i wewn. powiązania gospodarcze przyczyniły się do kształtowania wielkich państw, a z nich p. narodowych

XV w. - opanowanie oceanów. Odkrycie Ameryki spowodowało wzrost znaczenia Hiszpanii i Portugalii (spadło natomiast znaczenie Wenecji, Genui i Aleksandrii)

Układ w Tordesillas 1494=> podział świata między ESP i POR, którego dokonał Papież Aleksander VI wzdłuż 46˚ dł. geograficznej zach. (=”południk papieski” - 2000 km na zach. od Wysp Zielonego Przylądka).
Układ w Saragossie w 1529r. przedłużył linię podziału na drugą półkulę, na 145˚ dł. geogr. wsch.

Portugalia i jej podboje:

2. podróz Vasco da Gamy 1502 r.→ podboje w Indiach i na Cejlonie, Moluki, Makao w XVIw, Ormuz u wejścia do Zat. Perskiej. Jako pierwsi nawiązali stosunki handlowe z Japonią, przejęli w swoje ręce handel z Chinami. Zdobycze afrykańskie: Angola, Mozambik, Zat. Gwinejska, W-py Zielonego Przylądka. W Am. Płd niezgodnie z warunkami traktatu z T. opanowali Brazylię. Zasięg POR kolonii miał największy zasięg w XVIw.

Hiszpania i jej podboje :

→konkwista (m.in.Cortez 1519r, Pizzaro 1531-1535). W 1536r. powstaje królestwo Nowej Hiszpanii( tereny Meksyku wraz z ziemiami utraconymi na rzecz USA w XIXw., Am. Środkowa, Antyle).Zajęto terytorium Peru, Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Chile. Wyższość cywilizacyjna umożliwia podbój autochtonów, zniszczenie cywilizacji Inków, Majów i Azteków. Podróż F. Magellana (Portugalczyk w służbie SPA) dookoła świata w latach 1519-1522 zaowocowała zagarnięciem Filipin i Wysp Mariańskich. Utrzymywano monopol na handel ze swoimi koloniami (w wymianie handlowej udział brali jedynie kupcy oraz statki hiszpańskie) Najważniejsze porty: Barcelona (obsługiwała handel z krajami śródziemnomorskimi), Kadyks, La Coruna. Udział SPA pod koniec XVIw w światowym wydobyciu kruszców oceniano na 83%.Przemysł, rzemiosło, handel raczej słabo rozwinięte.

Mimo nagromadzonego kruszcu ani SPA, ani POR nie były w stanie opanować i utrzymać podbitych obszarów. Utrata pozycji na rzecz państw o lepiej rozw. handlu i przemyśle- WB, FRA i
Niderlandów :wyzwolone spod dominacji SPA, obejmowały także część Belgii oraz niewielką część Francji.
XVIIw→ opanowanie Cejlonu, Moluki, kilku wysp archipelagu Malajskiego, portugalskich kolonii w Indiach+ Gujana(Surinam), w 1626 założenie kolonii Nowy Amsterdam(dzisiejszy NY)w Am Pn.

W przeciwieństwie do Spa nie próbowali opanować całego terytorium, ale tylko pkt. handlowe. Okres ich panowania (poł. XVIIw)= posiadłości w Brazylii, Gujanie, na wybrzeżu Gwinei, władali

Jawą,Cejlonem, Nowym Amsterdamem. Handlowali jako jedyni z Japonią. Główne ośrodki handlu i przemysłu: Amsterdam, Brugia(we Flandrii), Antwerpia.

Anglia:

wyrasta na nową potęgę morską w XVI w.; zagarnia kolonie holenderskie w Indiach i i Ameryce.

1585 Walter Raleigh zaanektował obszary obecnej Virgini. Stają się potęgą przemysłową oraz militarną zdolną pokoną potęgę handlową Niderlandów. Akt Nawigacyjny 1651r zobowiązywał kupców angielskich do transportu towarów wyłącznie statkami rodzimymi bądź statkami kraju w którym został wyprodukowany. Z niego wynikało wiele wojen WB-Niderlandy, w końcu Holendrzy ustępują jednak zachowują kolonie w Indonezjii, Surinam i kilka mniejszych wysp na Morzu Karaibskim m. in. Curacao. XVII Anglia opanowywuje Wyspy Brytyjskie, przyłącza Irlandię i Szkocję taki układ terytorialny przetrwa do 1921r. XVII-XIXw przez okres 125 lat rywalizacja o hegemonie między WB i FR, ostateczne zwycięstwo bardziej uprzemysłowionej WB Podboje kolonialne: Barbados,Bermudy,, Bahama, Jamajka.Liczne spory wokól Gwadelupy pomiędzy FR i WB- ostatecznieFR. FR też Hispaniola(haiti). Hiszpania zachowała Kubę, Puerto Rico i wschodnią część Haiti.

Kolonizacja kontynentu amerykańskiego przez WB i FRA:

Francuzi osiedlają się na obszarze dzisiejszej Nowej Szkocji i w dolinie Rzeki Św. Wawrzyńca, przy ujścu Rzeki Missisipi założono Luizjanę, w 1717 powstał Nowy Orlean- główny ośrodek tej prowincji.W koloniach liczba osadników francuskich(ok 20-30 tys) była dużo mniejsza niż angielskich(ponad milion). Ponadto kolonizacja FRA ograniczała się do zakładania faktorii handlowych, punktów strategicznych i misji katolickich. Kolonie brytyjskie miały bardziej różnorodne struktury gospodarcze, powstawały nad zatoką Chesapeake, przy ujściu rzeki James, w Nowej Funlandii, nad zatoką Massachusetts i w rejonie zatoki Hudson.

W wyniku dwóch wojen FRA-WB w latach 1701-1713 i 1756-1763 Kanada i wschodnia część Luizjany przeszły w ręce WB.Pokój kończący wojnę 7-letnią stwierdzał iż Kanada i wszystkie terytoria na wsch od Missisipi, z wyj. Nowego Orleanu przechodzą pod panowanie bryt., reszta przypadła SPA.FRA pozostają St Pierre i Miquelon W 1774 zawart Akt z Quebec, pozwalający na posługiwanie się jęz. francuskim i wyznawania katolicyzmu potomkom FRA Największe posiadłóści FRA zachowała w Indiach Zachodnich i w Ameryce Południowej(Gwadelupa, Martynika,i Gujana Francuska).

Istotna rola angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w opanowaniu subkontynentu indyjskiego, zabezpieczenie szlaku z metropolii do Indii przez okupację wybrzeży Zatoki Gwinejskiej i wysp Św. Heleny, Seszeli, Malediw.

Eurazja: XVIIw→ opanowanie przez Rosji Syberii +Alaski XVIII

Europa:istotną zmianą na mapie politycznej były również rozbiory Polski.

Rozszeszenie stosunków gospodarczych i migracje ludnościowe=> „europeizacja” obszarów, które dotąd były poza wpływem Europy. Nowo powstałe USA nie zakłócały jeszcze w XVIII w europocentrycznej struktury gospodarczej świata.

2.Okres kapitalizmu. Rewolucja przemysłowa

Wielkie wynalazki techniczne, wykorzystanie energii pary wodnej, przechodzenie z indywidualnej pracy ręcznej warsztatów rzemieślniczych→manufaktur→fabryk dało WB przodujące miejsce w produkcji światowej. Wywłaszczenie chłopów przygotowało siłę roboczą dla wielkiego przemysłu, jednak nastąpiła degradacja rolnictwa. XVIII/XIX w upowszechnianie produkcji maszynowej w USA, FRA, GER=> osłabienie pozycji WB w tej dziedzinie. Rewolucję przemysłową charakteryzowało powstawanie okręgów p. w sąsiedztwie obszarów wydobycia węgla. Krystalizowały się 2 antagonistyczne klasy burżuazja i proletariat. Wzrasta urbanizacja.

Rewolucja Francuska wpłynęła na polityczne umocnienie rew. przemysłowej.

Kongres wiedeński1815r, kończący epokę napoleońską dokonał anachronicznego podziału Europy. Belgia+Holandia→Królestwo Zjednoczonych Niderlandów (do1830), wieczysta neutralność dla Szwajcarii (powiększona o 3 kantony), dla Prus:pn. część Saksonii, dolna i pn. część dolnej Nadrenii, cz. Westfalii, Pomorze, Wlk.Ks Poznańskie,Austria powiększona o: pn Włochy z wyj. Piemontu, niewielkie obszary nad Renem,region Salzburga, Galicja, powstało Królestwo Polskie oraz Rzeczpospolita Krakowska. Powstał także Zw. Niemiecki

Po kongresie WB przydzielono Maltę oraz Helgoland. w XIXw umocniła swoją pozycję w Australii. W 1901 kolonie australijskie łączą się tworząc dominium brytyjski - Zw. Australijski. Od 1907 Nowa Zelandia także o statusie dominium. Do końca XIXw zakończono podbój Indii, Singapuru, płd. wybrzeża Płw. Malajskiego. Umocniono też dogą do Indii:wyspy Mauritius(1810), Adenu(1839), region Przylądka Dobrej Nadziei. W Kalkucie i Bombaju powstały pierwsze fabryki przemysłu włokienniczego.Ponadto istotne posiadłości WB pod koniec XIXw: Egipt, Sudan, Gibraltar, Tanger, Aden, Singapur, Jamajkę,Falklandy i Honkong.

Chiny XVIII/XIXw o statucie półkononialnym ówczesnych mocarstw(dla nich prawo handlu bez cła w tzw. otwartych portach i zakładania baz wojskowych i osiedli=>w 1845 powstaje Szanghaj- osiedle MN niepodporządkowane władzom chińskim)

Kraje Am. Łacińskiej(z wyj. Kuby i Puerto Rico) uzyskały niepodległość w latach 1810-1825 i stały się republikami->Poza Brazylia,która republiką dopiero od1889r.XIXw powstają: Mexyk, Gwatemala,Salwador, Honduras, Nikaragua, Kostaryka,Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Peru, Boliwia, Chile, Paragwaj, Argentyna, Urugwaj,Dominikana.

Powiększanie obszaru Stanów Zjednoczonych:

• 1803 zakup od FRA Luizjany(15mln $)

• 1819 zakup Florydy od Hiszpanii za bezcen

• 1844 aneksja Teksasu=> wojna z Meksykiem, zajęcie terytorium obecbych stanów: KAlifornia, Arizona, Nevada, Utah, cz. Nowego Meksyku, Kolorado , Wyoming

• 1853 zajęcie Płd Arizony i i reszty Nowego Meksyku

• 1846 przy ustalaniu granicy z Kanadą WB zrzekła się Oregonu

• 1867 zakup Alaski od Rosji Radzieckiej za 7,2 mln dolarów

Niemcy „w tyle” za USA, WB, FRA w I poł XIXw,ale w II poł poważnie wkraczają na arenę MN:

• utworzony ZW Celny w 1834r integrował rozdrobniony kraj (jedna taryfa celna na towary wwozowe

• rozbudowa kolei => integracja terenu

• aneksja Alzacji i Lotaryngii bogatych w surowce

• kontrybucja od Francji 5 mld franków zasiliła budżet

Nastąpiło także Zjednoczenie Włoch 1870r. Państwo Kościelne odrodzi ło się w 1929 roku w postaci Wtykanu.

Dezintegracja Imperium Osmańskiego=> zainteresowanie mocarstw europejskich cieśninami łącącymi M. Czarne i Śródziemne.XVIIIw autonomia Mołdawii i Wołoszczyzny, które w 1861 utworzyły Rumunię.Pocz XIXw:pewna autonomia Serbów w wyniku powstania, oraz nizależnożć Grecjii.Układ w San Stefano kończący wojnę RUS-TUR stanowił o pełnej kapitulacji TUR. Uznała ona niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii; powiększono terytorium Bułgarii i Grecji, Austra okupowała BiH, RUS otrzymała obszar na Zakaukaziu, odebrała cz. Besarabii, Cypr dla WB, Algieria dla FRA,a Tunezja i Egipt uniezależniły się od Turcji.

3.Okres imperializmu

XIX/XXw nie ma już „ziem niczyjich”; szybki rozwój techniki dzięki wielkim wynalazkom (telefon, żarówka, silnik, spalinowy), wzrasta wydobycie i aznaczenie ropy naftowej(” czarnego złota”).Zostaje zintensyfikowany rozwój transportu( linii kolejowych, magistrali transkontynentalnych →1. w 1869 połączyła NY-Chicago-San Francisco; w 1903 powstaje magistrala syberyjska; 1882 tunel Św Gotharda,1906 tunel Simploński).W 1869 powstaje Kanał Sueski, w 1914 Panamski,1914 Kanał Kiloński.

Rozwój komunikacji i obniżenie jej kosztów wpłynęło na masowe migracje.Rozwój środków łączności=> lepsza łączność i przekazywanie inf.(1850-1. kabel łączący WB i kontynent europejski).

Charakterystyczną cechą tego okresu była centralizacja kapitału i przemysłu

• KARTELE-dokonywały podziału rynków zbytu i ustalały rozmiary produkcji dla usunięcia konkurencji

• SYNDYKATY-jednoczyły się dla wspólnej sprzedaży towarów i nabycia surowców

• TRUSTY- zjednoczenie własności przedsiębiorców, których właściciele są udziałowcami

• KONCERNY-wiążą przedsiębiorstwa lub trusty na podst. wpólnej finansowej zależności od grupy kapitalistów

Kapitał przemysłówy i bankowy zaczął się zrastać w kapitał finansowy.Export kapitału:WB gł we własnych posiadłościach zamorskich,USA, Am Lat;FRA pożyczki gł w Europie,Rosji;GER w Europie, TUR i CHI.Europa wprowadzała protekcjonistyczne cła, szukała nowych rynków zbytu→podbój kolonii

4.Kolonie(+warto rzucić okiem na mapę)

Motywem do podboju kolonii były względy surowcowe, bądź strategiczne (WB: Cypr, Malta, Gibraltar; USA: Midway, Wake, Guam).W 1914 cała Afryka(poza 2 półnizależnymi terytoriami- Liberią i Etiopią) została skolonizowana. Polityczny status Antarktydy został uregulowany w 1961r. (15 zainteresowanych krajów zrezygnowało z roszczeń terytorialnych i zobowiązało się do nieprowadzenia działalności o charakterze militarnym). Kolonie występowały gł w strefie międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej →absolutna władza polityczna i gospodarcza kolonizatorów, →utrzymywanie pozostałości syst. feudalnego(niewolnictwo).

Największe imperium kolonialne WB:

• mogło pozwolić sobie na prowadzenie polityki wolnego handlu i „otwartych drzwi”.

• marynarka wojenna i handlowa wiązała rozproszone terytoria i umożliwiała panowanie nad nimi(Two Powers Standard -flota brytyjska ma być silniejsza niż 2 najsilniejsze po WB razem wzięte)

XIXw=> osłabienie ekonomiczne imperium:

• wyczerpanie strategicznych zasobów surowcowych(rudy żelaza, metale kolorowe)

• wzrost znaczenia ropy naftowej( brak ropy w koloniach bryt.)

• wzrost konkurencji ze str. Niemiec i USA

• wzrost znaczenia Pacyfiku (Anglii brakowało tam pkt. oparcia)

W dalszym jednak ciągu WB była „bankierem świata”=>do Iwś była największym eksporterem kapitału. Typologia kolonii:

1. zamieszkałe przez ludność autochtoniczną →rządy gubernatora (z wyj. Indii)

2. prawie sami osadnicy brytyjscy →dominia (autonomia z własnym rządem) np.Kanada od 1867, Zw. Australijski od 1901r, New Zeland 1907r

FRA:

Rewolucja przemysłowa odbyła się później niż w WB →słaba baza energetyczna, konieczność importu →duże złoża rudy żelaza w Lotaryngii, ale ta kraina odpadła od FRA w 1871 →kryzys demograficzny →zacofanie i rozdrobnienie rolnictwa.

Ważne zdobycze kolonialne:

protektorat nad Tunisem(1881), kolonia i protektoraty w Indochinach( Kochinchina-od 1862, Kambodża 1863, Annam 1884, Tonkin 1885, Laos 1893), Kongo FRA (1883-1885), Madagaskar 1886, Tahiti 1891, opanowanie Dahomeju 1892-93, protektorat nad Marokiem 1912

• Przed Iwś dysproporcja między FRA faktycznym potencjałem ekonomicznym, a pozycją mocarstwa kolonialnego

RUS:

Rosja Carska była w porównaniu z krajami kapitalistycznymi b. opóźniona →przeżytki feudalne

→wysoki stopień koncentracji przemysłu. Wydobycie ropy w Baku stanowiło w 1901r. ok. 50% światowej eksploatacji, rudy manganu w rejonie Cziatury w 1913 ok. 1/3 prod światowej, jednak ogólny poziom uprzemysłowienia b. niski. Przemysł ciężki został opanowany przez kapitał zagraniczny( gł. FRA, WB, GER, BEL).Zależność finansowa z tytułu pożyczek finansowych implikowała zależność polityczną. Na rozległym obszarze panował niski poziom oświaty i kultury =>dysproporcje hamowały rozwój gospodarki i osłabiały obronność kraju ( wojna 1904-1905, Iwś). Dążenia do zdobycia dostępu do otwartego , niezamarzającego morza.

JAP:

Przełamanie izolacji w XIXw, „Rewolucja Meidżi” → reformy mające zlikwidować syst. lenny i wprowadzić monarchię centralistyczną. Przyswajanie europejskich osiągnięć techniki i nauki.

1895 wojna JAP-CHI => bezsilność CHI; JAP zajmują Tajwan, Peskadory, Płw Liaotung z Portem Arthur; uznano niezależność Korei. JAP zrezygnowała z Liaotungu→3 lata później pod dzierżawą RUS(=>dostęp RUS do M Żółtego)

wojna 1903-1904(antagonizmy RUS-JAP w Korei i Mandżurii)=>JAP odzyskuje Port Arthur i Dalien, płd część kolei zbudowanej przez RUS w Mandżurii, uznanie przyszłego protektoratu nad Koreą

CHI:

⇒1913r odłączenie Tybetu od Chin pod wpływem i przy poparciu WB=> formalnie niezawisły kraj o feudalno-teokratycznym ustroju.

⇒ faktorie i koncesje mocarstw europejskich w wielkich portach chińskich Rejon Płw. Bałkańskiego:

W wyniku wojen bałkańskich 1912-1913 Grecja i Serbia powiększyły swój obszar, Bułgaria uzyskała dostęp do M. Egejskiego, zrzekła się jednak na rzecz Rumunii płd Dobrudży; powstała Albania; TUR zachowała ważne pod wzgl. strategicznym cieśniny i płd-wsch skrawek półwyspu przylegający do Stambułu.

∗współczynnik kolonialny wdg. Supona= pow. kolonii/ pow. kraju macierzystego

Kategoria państw terytorialnie wielkich, ale zacofanych ekonomicznie(charakt. półkolonii):

Chiny, Turcja, Persja.

USA:

Prod. przemysłowa USA w 1913 stanowiła ponad 1/3 prod światowej. Ośrodek przemysłowy w Pensylwanii(XIX), przesunął się na pocz XX do Ohio. 1862 Homestead Act=> bezpłatne przydzielanie ziemi na zach od Missisipi osadnikom, → przypływ siły roboczej gł z krajów europejskich.

• Dogodne położenie geostrategiczne: →izolacja= bezpieczeństwo, →dogodne warunki komunikacyjne=>kontakty ze światem.

• Liczne bogactwa naturalne; dogodne warunki do rozwoju rolnictwa

• europocentryzm struktury gospodarczej ustąpił nowej strukturze dwucentrycznej (europ-am)

• ekspansja i interwencjonizm: panamerykanizm„Ameryka dla Amerykanów”, doktryna Monroego; liczne interwencje: Chile, Nikaragua, Brazylia, Kuba, Kolumbia, Honduras, Panama, Dominikana => kontrola nad Zat. Meksykańską i M. Karaibskim

• posiadłości: Alaska,Aleuty,Hawaje,Wake,Filipiny,Samoa wsch,Guam, Puerto Rico

GER:

Niedogodne położenie geostrategiczne (pomiędzy FRA i RUS).Kierunki ekspansji: Afryka, Daleki i Bliski Wsch, Bałkany

• budowa kolei bagdadzkiej(do Oceanu Indyjskiego=>napięcia GER-WB)

• silna flota handlowa i wojenna

• dążenie do opanowania ujścia Renu

• wzrost demograficzny, urbanizacja

• pocz. XXw wyprzedzenie w produkcji przemysłowej WB

• posiadłości: Togo, Kamerun, Helgoland, W-py Karoliny, Marshalla, Nauru, Archipelag Bismarca, Ziemia Cesarza Wilhelma, W-py Salomona, Samoa zach.

mocarstwa mocarstwa przemysłowe,

kolonialne: ≠ ekonomiczne:

WB,FR GER,JAP,USA

5.I wś i jej wpływ na zmianę mapy Europy:

Antagonizmy : niem-franc(Alzacja i Lotaryngia, bryt-niem(rywalizacja gosp. i wyścig zbrojeń na morzu), niem-austr-ros(kolizja interesów na Bałkanach i Bliskim Wsch.).Wojna o nowy podział świata →p. centralne:Niemcy, Austro-Węgry,Turcja, Bułgaria, →Ententa: WB,RUS,FR+USA,JAP, ITA;łącznie po str ententy 27 państw. Głównym wierzycielem USA.Powojenne Niemcy ogniwem tzw. „kordonu sanitarnego”skierowanego przeciw Rosji Radzieckiej.

• FRA otrzymała Alzację i Lotaryngię, BEL Eupen i Malmedy, Dania -Szlwezwig

• utrata kolonii przez Niemcy, „mandaty” przekazano:

•Kamerun i Togo →WB/FR, Afryka Płd-Zach→ Zw. Płd Afryki,będący dominium brytyjskim,Niemiecka Afryka Wsch podzielona na Tanganikę(dla WB) i Ruandę Urundi(dla Belgii)

•W-py na O. Spokojnym na pn od równika dla JAP, kolonie na płd od równika dla Astralii, WB i Nowej Zelandii

•Miasto Cingtao, które JAP zagarnęła już w 1914 pozostało w jej posiadaniu do 1921r.

• niepodległość uzyskały: Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia,Czechosłowacja, Królestwo SHS, Węgry (+Austria)

• Rumunia powiększyła swe terytorium o Siedmiogród, Bukowinę, Banat i Besarabię

• Istrię z Triestem, Tryden, płd. Tyrol po przełęcz Brenner (dawne obszary Austrii) przyłączono do Włoch

• Bułgaria straciła na rzecz Grecji dostęp do M.Egejskiego. Ponadto układ z Sevres przyznał Grecji Trację wsch. i okręg Smyrny w Azji. Ostatecznie jednak tereny te pozostały przy Turcji

• Dardanela i Bosfor zostały zdemilitaryzowane i otwarte dla okrętów i statków wszyskich państw.

• WB otrzymała Irak, Palestynę i Transjordanię. W 1914 ogłósiła swój protektorat nad Egiptem, sankcjonując sytuację faktyczną od lat 80-tych XIXw.1922 została zmuszona do uznania formalnej niezawisłości Egiptu.

• Syria i Liban mandatem francuskim

• na Płw Arabskim niezależność uzyskały Hidżaz z Mekką i Medyną. W 1925r. państwo Nedż podbiło Hidżaz, tworząc monarchię, którą w 1932r nazwano Arabią Saudyjską

=>Mapa polityczna świata zbliżyła się do mapy narodowościowej, wzrosła liczba państw.

6.Powstanie Związku Radzieckiego

1922 na I Zjeździe Rad przyjęto Deklarację i Umowę o utworzeniu ZSRR. W jej skład weszły:

Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR, Zakaukaska FSRR, a w 1924 Uzbecka SRR i Turkmeńska SRR. Obok republik powstały republiki autonomiczne oraz okręgi narodowościowe.

Powstawały nowe ośrodki i okręgi przemysłowe w pn-zach cz. kraju, na Uralu, we wschodniej Syberii, w Kazachstanie.

7.Okres Międzywojenny

Gospodarkę tego okresu charakteryzowała dysproporcja pomiędzy mozliwościami podukcyjnymi spowodowanymi rozwojem techniki i wzrostem wydajności pracy a rozmiarami produkcji określanymi popytem. Rozwijały się „nowe” gałęzie przemysłu m. in energetyki Stany Zjednoczone prowadziły politykę izolacjonizmu, polityka imperialistyczna była kontynuowana w postaci eksportu kapitału(=>pośredni wpływ na sprawy europejskie).Wielki Kryzys , który rozpoczął się w 1929r sprawił, iż dopiero na 2 lata przed wybuchem IIwś USA osiągnęły poziom okresu przedkryzysowego

Okres Międzywojenny w WB to czas ogólnej depresji gospodarczej i bezrobocia(dotknął gł. „stare” gałęzie: górnictwo, hutnictwo, przemysł włókienniczy).W 1931 wprowadzono statut westministerski, który przyznawał dominiom równouprawnienie w stos. z WB.Za pomocą uprzywilejowanych ceł chciano zacieśnić związki ekonomiczne metropolii z jej koloniami.W rzeczywistości rosła zależność jednostronna,dominia dzięki rozwojowi własnego przemysłu coraz mniej potrzebowały bryt. artykułów. W 1937 Irlandia ogłosiła się samodzielną republiką. Układem waszyngtońskim został przypieczętowany koniec hegemonii WB na morzach. Straciła ona nie tylko przodującą pozycję polityczną, ale także ekonomiczną

FRA przekształciła się z kraju rolniczo-przemysłowego w przemysłowo-rolniczy o zaawansowanej koncentracji finansów i prod. przemysłowej. Dokonano odbudowy oraz rozbudowy bazy energetycznej, gł. w postaci elektrowni wodnych.Jednak FRA nie umiała należycie wykorzystać warunków naturalnych, położenia geograficznego, zwycięstwa w Iwś, do polepszenia pozycji gosp i polit.

GER stopniowo zwiększały swoją produkcję. Największym w Europie okręgiem przem. było Zagłębie Ruhry(węgiel kamienny, stal, wielka chemia). Nie uniknęły jednak kryzysu nadprodukcji, a w latach 1929-33 bezrobocie przekroczyło 5mln.Po 1933 jeszcze b. dążono do podporządkowania gospodarki zbrojeniom. W związku z brakiem wielu surowców, planowano nowy podział świata i podbój kolonii.1938- Anschluss Austrii.W 1939 utworzono Protektorat Czech i Moraw, w marcu wymuszono na Litwie zrzeczenie się Kłajpedy.

JAP także rozbudowywała siły zbrojne i chociaż na świecie zajmowała dop. 6 miejsce pod wzgl. produkcji , to to odgrywała b. istotną rolę w regionie Dalekiego Wschodu. 1931/32 JAP napada na CHI i zajmuje Mandżurię, cz. Mongolii, tworząc Mandżukuo.1937 JAP ponownie rozpoczyna wojnę w celu podboju Chin, rok później dokonuje agresjii na Związek Radziecki, która jednak zostaje odparta.

ITA w latach 1935-36 podbijają tkwiącą jeszcze w feudaliźmie Etiopię.W IV 1939 roku zajmują Albanię

8.Mapa polityczna po IIwś:

• traktat pokojowy ZSRR-FIN w 1940, Przesmyk Karelski,zach i pn. wybrzeże jeziora Ładoga dla ZSRR =>nowa wspólna granic norwesko-radziecka. W 1940 do ZSRR przyłączyły się Litwa, Łotwa i Estonia. W Poczdamie przyznano ZSRR cz. Prus Wschodnich z Królewcem(Kaliningrad). W skład ZSRR weszły również: zach Ukraina, zach. Białoruś, Ruś Podkarpacka, Bukowina, Besarabia, Sachalin, W-py Kurylskie.

• W 1949 r powstała RFN i socjalistyczna NRD

• Polska odzyskała Śląsk, Pojezierze Mazurskie,pozostałą cz. Pojezierza Pomorskiego, Ziemię Lubską

• okupowaną w czasie wojny Alzację i Lotaryngię zwrócono FRA, Eupen i Malmedy Belgii, zagarnięte przez Hitlera tereny wróciły do Czech

• Na konferencji Wielkiej Czwórki w Paryżu w 1947 Jugosławia otrzymała: szereg wysp na Adratyku, płwysep Istria, cz. krainy julijskiej; rejon Triestu wydzielono jako „wolny obszar” i w 1954 podzielono między ITA i Jugosławię

• GRE otrzymała Dodekanez i Rodos

• przywrócono niezawisłość Albanii i Etiopii, a posiadłości afrykańskie Włoch przekazano ONZ

• Siedmiogród przyznano Rumunii, która z kolei zwróciła ZSRR Besarabię i pn. Bukowinę oraz Bułgarii południową Dobrudżę

• Dopiero w 1955 Austria uzyskała niezawisłość jako suwerenne państwo, w granicach z 1938r, zobowiązane do neutralności

• JAP straciła płd Sachalin i Kuryle, wyspy Haboniai i Sikotan, zwróciła CHI Mandżurię i Tajwan. Terytoria mandatowe JAP przejęły USA

• w V.1948 USA proklamowały w swojej strefie Republikę Koreańską, w odpowiedzi powstała Koreańska Republika Ludowo Demokratyczna. Ich granica przebiegała wzdłuż 38˚ szer. geogr. zach

• na obszarze Indochin Wietnam w 1945 stworzył niepodległą republikę. W1976r nastąpiło zjednocznie Wietnamu

• 1945 proklamacja niezawisłości Indonezji

• 1949 powstaje CHRL

9.Dekolonizacja

Jest to proces likwidacji systemu kolonialnego w świecie. Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym, uchwalona 14.XII 1960 przez ZOONZ. Objęte nią zostały terytoria niesamodzielne, powiernicze oraz wszystkie inne które nie osiągnęły jeszcze niepodległości Niepodległość może być uzyskiwana:

1.terytorium kolonialne jako całość osiąga niepodległość

2.2 lub więcej teryt. kolonialnych tworzy państwo (np. ZEA)

3. z teryt. kolonialnego powstają 2 lub kilka państw(np. rozpad Powierniczych Wysp Pacyfiku-Mikronezji)

Inne sposoby to stowarzyszenie(np. Portoryko z USA) bądź integracja(np. Alaska i Hawaje z USA).

=>nie muszą one mieć charakteru dobrowolnego.

Zależność ekonomiczna byłych kolonii od dawnych metropolii trwa często jeszcze b. długo

Nożyce cen(„terms of trade”=> dysproporcja między cenami towarów na korzyść krajów uprzemysłowionych) sprawiły iż dawne mocarstwa nie poniosły wielkich strat z tytułu utraty kolonii.

W 1903 r. grupa ludzi silnie związana z kapitałem amerykańskim ogłosiła powstanie nowego państwa na terenie Kolumbii pod nazwą Panamy, a USA szybko wsparły ten nowy twór interweniując zbrojnie

• traktat Hay-Bunau-Varilla :

- Miał on obowiązywać po wieczne czasy

- USA gwarantowały niepodległość Panamy

- USA posiadały prawo do używania, zajęcia i władzy nad pasem ziemi o szerokości 10 mil

w celu zbudowania i eksploatacji kanału

- Cała władza zwierzchnia nad w.w. pasem należała do USA przy wykluczeniu sprawowania

praw zwierzchnich przez Panamę, Nie oznaczało to jednak wyzbycia się suwerenności nad

tym pasem przez Panamę.

- Kanał miał być wieczyście neutralny i wolny dla żeglugi wszystkich państw na warunkach

z Traktatu USA-Wielka Brytania z 1901 r. (art. 3).

- USA mogły użyć sił zbrojnych w celu ochrony kanału jego urządzeń oraz korzystających

z niego okrętów.

- USA mogły założyć swoje bazy w strefie kanału w celach przedstawionych powyżej.

- Żadna zmiana rządu Panamy ani ewentualne jej wejście w skład innego państwa nie

mogła zmienić ustanowionego w traktacie stanu rzeczy.

- Rząd USA miał płacić rządowi Panamy 250 tys. USD rocznie jako opłatę za wszystkie przywileje.

Budowę kanału rozpoczęto w 1904 roku. a skończono w 1914 facto była to kontvnuacja francuskiej inwestycji prowadzonej przez Francuza Ferdynanda Marie De Lesseps. która upadła w 1889 r. Następny traktat w 1955 r., ale nie zmieniał on w znacznym stopniu stosunku obu państw do kanału, aczkolwiek ponownie zwiększono kwotę pieniężną, jaką otrzymywała Panama. W dalszym ciągu była to kwota dość niska W 1962 r. uregulowano sprawy proceduralne: wywieszania flagi panamskiej obok amerykańskiej w strefie kanału

• Zawarcie w 1977 r. nowego Traktatu dotyczącego kanału ( prezydent Torrijasa)

-Zwrot kanału do Paramy w 2000 r

-Regulacja spraw finansowych.

-Unieważnienie Traktatów z 1903, 1936 i 1955 roku oraz

wszystkich innych porozumień dotyczących kanału.

-Ustalono, że Panama posiada pełną suwerenność w strefie

kanału i Tylko przyznaje pewne uprawnienia USA, związane z

eksploatacją kanału.

-Oba państwa są odpowiedzialne za bezpieczeństwo kanału '

przepływających przezeń statków aczkolwiek główną

odpowiedzialność spoczywa na USA.

-Flaga Panamska będzie mogła być wywieszona w każdym

miejscu strefy kanału, a flaga amerykańska tylko w siedzibie

Komisji Kanału oraz w innych miejscach po uzgodnieniu przez oba państwa

-W traktacie nie ma gwarancji niepodległość; Panamy przez USA.

W skutek zawarcia traktatu z 1977 roku jest formalne zniesienie nazwy "strefa Kanału Panamskiego" . W samvm traktacie mowa była tylko o "dawnej strefie Kanału". Od Tej pory termin "strefa Kanału" był używany jaka skrót myślowy bądź też jako nazwa potoczna Głównym organem zarządzającym jest Komisja Kanału Panamskiego i ma ona charakter admimstracyjno-zarządzający Nadzór nad Komisją prowadzi Rada Kanału Panamskiego składająca się z 9 członków: 5 Amerykanów i 4 Panamczyków zaaprobowanych przez USA.Funkcje Komisji polegały na zarządzaniu przedsiębiorstwami pracujacvmi na potrzeby Kanału, pomaganiu w rozwiązywaniu problemów nawigacyjnych, wykonywaniu niehandlowych napraw statków i wykonywaniu wszystkich inne czynności, bez których kanał nie działałby prawidłowo Oba kraje sygnatariusze uznały też za celowe ustanowienie w przyszłości komitetu Konsultacyjnego Kanału. USA i Panama zobowiqzały się do wspólnej ochrony wojskowej kanału_: przy czym główna odpowiedzialność do 1999 r, spadła na USA, Z Teqo powodu USA mogły utrzymywać na uzgodnionych. obszarach swoje siły zbrojne, ale nie mogły zwiększać ich liczebności. Po wygaśnięciu Traktatu w 1999 r. Panama przejmowała na własność od USA wszystkie urządzenia znajdujące się na określonym obszarze bez jakichkolwiek opłat. USA miałv przekazywać Panamie 30 centów za każdą tonę przewiezioną przez kanał oraz odpowiedni procent od opłaty pocieranej od każdego przepływającego przez kanał statku. Panama mogła pobierać opłaty od każdego statku, który zawinie do jej portu. Wynika to z tego ze Panama jest suwerenem na swoim Terytorium. 31 grudnia 1999 r. przejmowała całkowity zarząd nad kanałem oraz obowiązek ochrony wojskowej kanału i tylko ona będzie mogła utrzymywać tam siły zbrojne. Sam traktat wchodził w życie 1 października 1979 r, a jego podpisanie odbyło się 7 września 1977 w Waszyngtonie Obok Traktatu Kanału Panamskiego, tego samego dnia zawarto Traktat o Neutralności Kanału PanamsKieao

Jimmi Carter-Tornjose => poprawki

najważniejsza dawała USA prawo do interwencji w obronie neutralność kanału i ciągłości jego pracy po 2000 r. USA mogły działać zbrojnie w wypadku działan przeciw pracy kanału(nie będą to działania wymierzone w sprawy wewnętrzne Panamy, muszą one być konsultowane z władzami Panamy)Poważnym ciosem dla procesu przejmowania kanału przez Panamę stała się interwencja zbrojna USA mająca no celu oBalenie rządów gen. Manuela Noriegii w Panamie. Rząd USA zarzucał mu przemyt narkotyków na obszar USA. Obecnie zgodne z postanowieniami Traktatu z 1977 r. Panama przejęła całkowitą władzę nad kanałem. Uroczystości przejęcia odbyły się 14 qrudnia 1999 - a faktyczne przekazanie zarządu nastąpiło 31 grudnia 1999 r.

NIEPODLEGŁOŚĆ NAMIBII

(na podstawie artykułu Marka J. Malinowskiego," Sprawy Międzynarodowe" 1990, nr 10)

Ziemie, na których obecnie znajduje się Namibia, były pod koniec XIXw kolonią niemiecką. Lata 40/50-te spór o przyszłość Afryki Południowo- Zach. ONZ sprzeciwiła się jej inkorporacji do Związku Południowej Afryki (ZPA=> poprzedniczka RPA, do 1961r). ONZ podjął szereg kroków mających na celu podjęcie rokowań z rządem ZPA w celu realizacji prawa ludności Afryki Południowo -Zachodniej do samostanowienia.Zgromadzenie Ogólne przyjęło w 1959 r. uchwałę postulującą podjęcie akcji prawnej przeciwko władzy w Pretorii, a w 1960 r. Etiopia i Liberia wystąpiły do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z żądaniem wszczęcia postępowania przeciwko ZPA (skarga oddalona w 1966 r.) 14 XII 1960 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło Deklarację o przyznaniu niepodległości krajom i ludom kolonialnym, która odnosiła się także do Afryki Południowo-Zachodniej.

1961r powołano Specjalny Komitet ds. Afryki Południowo -Zachodniej. Jego cele:

• .przeprowadzenie wyborów powszechnych pod nadzorem ONZ

• przygotowanie ogłoszenia niepodległości.

Po jego rozwiązaniu obowiązki przejął Specjalny Komitet ds. Realizacji Deklaracji przemianowany wkrótce na Specjalny Komitet 24 (jego skład to przedstawiciele 24 państw).

Koniec lat 50-tych=> początki tworzenia się struktur namibijskiego ruchu wyzwoleńczego. 1958 Cape Town przedstawiciele afrykańskiej inteligencji z Hermanem Toivo ja Toivo na czele powołali Kongres Ludu Ovambo przekształcony w 1960 roku w Organizację Ludów Afryki Południo- Zachodniej (SWAPO). Podział na „skrzydło wewnętrzne” z Toivo ja Toivo i `skrzydło zewnętrzne z Samem Nujomą (działania zbrojne z RPA od poł. lat 60-tych).

1962→ program „bantustanizacji” prowadzony przez RPA , czyli tworzenie organizacji mających plemienny charakter i skupiających wszystkich namibijskich Afrykanów.Zaproponowano aby „terytoria białe” stanowiły 60% terytorium, oraz utworzenie 11 bantustanów(40% teryt).Jednak wszyscy biali to ok. 5% ludności=> konflikt z ONZ zaczął przeradzać się w otwartą konfrontację polityczną."skrzydło wewnętrzne" SWAPO- utworzyło Ludową Amię wyzwolenia Namibii (PLAN), której celem miała być walka z RPA. (poparcie Komitetu Wyzwolenia OJA).

Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło 27 X 1966 r. decyzję o anulowaniu mandatu RP A nad Afryką Południowo -Zachodnią i przekazaniu jej bezpośrednio pod zwierzchnictwo ONZ.

12 VI 1968_Zgromadzenie Ogólne ONZ nadało Afryce Południowo- Zachodniej oficjalną nazwę Namibii, zaś 16 XII 1968 r. zaaprobowało rezolucję potwierdzającą prawo ludności Namibii do samookreślenia i niepodległości, a zarazem podkreślająca legalność prowadzonej przez ruch wyzwoleńczy walki.

koncepcja "porozumienia wewnętrznego”=>przedstawiona na konferencji konstytucyjnej w hali sportowej Turnhalle w Windhuku (IX 1975), miała polegać na ugodzie między RPA a głównymi namibijskimi siłami społeczno-politycznymi z wyłączeniem SWAPO.

• Niepodległość miała zostać uzyskana na warunkach sformułowanych przez RPA.

• Rząd RPA optował za zachowaniem silnej pozycji politycznej i ekonomicznej mniejszości białej oraz wpływów RPA, a także

• niedopuszczenie do lewicowych przemian wewnętrznych tak, jak to miało miejsce w Mozambiku i Angoli.

W marcu 1977 roku przyjęto projekt konstytucji (na 31 XII 1979 zakładano otrzymanie i niepodległości). Powszechne wybory, XII 1978 roku, wygrał Demokratyczny Sojusz Tumhalle DTA (konkurencja wobec SWAPO). Do proklamacji niepodległości jednak nie doszło, bowiem nie popierały powyższego stanu rzeczy ani ONZ, ani SWAPO, ani międzynarodowa opinia publiczna. USA, Wielka Brytania, Francja, RFN i Kanada sfomułowały tzw. grupę kontaktową, która zaczęła

występować jako pośrednik między RPA, ONZ i SWAPO. Ich planów nie zrealizowano ze względu na sprzeciw RPA. Wielostronnych konsultacjach w sprawie Namibii odbyły się w dniach 12-16 XI 1979 r. w Genewie, zakończone fiasciem podobnie jak II konf genewska 1981r.

Ogłoszenie w maju 1981 r. przez USA, że uzależniają one redukcję wojsk RPA w Namibii od wycofania wojsk kubańskich z Angoli.Od 1982 do 1984 r. prowadzono rozmowy angolsko -południowoafrykańskie, których rezultatem było zawarcie porozumienia polegającego na zaprzestaniu ataków armii RPA na terytorium Angoli za cenę niedopuszczenia przez tą ostatnią do przenikania oddziałów PLAN z własnego terytorium do Namibii.

Spotkanie Gorbaczowa i Reagana w grudniu 1987 roku, w Waszyngtonie, na którym zdecydowano m. in. o rozpoczęciu w 1988 r. wielostronnych rokowań z udziałem Angoli, Kuby, RPA i USA przy aktywnym pośrednictwie ZSRR. 22 XII 1988 w siedzibie ONZ w Nowym Jorku Angola, Kuba i RPA podpisały porozumienie w sprawie niepodległości Namibii, a Angola i Kuba w sprawie wycofania jednostek kubańskich z terytorium Angoli.

Wybory zostały przeprowadzone w dniach 7-11 XI 1989 r. przez administrację RPA w Namibii pod nadzorem UNTAG. Zwycięstwo w tych wyborach odniosło SWAPO. Parlament zainaugurował swą działalność 21 XI 1989. 1990 r. na prezydenta Namibii wybrany został Sam Nujoma(szerokie uprawnienia wykonawcze). Powołano również rząd, na czele którego stanął przedstawiciel SWAPO -Hage Heingob. 21 III 1990 roku ogłoszono niepodległość Namibii.

Kwestie sporne między RPA a Namibią zostały zażegnane dopiero w 1994 roku, kiedy RPA przekazała Namibii enklawę Walvis Bay.

Sprawa Hongkongu

Wyspa Hongkong zagarnięta przez Wielką Brytanię w I 1841, podczas I pierwszej wojny opiumowej=> narzucony pokonanym Chinom traktat w Nankingu 28 VI 1843. Zagarnięte terytorium powiększano w 1860r traktatem pekińskim i 1898 na mocy tzw. konwencji pekińskiej do dzisiejszych rozmiarów. Brytyjczycy oficjalnie wydzierżawili Nowe Terytoria na 99 lat, a więc do 1997. Po 1949 ChRL nie uznała brytyjskiej władzy w Hongkongu. Jednocześnie już w 1951 Pekin nawiązał z kolonią nieoficjalne kontakty gospodarcze i od tego czasu Hongkong stał się źródłem 40% chińskich dewiz i furtką do obchodzenia embarga ekonomicznego ONZ. (ZSRR, oskarżały Chiny o szermowanie hasłami dekolonizacji, a jednocześnie tolerowanie u siebie kolonialnych reliktów) 1982 wprowadzono do konstytucji ChRL poprawkę pozwalającą tworzyć „specjalne rejony administracyjne”, co umożliwiło realizację formuły „jedno państwo - dwa systemy”.

W IX 1982 do Pekinu przybyła premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher. Podczas wizyty doszło do decyzji o rozpoczęciu rokowań w sprawie kolonii. Wstępne rozmowy już w X 1982, a od VII 1983 właściwe negocjacje. Wielka Brytania była za uznaniem ważności XIX-wiecznych traktatów i w związku z tym uznaniem Hongkongu jako osobnego terytorium mającego prawo decydować o swym losie=> koncepcję „trójnogiego stołu” - negocjacji trójstronnych z udziałem przedstawicieli samej kolonii. Chińczycy ostro zaprotestowali - dopuszczenie Hongkongu do negocjacji oznaczałoby uznanie de facto jego podmiotowości (wg stanowiska CHRL Hongkong stanowił integralną część Chin.)

19 XII 1984 w pekińskiej Wielkiej Hali Ludowej premierzy obu państw: Zhao Ziyang i Margaret Thatcher podpisali Wspólną Deklarację w sprawie przyszłości Hongkongu. 1.VII.1997r Hongkong miał zostać przekształcony w Specjalny Region Administracyjny, będący częścią Chińskiej Republiki Ludowej, ale posiadający szeroką autonomię.

• Zagwarantowano istnienie osobnej władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

• Cudzoziemscy przedsiębiorcy i urzędnicy mogli zachować swoje stanowiska jako „doradcy”.

• Zachowano ustrój kapitalistyczny, niezależną oświatę oraz prawa człowieka.

• Utrzymano swobodę inwestycji zagranicznych i przepływu kapitału.

• Angielski pozostał językiem urzędowym (wspólnie z chińskim).

• Utrzymano dolar hongkongski jako oficjalną walutę o pełnej wymienialności.

• Hongkong został wyłączony spod chińskiej jurysdykcji fiskalnej, co oznaczało, że nie musiał płacić podatków do budżetu centralnego.

• Wszyscy obywatele Hongkongu z dniem przejęcia władzy przez Chiny stawali się obywatelami chińskimi i tracili obywatelstwo Brytyjskich Terytoriów Zamorskich, choć posiadacze paszportów brytyjskich mogli korzystać z pomocy konsularnej w krajach trzecich.

• Honkong był podległy Pekinowi, w polityce zagranicznej i obronnej (chociaż zachował prawo do zawierania w ograniczonym zakresie umów międzynarodowych - gospodarczych, kulturalnych, sportowych itp.).

• Armia chińska mogła przebywać na terytorium Hongkongu jedynie w celach obronnych. Powyższe postanowienia miały być przestrzegane przez 50 lat.

W V 1985 rozpoczęła działalność Chińsko-Brytyjska Grupa Łącznikowa, mająca przygotować przejęcie władzy nad kolonią. W IV 1990 Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych uchwaliło ustawę zasadniczą dla Hongkongu. Wprowadzono możliwość ogłoszenia na terenie rejonu administraczyjnego stanu wyjątkowego, podczas którego obowiązywałoby prawo chińskie. Pekin miał również prawo interwencji w przypadku niebezpieczeństwa dla ChRL, czym według krytyków przyłączenia Hongkongu do Chin, mógł być dowolny pretekst. Aby zabezpieczyć prawa ludności Hongkongu, tamtejsza Rada Legislacyjna uchwaliła tzw. „Bill Of Rights” - kartę praw obywatelskich, nie uznaną jednak przez Pekin.

GRANICE PAŃSTW

W grupie państw małych znajdują się minipaństewka. W Europie do grupy minipaństw należą Monako
(1,6 km/2) San Marino (61 km/2) Andora (465 km/2) księstwo Lichtenstein (157 km/2) w Azji natomiast to Bahrajn (598 km/2) Malediwy (298 km/2) w Oceanii - Tuvalu ( 30 km/2)

Minipaństwa mają prawo podpisywać i ratyfikować umowy międzynarodowe, przeważnie jednak większość swoich kompetencji w zakresie wykorzystywania swojej suwerenności powierzają większym państwom ościennym i tak San Marino od 1862r. ma podpisaną unię celną i traktat o przyjaźni i współpracy z Włochami.

Jednostkami politycznymi są niekiedy państwa - miasta po IWŚ funkcje taka spełniały Gdańsk i Rijeka. Gdańsk nie był jednak obszarem w pełni suwerennym, lecz podlegał opiece Ligi Narodów.

Wg J.J, Rousseau granice państwa są niezbędne do ograniczenia jego rozciągłości, aby nie było ono zbyt wielkie i mogło być dobrze rządzone i aby mogło się samoistnie utrzymać

- najlepsze są proporcje między wielkością terytorium państwowego i liczbą jego mieszkańców, czyli wtedy, kiedy kraj może wyżywić swoją ludność

- był zwolennikiem małych państw, bo jest ono łatwiejsze do strzeżenia.

Klasycznym zagadnieniem geografii politycznej była od początku jej powstania sprawa granic i stref pogranicznych. Problematyka ta do dziś nie utraciła swojej aktualności ani znaczenia teoretycznego
i praktycznego. Świadczą o tym mapy, na których przedstawia się sporne odcinki graniczne, tj. nieuznane, co najmniej przez jedno z sąsiadujących państw. Te linie napięcia politycznego nazywamy „politycznymi izobarami”. Do spornych izobar politycznych należą min. granice Indii, Pakistanu, Maroka, Etiopii, Somalii, Mauretanii, Górnej Wolty, Nigru oraz granice wielu krajów Ameryki Łacińskiej.

Niektórzy rozróżniają spory:

• Terytorialne gdzie jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granice bądź sądzi ze skutki tego traktatu uległy zmianie w wyniku późniejszych wydarzeń

• Graniczne dotyczą różnic stanowiska stron, co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustanowionej w traktacie

RODZAJE GRANIC

Podział ze względu na przebieg

• Lineralny są to linie styku dwóch suwerennych państw oddzielające je równocześnie od siebie

Granica określa tożsamość terytorialną państwa. Dawniej pomiędzy terytoriami poszczególnych krajów znajdowały się pasy graniczne. Były to zwykle pustkowia, lasy, góry, ich celem była zazwyczaj funkcja obronna np. strefa oddzielająca niegdyś Chiny od Korei zlikwidowana w 1870r.

ISTOTA GRANICY PAŃSTWOWEJ określa ona zasięg terytorialnej zwierzchności poszczególnych państw i niedopuszczalność działania na tym terytorium władzy i praw drugiego państwa i że oddziela terytorium jednego państwa od innych państw lub od obszarów niepodlegających niczyjej suwerenności. Granica państwowa oddziela także obszar podziemny i powietrzny.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB POWSTANIA

• Naturalna to zwykła granica „wzięta z przyrody” zalicza się do nich granice górskie, granice przebiegające wzdłuż wybrzeży oceanów i mórz, rzek, kanałów, jezior, bagien, pustyń. Granice te znajdujemy na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii

Spośród granic naturalnych szczególnie trwałe i korzystne pod względem obronnym uważa się granice górskie

• Sztuczne tzn. wyznaczone przez człowieka. Są to przeważnie linie graniczne narzucone lub ustalone przy stole konferencyjnym w wyniku porozumienia sąsiadujących państw. Nazywa się je czasem „bliznami historii”

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA CZAS POWSTANIA

• Antecedentna tj. powstałe przed uformowaniem się na danym obszarze krajobrazu kulturowego np. granica między USA a Kanadą ustanowiona w latach 1782-1786

• Subsekwentna ustanowiona już po uformowaniu się krajobrazu kulturowego, więc uwzględniając momenty historyczne, gospodarcze i etniczne

FUNKCJE GRANIC

Każda granica jest w mniejszym lub większym stopniu barierą ograniczającą migrację ludzi, swobodną wymianę towarów, środków finansowych czasem również możliwości wzajemnego oddziaływania kulturalnego ideologicznego.

Czasami nawet granice stanów w obrębie jednego państwa stają się barierą i przedmiotem sporów. Stopień w jakim granica spełnia funkcje bariery zależy od wzajemnych stosunków krajów sąsiadujących.

Nowa granica staje się źródłem przejściowej depresji obszarów przygranicznych, rzadziej działa na nie ożywiająco. Np. ustanowienie w USA embarga na tytoń i cukier kubański oraz wprowadzenie w wyniku konfliktu politycznego nowej, gospodarczo hamującej funkcji granicy spowodowało istotne zmiany w strukturze rolnictwa tego kraju.

BONITACJA GRANIC

Analiza waloru granic politycznych zawiera elementy subiektywne i zależy od strategicznego lub ekonomicznego punktu widzenia, które nie zawsze się pokrywają. Np. granica może być dobra pod względem obronnym i bardzo niedogodna pod względem gospodarczym (zła komunikacja).

Ze strategicznego punktu widzenia najdogodniejszą i korzystną granice uważa się granice możliwie najkrótszą. Teoretycznie taka granicą jest obwód koła.

W praktyce nie ma jednak państw o kształcie idealnego koła. Stopień tego zbliżenia określa się za pomocą tzw. współczynnika rozwoju granic - to stosunek rzeczywistej długości granicy do długości jaką posiadała by granica danego kraju gdyby jego obszar był powierzchnią koła.

W= D/O

D- rzeczywista długość granic danego kraju

O- obwód koła odpowiadający powierzchni danego kraju

Miarą rozwoju granic jest także stosunek ich rzeczywistej długości do powierzchni

Wysoki współczynnik rozwoju granic maja kraje o kształcie wydłużonym jak np. Włochy, Czechosłowacja niski natomiast kraje o kolistym kształcie jak np. Polska czy Chińska Republika Ludowa

• Zaleta krótkich granic i zwięzłości terenu jest łatwiejsza łączność poszczególnych części kraju łatwość ich administrowania, przeciwieństwem takiego terytorium są np. USA gdzie występuje wieloczłonowa struktura kraju składająca się z wielu członów oddalonych od siebie i niepowiązanych ze sobą.

ZMIENNOŚĆ GRANIC

Niestabilność granic jest zjawiskiem znanym z historii tylko w ciągu 150 lat w Europie dokonano 67 zmian granic i tylko w ciągu tych lat w Hiszpanii Portugalii Szwajcarii tych zmian nie było.

Badanie zmienności i stabilności granic przeprowadza się za pomocą rozmaitych metod:

• Zastosowanie różnej grubości linii dla odcinków granicznych które w odpowiednio wybranych przekrojach czasowych

- nie uległy wcale zmianie

- uległy jej jeden raz

- uległy dwa lub więcej razy

Te obszary, które są najbardziej niestabilne nazywane są „strefą zdarzeń” lub „pasem zdarzeń” to np. Bliski i Środkowy Wschód, Azja Południowo- Wschodnia oraz Europa Środkowa natomiast obszarami najbardziej stabilnymi są granice w Pirenejach Karpatach, Sudetach, nad Dunajem (granice naturalne)

Granice stabilne to

• Naturalne

• Etniczne

• Nieprzecinające sztucznie regionów gosp.

• Mające max. Gęstość zaludnienia w centrum kraju

• Mające samowystarczalność zakresie podstawowych surowców

Granice niestabilne to

• Polityczne

Linia demarkacyjna - tymczasowe rozgraniczenie terytoriów dwóch państw do chwili wytyczenia stałej granicy.

- na szczególne znaczenie jako jedna z warunków przerwania działań wojennych zawieszenia broni.

Nienaruszalność granic i ich poszanowanie gwarantowane jest w wielu międzynarodowych dokumentach np. w Deklaracji KBWE czy Karcie NZ.

POŁOŻENIE KRAJU

Położenie kraju oznacza jego przynależność do określonego fragmentu kuli ziemskiej.

Rozróżnia się położenia:

• Astronomiczne oznaczone za pomocą współrzędnych geo. Punktów kresowych terytorium państwowego i jego rozciągłości w kierunkach równoleżnikowym i południkowym.

• Fizyczno-geo. określa typ form przyrodniczych i krain dominujących w danym państwie.

-kraje wyspiarskie np. Islandia

-kraje półwyspowe np. Włochy

-kraje nizinne np. Dania

-kraje wyżynne np. Meksyk

-kraje górskie np. Nepal

w tej klasyfikacji często jako podstawę podziału bierze się strefy klimatyczne, rzeki, morza, chcąc podkreślić znaczenie jakiegoś elementu przyrody w znaczeniu jakiegoś kraju i tak wyróżnia się np. kraje alpejskie, naddunajskie itp

• Geo.-polityczne czyli jego usytuowanie na mapie świata, przynależność do wielkich ugrupowań polityczno-ekonomicznych, ponadto położenia w określonym regionie oraz stosunku do krajów sąsiadujących

Państwo buforowe- małe ale formalnie samodzielne jednostki geopolit. Oddzielające duże państwa, np. Nepal w Himalajach

Współczynnik ciśnienia politycznego państwa oblicza się dzieląc powierzchnie liczbę ludności, sił zbrojnych, i obrotów zagranicznych państwa

Współczynnik ludnościowy oblicza się dzieląc sumę ludności państw sąsiadujących przez liczbę ludność danego kraju

Jednak oba te czynniki nie sprawdzają się w praktyce nie dają prawdziwej oceny położenia geopolit.

10

Definicja terytorium: przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego.

Z punktu widzenia geofizycznego terytoria dzielimy na:

• Lądowe

• Wodne

• Podziemne

• Powietrzne

• Kosmiczne

Prawo międzynarodowe wyróżnia cztery kategorie:

1. podległe suwerenności poszczególnych państw (najważniejsza)

2. zależne, które nie podlegają suwerenności żadnego państwa, lecz za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa, ewentualnie organizacje międzynarodowe

3. nie podlegające suwerenności żadnego państwa, lecz dostępne dla wszystkich państw w celu ich działalności w kierunkach określonych w umowach i zwyczajach międzynarodowych

4. niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa (dzisiaj już nie występują)

Najważniejszą częścią terytorialną państw są terytoria lądowe. Czasami zalicza się do nich również wody śródlądowe. Ponadto w skład państwa wchodzą morskie wody przybrzeżne oraz wnętrze ziemi pod terytorium lądowym i morskim i wreszcie przestrzeń nad nimi.

Terytorium lądowe może być ciągłe lub rozczłonkowane.

Terytorium rozczłonkowane- oddzielone morzem pełnym, wyspy od terytorium głównego oraz enklawy (terytorium lądowe państwa całkowicie otoczone przez terytorium innego państwa lub państw)

Pół enklawa - terytorium oddzielone tak samo jak enklawa, ale mające granicę morska.

Stosunek państwa do jego terytorium to suwerenność lub zwierzchnictwo terytorialne, czyli podległość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium danego państwa, jego jurysdykcji i prawu. Władza państwa na swym terytorium jest wyłączna - nie dzieli jej z żadnym innym państwem) i całkowita

Kondominium - zwierzchnictwo dwóch państw nad danym terytorium.

Zasada pełni władzy - państwo może czynić co chce na własnym terytorium z wyjątkiem tego, co jest przedmiotem zobowiązań międzynarodowych.

Ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego według prawa międzynarodowego:

1. wynikające z powszechnego prawa międzynarodowego - oparte na zasadzie równości suwerennej
   i wynikającej z nich zasadzie wzajemności w stosunkach międzynarodowych.

2. te których podstawą są umowy międzynarodowe.

Państwa nie powinny korzystać ze swego zwierzchnictwa terytorialnego w sposób który stanowiłby naruszenie zwierzchnictwa terytorialnego innych państw, a w szczególności państw sąsiednich. Wyjątkiem od tej zasady są immunitety i przywileje.

Traktatowe ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego państw mogą być wprowadzone na rzecz bądź to wszystkich państw tworzących społeczność międzynarodową, bądź to wobec niektórych jej członków.

Ograniczenia zwierzchnictwa państw w stosunku do swego terytorium lądowego mogą polegać na

1. obowiązku samodzielnego przeprowadzenia na nim jakichś przedsięwzięć

a/ demilitaryzacja

b/ neutralizacja

2. udostępnieniu terytorium w jakimś zakresie innym państwom

a/ stacjonowanie wojsk

b/ utworzenie bazy wojskowego obcego państwa na swoim terytorium

Inną formą udostępnienia terytorium jest dzierżawa np. Hong Kongu przez Wielką Brytanię od Chin.

Terytoria lądowe są oddzielone granicami. Termin ten możemy rozumieć dwojako;

A/ w znaczeniu węższym jako linia oddzielająca terytorium państwa od terytoriów innych państw

B/ w znaczeniu szerszym - płaszczyzna prostopadła do linii granicznej.

Granica rozdziela też przestrzeń powietrzną i wnętrze ziemi.

Granice według kryterium geograficznego dzielimy na :

1. naturalne - sztuczne

2. morskie - lądowe

Międzynarodową podstawa prawną granic jest:

1. zwyczaj międzynarodowy

2. umowy międzynarodowe

Podstawowe pojęcia dotyczące granic to:

• delimitacja - szczegółowe ustalenie granic wraz z naniesieniem ich na mapę

• demarkacja - oznaczenie granicy specjalnymi znakami

• redemarkacja - naprawienie starych lub usuwanie istniejących znaków granicznych

• spór graniczny - dotyczy interpretacji umowy międzynarodowej ustawiającej granicę

• spór terytorialny - występuje wówczas, gdy państwo lub dwa państwa roszczą sobie tytuł prawno-międzynarodowy do danego terytorium

W 1995r. Antarktyda stała się terenem międzynarodowym. Wszystkie państwa mogą korzystać z tego terytorium zgodnie z umowami międzynarodowymi. Nie może go zawłaszczyć żadne państwo.

Aneksja jest zabroniona przez prawo międzynarodowe. Wynika to z zasady poszanowania integralności terytorialnej państw i zasady nienaruszalności granic.

Nabycie terytorium:

1. pierwotne - wcześniej dane terytorium było niczyje

2. pochodne - wcześniej dane terytorium było częścią innego państwa

Ad.1 zawłaszczenie (zajęcie terytorium niczyjego) i przyrost (przyrost danego terytorium kosztem morza)

Ad. 2 A. cesja terytorialna:

• jedno państwo przekazuje część swojego terytorium innemu państwu

• cesja wzajemna - zamiana między państwami terytoriów

• cesja odpłatna

• cesja plebiscytowa

B. zintegrowanie terytorium z obszarem kolonialnym.

Rzeki i kanały morskie będąc wodami śródlądowymi stanowią część terytoriów państw, na których się znajdują, więc podlegają ich jurysdykcji.

Geograficzna klasyfikacja rzek

- narodowe

- wielonarodowe

Rzeki graniczne: wg spojrzenia prawno-m. ich wykorzystanie wymaga współpracy państw sąsiednich.

Rzeki wielonarodowe mogą stać się rzekami międzynarodowymi. Dzieje się to na mocy umowy międzynarodowej, która ustanawia wolną żeglugę dla państw, przez które ta rzeka przepływa.

Kanał morski - sztuczne połączenie dwóch mórz. Jeżeli kanał łączy dwa morza otwarte, to ma znaczenie międzynarodowe, lecz zbudowane na terytorium jednego państwa podlega jego jurysdykcji. Dopiero gdy państwo zawrze umowę międzynarodowa i udostępni go innym państwom, kanał zaczyna mieć charakter międzynarodowy.

Trzy kanały międzynarodowe:

• sueski - umiędzynarodowiony na podstawie konwencji Konstantynopolitańskiej z 1888r.

• panamski - umiędzynarodowiony na podstawie umowny Brytyjsko-Amerykańskiej z 1901 r. oraz Panamsko-Amerykańskiej z 1903r.

• kiloński umiędzynarodowiony w 1919r.

Obszary morskie:

morskie wody przybrzeżne - wody morskie, które wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego i tym samym podlegają jego zwierzchnictwu terytorialnemu

morskie strefy specjalne - wody morskie, które nie wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego ale na których państwo ma wyłączność uprawnień w niektórych dziedzinach,

morza otwarte

Źródłem prawa międzynarodowego morskiego do niedawna był zwyczaj międzynarodowy.
W 1958r. skodyfikowano prawo morskie w czterech konwencjach:

1. o morzu terytorialnym i pasie przyległym

2. o morzu otwartym

3. o rybołówstwie i ochronie zasobów biologicznych

4. o szelfie kontynentalnym.

Wody przybrzeżne dzielimy na:

1. wody wewnętrzne

2. wody terytorialne

3. wody archipelagowe

ad. 1. wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem wewnętrzny a granicą morza terytorialnego państwa. W jej skład wchodzą wody portów i zatok a także zatoki do 24 mil od brzegu. Nie dotyczy to zatok i wód historycznych. Morskie wody wewnętrzne wraz z ich dnem i podziemiem podlegają całkowicie zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego

Porty zamknięte są to porty wojenne i te które służą statkom wyłącznie danego kraju. Państwa decydują o zamknięci bądź to o otwarciu portów. Do otwartych portów morskich obce statki handlowe mogą zawijać bez specjalnego zezwolenia. Statek przebywający w porcie podlega jurysdykcji państwa, którego jest dany port. Zawijanie obcych oktetów wojennych jest uzależnione od każdorazowego pozwolenia państwa sprawującego jurysdykcję w danym porcie. Państwo, które sprawuje jurysdykcję w porcie nie sprawuje jej na statku wojennym.

Ad. 2 wody terytorialne - także część terytorium państwa nadbrzeżnego. Jest to pas wód morskich położonych między wybrzeżem i morskimi wodami wewnętrznymi lub archipelagowymi państwa a morzem otwartym. Wewnętrzna granica morza terytorialnego nazwana jest linią podstawową i od niej mierzy się szerokość morza terytorialnego. Linią podstawową jest linia styku lądu z morzem w stanie jego najdalszego odpływu. Dopuszczalna szerokość morza terytorialnego wynosi 12 mil morskich.

Zasada nieszkodliwego przepływu - statki handlowe mogą przepływać przez obce wody terytorialne bez specjalnego zezwolenia, tylko pod warunkiem przestrzegania prawa państwa nadbrzeżnego. Statki wojenne mogą przepływać, jeśli nie zagraża to pokojowi, bezpieczeństwu i porządkowi państwa nadbrzeżnego.

Rodzaje przepływu:

• bez wpływania na morskie wody wewnętrzne

• w celu wpłynięcia na morskie wody wewnętrzne

• w celu wypłynięcia z tych wód na otwarte morze

Ad.3 Od 1982r. konwencja o prawie morskim wprowadziła nowy rodzaj wód - archipelagowych, to znaczy państw w całość składających się z archipelagów lub pojedynczych wysp. Rozciągają one swą suwerenność nad wszystkimi wodami wyznaczonymi za pomocą prostych linii w odpowiednim odstępie od tych wysp. Państwa te powinny też wyznaczyć w obrębie swych wód przejścia dla swobodnego przepływu,. Prawo przejścia ma szerszy charakter inż. prawo nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne, gdyż to pierwsze nie może być zawieszone.

Wody cieśnin morskich; jeżeli szerokość cieśniny przekracza dwukrotną szerokość morza terytorialnego państwa nadbrzeżnego to na części cieśniny znajdującej się poza granicami morza terytorialnego obowiązuje pełna wolność żeglugi. Jeżeli cieśnina nie jest większa niż dwukrotna szerokość morza terytorialnego to państwo nie może jednostronnie zawiesić prawa niezakłóconego tranzytu. W czasie pokoju mogą przepływać okręty wojenne , jeżeli ich zamiary są nieszkodliwe.

Morskie strefy specjalne:

1. przyległa - nie stanowi ona terytorium państw nadbrzeżnego, lecz część morza w której państwo zastrzegło dla siebie specjalne uprawnienia konieczne dla ochrony jego interesów celnych, skarbowych , imigracyjnych i sanitarnych.

2. strefa wyłącznego rybołówstwa - od 12 do 200 mil od linii podstawowej morza terytorialnego

3. strefa ekonomiczna - do 200 mil od linii podstawowej morza terytorialnego; w granicach takiej strefy państwo nadbrzeżne ma suwerenne prawa do badania, eksploatacji, ochrony czy gospodarowania żywymi i mineralnymi zasobami naturalnymi.

Morze otwarte - zasada wolności mórz - dotyczy państw nadmorskich jak i śródlądowych (bandera - zewnętrzny znak przynależności państwowej statku)

Według Konwencji Genewskiej z 1958r. zasada wolności mórz obejmuje:

1. wolność żeglugi

2. wolność rybołówstwa

3. wolność układania podmorskich kabli i rurociągów

4. wolność przelotu

Według Konwencji o Prawie morza z 1982r. zasada wolności mórz obejmuje:

1. wolność żeglugi

2. wolność przelotu

3. wolność układania podmorskich kabli i rurociągów

4. wolność rybołówstwa

5. wolność badań naukowych

6. wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji

Wolność żeglugi - wolność swobodnego pływania statków i okrętów wszystkich państw. Statki na morzu otwartym podlegają jurysdykcji państwa, pod którego bandera pływają - jest to zwierzchnictwo okrętowe przysługujące statkom wojennym i strażniczym danej bandery. Wyjątki od prawa wolności mórz :

• piractwo - to zbrodnia międzynarodowa podlegająca powszechnej represji; każde państwo ma prawo zatrzymać statek piracki i ukarać załogę według własnego prawa lub wydać ich państwu macierzystemu

• prawo pościgu

Szelf kontynentalny - płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego; według konwencji Genewskiej w 1958r. sprawuje nad nim państwo nadbrzeżne; według prawa mórz z 1982r. szelf wynosi min. 200 mil od podstawowej linii morza terytorialnego. Poza szelfem dno mórz i teren poniżej dna to wspólne dziedzictwo ludzkości.

Przestrzeń powietrzna - każde państwo ma nad nim suwerenność, rozciąga się ona ponad terytorium lądowym
i morskim państwa. Przestrzeń powietrzna nad Antarktydą, nad wodami otwartymi i specjalnymi strefami morskimi jest otwarta dla wszystkich.

Prawo międzynarodowe lotnicze - Konwencja o Międzynarodowym lotnictwie cywilnym Chicago 7.12.1944r. Przelot nad danym terytorium państwa trzeciego jest uzależniony od jego zgody; nie istnieje prawo nieszkodliwego przelotu.

Wolność techniczna w żegludze lotniczej:

• prawo przelotu bez lądowania

• prawo lądowania tylko w celach handlowych np. w celu uzupełnienia paliwa

Wolność handlowa:

• prawo przewożenia pasażerów i ładunku

Nad terytorium niczyim obowiązuje w samolocie prawo państwa, do którego samolot należy.

Prawo kosmiczne - podstawą jest Międzynarodowe prawo kosmiczne (układ z 27.01.1967r. O zasadach działalności państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi.)

Przestrzeń kosmiczna i inne ciała niebieskie są dostępne dla wszystkich państw.

Państwa równikowe roszczą sobie pretensje do odcinka orbity geostacjonarnej położonej nad ich terytoriami.

Nie wolno umieszczać broni jądrowej ani broni masowego rażenia na orbicie.

Z przestrzeni kosmicznej należy korzystać w pokojowy sposób.

11 Struktury społeczne świata- rasy, narody, mniejszości narodowe.

A) RASY.

1. Rasa- grupa ustalona na podstawie cech somatycznych.

2. Podział wg Georgesa Cuviera z 1798:

• Czarna (Negroidalna/Afroidalna).

• Żółta (Mongoidalna).

• Biała (europeidalna)

3. Podział wg Lineusza z 1758:

• Europejska

• Amerykańska

• Afrykańska

4. Europeidalna- północna i południowa (basen Morza Śródziemnego)

• Europa

• Australia

• Nowa Zelandia

• Ameryka Północna

• Azja Środkowa i Południowa

5. Żółta:

• Chiny

• Półwysep indochiński

• Syberia

• Ameryki (Eskimosi, Indianie)

• Przesmyk Panamski

• Andy

6. Negroidalna- ludy Bantu

• Australoidalna- Oceania, Melanezja, Karaiby, Australia, Nowa Gwinea.

7. Typy mieszane:

• Metysi- Ameryka Północna.

• Mulaci- Afryka Północno- wschodnia (ludy kuszyckie), południowe Indie (ludy drawidyjskie).

• Zambosi- Malgasze (Madagaskar), Azja Południowo- wschodnia, Malajowie, Melanezja.

• Największe zróżnicowanie w Ameryce Środkowej.

• Metysaż- mieszanie się ras.

8. Pod koniec lat 50- podział wg Coona, Garna i Bivosella:

• Afrykańska.

• Amerykańska.

• Australijska.

• Azjatycka.

• Indyjska.

• Melanezyjska.

• Polinezyjska.

• Europejska.

• Mikronezyjska.

9. Ernest Hooton- 1947: 5 ras i podrasy.

• Np. pierwotne odmiany rasy białej: nordycka, alpejska, armenoidalna, śródziemnomorska, celtycka.

10. Rasizm:

• W 1948 ogłoszona polityka apartheidu: powstały bantustany (10), rozgraniczenie ras- 19% białych, 10 % ludności mieszanej (koloredzi), 3 % pochodzenia azjatyckiego, 68% afrykanów.

• Polityka opracowana przez grupę naukowców afrykanerskich z Uniwersytetu Stellenbach.

• Wprowadzona po zwycięskich wyborach przez partię nacjonalistyczną (na czele dr Daniel Francois Malan).

• Od 1951 partia zmienia nazwę na Partia Narodowa (po połączeniu z Partią Afykanerską).

• Polityka realizowana w 2 etapach:

• 1948 1963- tworzenie podstaw prawnych.

• 1963- zaczynają powstawać bantustany (jako pierwszy Transkei- 1976)- Murzyni mogą w nich przebywać tylko czasowo.

• Bophuthatswana (1977).

• Uenda (1979).

• Ciskei (1981).

• Bantustany uzyskały statusy państw suwerennych, uznane zostały jednak tylko przez RPA.

• W 1989 prezydentem zostaje Frederik de Klerk, który w 1990 znosi apartheid, w 1991 uwalnia Nelsona Mandelę a w 1994 odbywają się pierwsze wolne wybory.

• 20. XI. 1971- konwencja ONZ o zwalczaniu i karaniu apartheidu.

• 1974- zawieszenie RPA przez ONZ, przywrócenie w 1994.

• 1965- 1980- apartheid w Rodezji Południowej- Smith proklamował niepodległość, nieskuteczne sankcje ONZ, pomoc ze strony RPA i Portugalii.

• W Rodezji próbowano wprowadzić prowincjalizację- podział terytorium dla ludów Szona, Matabele i białych. Pod koniec lat 70 nastąpiły zmiany i odbyły się wolne wybory.

• 1980- zniesienie nazwy i wprowadzenie Zimbabwe.

• Apartheid istniał też w Namibii.

B) NARODOWOŚCI.

1. Narodowość- wspólnota ukształtowana na gruncie wspólnych doświadczeń dziejowych, kultury, życia ekonomicznego i języka. Większość badaczy uważa, że najważniejsza jest wspólnota językowa. Wyjątkami są Szwajcaria, Austria, Niemcy, Belgia, Serbia, Chorwacja, Chiny (Mandżurowie, Chińczycy ). Religia też bardzo konsoliduje (np. Irlandia).

• Kurdowie- Turcja (19%), Irak (20%), Iran (10%), Syria (7%), Armenia, Gruzja, Liban, Azerbejdżan.

• Afryka- raczej wspólnoty plemienne niż narodowości.

• Azja- narodowości się dopiero krystalizują: Indonezja, Filipiny (około 90 % obywateli to chrześcijanie, ale i wśród nich istnieją podziały: Tagalowie, Wisajowie, muzułmanie- Moro).

• USA, Australia- najważniejsze kryterium to obywatelstwo.

• Armenia, Japonia- bardzo jednolite- 90- 95 %.

• Etnos- szersze pojęcie niż naród.

C) MNIEJSZOŚCI NARODOWE.

1. Od XVI- XVII wieku- mniejszości religijne, od XIX pojawia się pojęci mniejszości narodowych.

• Mniejszość narodowa- świadoma narodowo grupa, która zamieszkuje teren, na którym większość ludności jest innej narodowości, na pewnych obszarach może nawet stanowić większość (np. w niektórych miejscach Polacy na Litwie). Nie ma w prawie międzynarodowym powszechnie przyjętej definicji.

2. Polska przed II wojną światową:

• Około 35 %, 11 milionów.

• W niektórych gminach przewaga Żydów, Litwinów, Ukraińców, Białorusinów.

• 16 % Litwinów.

• 10 % Żydów.

• 6 % Białorusinów.

• 2 % Niemców.

• 1 % Litwinów.

• 0,7 % Rosjan.

3. Czechosłowacja.

• 23 % Niemców.

• 8 % Węgrów.

4. Mały traktat wersalski.

5. Polska po II wojnie światowej:

• Zmiana granic.

• Żydzi: Holocaust, wyjazdy w 1946, 1949, 1956, 1968.

• Przesiedlenia Niemców i emigracja: 1955, 1975 (humanitarna akcja łączenia rodzin). Na Opolszczyźnie zostali. Bo deklarowali się jako ludność pochodzenia polskiego. 1955- 1975- wyjechało około 400tys. osób pochodzenia niemieckiego. W 1975 porozumienie- wyjazd ponad 200tys. Ogółem w latach 1945- 1989 wyjechało około miliona ludzi, przy czym nie wszyscy mieli z Niemcami coś wspólnego (fałszywe deklaracje).

• Do 1989- brak praw dla mniejszości niemieckiej.

• Układy Polski z republikami sowieckimi- na ich podstawie miała nastąpić migracja.

• 1947- akcja „Wisła”- Łemkowie i Ukraińcy.

• 1946- 1949- do Polski napływa fala Greków i Macedończyków po przegranym powstaniu komunistów.

• 1949- złagodzenie kursu wobec mniejszości narodowych.

• Od lat 70 powrót do jednolitej polityki narodowościowej.

• Obecnie mniejszości stanowią około 3%.

• Na Śląsku mieszka od 200 do 300 tysięcy Niemców.

• 250 do 280 tys. Ukraińców i Łemków.

• Białorusini- około 220 tys. w okręgu białostockim.

• Romowie- 25 tys.- Suwałki.

• Słowacy- 20 tys.- Spisz, Orawa.

• Żydzi- 15 tys.

• Rosjanie- 12 tys.

6. Deklaracje w Polsce w 2002:

• 150 tys. Niemców- Opolskie, Śląskie.

• 50 tys. Białorusinów- Podlaskie.

• 30 tys. Ukraińców- warmińsko- mazurskie.

• 3 tys. Rosjan- mazowieckie, podlaskie.

7. w Polsce nie ma ustawy o mniejszościach narodowych, ale Rada Europy uchwaliła w sprawie mniejszości rezolucję w II. 1995 a Polska przyjęła ją w XI. 2000, a w życie weszła I. 2001).

8. Także konwencja o językach.

9. Poza Polską tylko Albania, Rumunia, Słowenia mają zdjęty próg wyborczy dla mniejszości w parlamencie.

10. Mniejszość śląska

11. Materiały od mgr Zajączkowskiego na temat struktury narodowościowej Polski:

TABL. 33. LUDNOŚĆ WEDŁUG DEKLARACJI NARODOWOŚCIOWEJ ORAZ POSIADANIA
OBYWATELSTWA POLSKIEGO W 2002 ROKU
Deklarowana narodowość	Ogółem	Posiadający obywatelstwo polskie	Nieposiadający obywatelstwa polskiego	Z nieustalonym obywatelstwem
OGÓŁEM	38230080	37529751	40661	659668
Polska	36983720	36895241	13150	75329
Niepolska	471475	444590	25673	1212
afgańska	111	77	34	#
algierska	273	101	172	#
amerykańska	1541	992	546	3
angielska	800	350	448	#
arabska	459	255	202	#
australijska	224	168	56	#
austriacka	346	217	128	#
belgijska	245	121	124	#
białoruska	48737	47640	965	132
bułgarska	1112	404	705	3
chińska	212	51	161	#
chorwacka	336	135	198	3
czeska	831	386	442	3
duńska	154	65	88	#
egipska	132	62	70	#
francuska	1633	1048	577	8
fryzyjska	109	36	73	#
grecka	1404	786	612	6
gruzińska	141	52	87	#
hinduska	234	59	174	#
hiszpańska	242	117	124	#
irańska	186	98	88	#
japońska	149	47	101	#
kanadyjska	513	398	114	#
karaimska	45	43	2	#
kaszubska	5062	5053	1	8
libańska	174	85	89	#
litewska	5846	5639	175	32
łemkowska	5863	5850	5	8
łotewska	151	104	46	#
macedońska	286	187	96	3
marokańska	113	43	68	#
mongolska	176	28	147	#
niderlandzka	540	243	296	#
niemiecka	152897	147094	5429	374
norweska	166	87	79	#
ormiańska	1082	262	816	4
palestyńska	229	146	79	4
romska	12855	12731	14	110
rosyjska	6103	3244	2843	16
rumuńska	328	148	171	9
serbska	442	178	264	#
słowacka	2001	1710	291	#
syryjska	312	160	151	#
szwedzka	258	123	135	#
śląska	173153	172682	252	219
tatarska	495	447	47	#
tunezyjska	102	36	66	#
turecka	232	74	151	7
ukraińska	30957	27172	3749	36
węgierska	579	228	351	#
wietnamska	1808	436	1358	14
włoska	1367	835	528	4
żydowska	1133	1055	73	5
inna niepolska	2369	1152	1206	11
niepolska - nieustalona	4227	3650	406	171
Nieustalona	774885	189920	1838	583127

LUDNOŚĆ WEDŁUG DEKLAROWANYCH JĘZYKÓW UŻYWANYCH W
KONTAKTACH DOMOWYCH I POSIADANIA OBYWATELSTWA POLSKIEGO w 2002 r.
Deklarowany język	Ogółem	Posiadający polskie obywatelstwo	Nieposiadający obywatelstwa polskiego	Z nieustalonym obywatelstwem
OGÓŁEM	38230080	37529751	40661	659668
Polski - razem	37405335	37294690	34074	76571
używany wyłącznie	36894358	36802514	18188	73656
używany z niepolskim(i)	510977	492176	15886	2915
Niepolski - razem	563499	539662	20613	3224
w tym używany wyłącznie	51320	46559	4453	308
najczęściej używane języki niepolskie
albański	96	64	32	#
angielski	89874	86277	2886	711
arabski	1835	1397	425	13
białoruski	40650	40226	279	145
bułgarski	1076	728	346	#
chiński	309	167	142	#
chorwacki	414	319	93	#
czeski	1482	1226	247	9
duński	759	683	75	#
fiński	169	137	32	#
flamandzki	488	451	33	4
francuski	15282	14306	880	96
grecki	3166	2759	382	25
gruziński	90	47	42	#
hebrajski	225	207	18	#
hindi	160	75	82	3
hiszpański	4154	3819	313	22
islandzki	86	82	4	#
japoński	371	285	85	#
kaszubski	52665	52567	1	97
litewski	5838	5696	109	33
łemkowski	5627	5605	14	8
macedoński	169	127	41	#
mongolski	145	35	110	#
niderlandzki	2768	2510	244	14
niemiecki	204573	196841	6277	1455
norweski	733	663	65	5
ormiański	872	321	549	#
perski	108	81	27	#
portugalski	299	245	53	#
romski	15788	15657	17	114
rosyjski	15299	12125	3138	36
rumuński	308	214	87	7
serbski	570	402	167	#
serbskochorwacki	217	151	62	4
słowacki	921	794	124	3
szwedzki	1842	1620	206	16
śląski	56643	56426	159	58
turecki	390	277	106	7
ukraiński	22698	21055	1619	24
węgierski	908	672	232	4
wietnamski	1883	695	1171	17
włoski	12001	11389	535	77
zulu	128	123	5	#
niepolski - nieustalony	15834	15423	172	239
Nieustalony	772223	187575	1860	582788

12. Hiszpania:

• Kastylijczycy (język kastylijski).

• Galicja (6 %- język galicyjski, mało aktywni separatystycznie).

• Baskowie- ludność pochodzenia kaukasko- małoazjatyckiego (2,5 %). ETA od 1959, w 1979 przyznano im autonomię.

• Katalończycy- 17 %- około 8 milionów.

• Katalonia i Kraj Basków to dwa najbardziej rozwinięte regiony.

• W Hiszpanii jest 17 regionów autonomicznych.

13. Finlandia:

• 5 % Szwedów- 300 tys. Na Wyspach Alandzkich mają szeroką autonomię.

14. Francja:

• 200 tys. Basków, z czego 80 tys. używa języka baskijskiego.

• Około 200 tys. Bretończyków.

• 1,5 mln. Alzatczyków (60 % mówi alzackim dialektem języka niemieckiego)

15. Łotwa:

• 52 % Łotyszy

• 34% Rosjan (900 tys.). Obywatelstwo przysługuje Rosjanom, którzy zamieszkiwali na terenie Łotwy przed 1940 lub są potomkami takich osób. Ostatnio ustawa ta została złagodzona- obywatelstwo można uzyskać zdając egzamin z języka, historii i konstytucji (udało się to jak dotąd tylko 70 tys.). Tylko 350 tys. Rosjan ma obywatelstwo, około 480 tys. ma status bezpaństwowca.

• Ustawa o szkolnictwie- obowiązkowy łotewski.

• 2 % Polaków (60tys).

16)Estonia:

• 61 % Estończyków.

• 29 % Rosjan (0,5 mln.).

• 3 % Ukraińców.

• 2 % Białorusinów.

• 1 % Finów.

17)Litwa:

• 80 % Litwinów.

• 9% Rosjan ( 340000).

• 7 % Polaków- Wileńszczyzna, w niektórych powiatach stanowią większość.

• 1,5 % Białorusinów.

• 1 % Ukraińców.

18)Białoruś:

• 81 % Białorusinów (z czego 60 % zna białoruski)

• 13 % Rosjan (około 1,5 miliona).

• 4 % Polaków- 400 tys.- na Kowieńszczyźnie nawet 20%.

• 3 %- Ukraińcy.

• 1 %- Żydzi.

19) Ukraina:

• najwięcej mniejszości narodowych w Europie.

• 22 % Rosjan (11 mln.)- Krym, Obwód Odeski, Zaporoże.

• 1997- traktat o pokoju i przyjaźni z Rosją.

• 1%- Białorusini.

• 0,5 %- Polacy.

• Niemcy.

• Żydzi.

20) Słowacja:

• 11 % Węgrów- około 600 tys.

• około 150 tys. Cyganów.

• 1%- Ukraińcy.

• 1 %- Czesi.

21) Rumunia:

• 7-8 %- Węgrzy (około 2 mln.), w Siedmiogrodzie około 20 %.

• 2-3 %- Cyganie.

• Niemcy- większość jednak dawno wyjechała.

22) Bułgaria:

• 10 % Turków (około 1 mln.)

• Pomacy- zislamizowani Bułgarzy- 300 tys.

• Ormianie.

• Żydzi.

• Cyganie.

23) Mołdawia:

• 14 %- Rosjanie.

• 13%- Ukraińcy.

• Gaugazowie- 150 tys.

• Bułgarzy- 90 tys.

24) Chiny:

• 92 % Chińczyków (1250 mln.)

• Zhuang- 15 mln.

• Mandżurowie- 9,8 mln.

• Hui- 8,5 mln.

• Ujgurzy- 7 mln.

• Miao- 7 mln.

• Tybetańczycy- 4,5 mln.

• Mongołowie- 4,5 mln.

• Razem około 100 mln. mniejszości.

25) Portugalia- jednonarodowa- 99 % Portugalczyków.

26) Niemcy:

• Około 95 % Niemców.

• Turcy ( głównie Kurdowie)- 2,5 mln.

• Około 100000 Polaków.

27) Belgia- Flamandowie i Walonowie.

28) Austria:

• Około 98 % posługuje się językiem niemieckim.

29) Holandia:

• 94 % Holendrów.

• Ludność napływowa z kolonii.

30) Szwajcaria:

• Niemiecki- 65 %

• Francuski- 18,5 %

• Włoski- <10 %

• Retoromański- 0,8 %

31) Luksemburg:

• Niemiecki- 80 %

• Francuski- 20 %

32) Włochy:

• Włoski- 98- 99 %

• Niemcy, Francuzi, Słoweńcy.

33) Wielka Brytania:

• Anglicy- 81 %

• Szkoci- 10 %

• Walijczycy- 2 %

• Irlandczycy- 2,5 %

• Ludność napływowa z byłych kolonii, np. po 1997 z Hongkongu.

34) Grecja:

• 5 % mniejszości, głównie słowiańskich Macedończyków na północy kraju.

35) Rosja:

• ponad 90 narodów nierosyjskich, ale stanowią one tylko 27 mln. ze 146.

12. Języki w świecie.

A) SYSTEMY JĘZYKOWE.

• Liczbę języków ciężko jest oszacować, ponieważ różnice między dialektami a językami są nieczytelne.

• Klasyfikacja języków:

• Rodziny- wspólny prajęzyk.

• Grupy- podobna struktura gramatyczna.

1. Rodzina języków indoeuropejskich- 1,5 mld:

1. Grupa słowiańska:

• Zachodniosłowiańska- polski, dialekt śląski, łużycki (górno- i dolnołużycki), czeski.

• Wschodniosłowiańska- białoruski, rosyjski.

• Południowosłowiańska- serbsko- chorwacki, słoweński, macedoński (najmłodszy- II połowa XX wieku).

2. Grupa germańska:

• Południowogermańska- norweski, szwedzki, duński, islandzki, farerski (ok 40tys na Wyspach Owczych).

• Zachodniogermańska- niemiecki, holenderski, fryzyjski (Dolna Saksonia, Szlezwik-Holsztyn, Holandia- około 0,5 mln). Fryzyjski jest językiem silnie zróżnicowanym.

• Angielski.

• Jidysz- pojawił się, gdy Żydów wypędzono z Francji i Niemiec, powstał w X- XII wieku, przeżył rozwój w XV wieku, Żydzi askenazyjscy, przed II wojną było ich 12 mln., obecnie posługuje się nim obecnie 3-4 mln. osób, w Izraelu jest jednak bardzo mało popularny.

• Afrikaans- w Afryce Południowej- mieszanka holenderskiego, angielskiego i niemieckiego, istnieje od XVI wieku). Urzędowy w Namibii i RPA.

3. Grupa Romańska:

• Rumuński.

• Mołdawski.

• Hiszpański.

• Włoski.

• Retoromański.

• Łaciński.

• Ladino- Żydzi sefradyjscy- wypędzeni z Hiszpanii i Portugalii.

• Kataloński (urzędowy w Andorze).

• Galicyjski.

• Oksytański (10 mln. na południu Francji).

• Waloski.

• Bretoński.

4. Grupa celtycka:

• Islandzki- 3 mln.

• Szkocki.

• Gaelicki- około 100 tys. Szkotów.

• Walijski.

• Manceltycki (prawie martwy).

• Kornijski (południowo-zachodnia Anglia, bliski bretońskiemu).

5. Grupa bałtycka:

• Litewski.

• Łotewski.

6. Grupa albańska.

7. Grupa grecka.

8. Grupa ormiańska.

9. Grupa indoaryjska- około 500 mln.:

• Hindi.

• Urdu.

• Bengalski.

• Pendżabski.

• Nepalski.

• Cygański.

• Kaszmirski.

• Sikhijski.

• Syngaleski.

10. Grupa irańska:

• Perski.

• Farsi.

• Dari (Tadżycy).

• Kurdyjski.

• Ilanie (około 3 mln. w Iranie).

• Język paszto.

2. Rodzina języków tybetańskich:

1. Grupa chińska- 1,2 mld.:

• Dialekt mandaryński- Chiny Środkowe, Północne.

• Dialekt WU- około 90 mln.

• Dialekt You (Hongkong).

• Dialekt Min.

• Dialekt Gan.

• Pekiński.

• Nankiński.

2. Grupa wietnamska- około 61 mln.

3. Grupa birmańska:

• Myanmar.

• Półwysep Indochiński.

4. Grupa tybetańska- tybetański (9 dialektów).

3. Rodzina tajska:

• Tajski.

• Laotański- 12 mln.

• Szanowie (lud, żyją w Myanmarze).

• Ludy Bui.

4. Rodzina ałtajska (około 120 mln.):

1. Grupa turecka- około 85 mln.:

• Kirgizi.

• Uzbecy.

• Kazachowie.

• Katarzy.

• Turcy.

• Ujgurzy.

• Gaugaski.

2. Grupa mongolska (7 mln):

• Dialekt chałchaski (Chałchazi około 77 % w Mongolii)

• Santyjski (Chiny).

• Buriacki (Rosja , południowa Syberia).

• Ojracki (Mongolia, Chiny).

3. Grupa mandżursko-tunguska:

• Mandżuria, rosyjski daleki wschód, wschodnia Syberia.

• Eweni.

• Ewengowie.

5. Rodzina uralska:

1. Grupa ugro-fińska:

• Podgrupa fińska- estoński, fiński, komi (Rosja), Mordwini, lapoński, karelski.

• Podgrupa ugryjska- kantyjski, węgierski.

2. Grupa samojecka- Samojedzi.

6. Rodzina ibero-kaukaska- około 10 mln.:

• Baskijski.

• Ludy kaukaskie (7-8 mln.).

• Gruziński.

• Abchaski.

• Inguski.

• Grupa języków dagestańskich.

7. Język japoński (sam jest dla siebie rodziną).

8. Język koreański.

9. Rodzina drawidyjska- około 180- 200 mln.:

• Tamilski.

• Telugu (Telugowie- południowe Indie).

10. Rodzina semito- chmicka:

1. Grupa semicka:

• Hebrajski.

• Asyryjski.

• Aramejski.

• Asyryjski.

• Arabski.

• Maltański.

• Amharski- Afryka wschodnia (urzedowy w Etiopii).

• Tigre.

• Tigrinia (urzędowy w Etiopii).

2. Grupa kuszycka- około 30 mln.

• Somalijski.

• Afarowie.

• Oromo.

3. Grupa berberyjska (Afryka Północna):

• Algieria- 25 %

• Maroko- 60%

• Języki siwe.

4. Grupa języków czadryjskich:

• Języki hausa- około 30 mln.

11. Rodzina nigerkordofańska:

1. bantu (suahili- około 50 mln.)- Kenia, Tanzania.

• Zulu- około 7 mln.- RPA, Lesotho.

• Fulami- około 17 mln. (Fulbeje).

• Wolof (Senegal, Gambia, Mauretania).

2. Grupa kordofańaska- około 30 języków i dialektów.

3. Grupa khoisan- ponad 100 języków (jęzki mlaskowe)- RPA, Namibia, Angola, Botswana.

• Języki nama.

• Buszmeni (Południe Afryki), hotentoci (110000 w południowej i środkowej RPA), sandawe (około 40000 w środkowej Tanzanii).

12. Rodzina nilocka- około 150 języków, 30 mln., od Nilu do Nigru.

13. Rodzina austro-azjatycka:

1. Grupa Mon-khmer:

• khmerski- około 11 mln.- głównie Kambodża. 18,5 mln. Khmerów w Kambodży, 1 mln. w Wietnamie, Tajlandia.

• Indie i Nikobary (do Indii. Leżą w Zatoce Bengalskiej).

• Mon- południowy Myanmar.

14. Rodzina austronezyjska:

1. Grupa polinezyjska:

• Malajski: około 20 mln. Malajów - 11 mln. w Malezji (60 %), tez w chinach, indiach, Tajlandii i Indonezji (13 %- Surdajczycy, 5 %- Malajowie, 46 %- Jawajczycy, 6 %- Madurowie).

• Mangarski.

• Singapur (urzędowe- angielski, chiński, malajski, tamilski) : 75 %- Chińczycy, 15 %- Malajowie, 6 %- Hindusi.

• Aborygeni- około 267 języków- 30 z nich już wymarłych, np. aranda.

15. Rodzina paleoazjatycka lub paleosyberyjska (wschodnia Kamczatka, Sachalin).

16. Rodzina eskimo-aleucka- 100 tys.:

• Alaska, Grenlandia, północna Kanada, wyspy Beringa.

• Język unalaska.

17. Rodzina Na-Dene:

• Środkowa i zachodnia Ameryka Północna- języki indiańskie.

• Apacze- 11000.

• Atabaskowie- 200000.

18. Rodzina papuaska (są spory co do istnienia tej rodziny):

• Ameryka południowa- Peru, Boliwia, Paragwaj, Ekwador- dużo miejscowej ludności indiańskiej.

19. Rodzina języków indiańskich- 15-20 mln (jej wyróżnianie tez budzi wątpliwości):

• Keczua- Peru (od 1975 urzędowy- posługuje się nim 25 % ludności), Boliwia (urzędowy, 35 % ludności się nim posługuje), Ekwador.

• Ajmara- urzędowy w Boliwii (obok hiszpańskiego i keczuy).

• Guarani- Paragwaj- 40 %.

19 językami posługuje się więcej niż 50 milionów ludzi, stoma językami posługuje się przynajmniej milion ludzi. Następuje proces wymierania wielu języków, np. liwskiego na Łotwie, którym mówi już tylko 40 osób.

NAJPOPULARNIEJSZE JĘZYKI:

Mandaryński- 900 mln.

Angielski- 460 mln.

Hindi- 400 mln.

Hiszpański- 350 mln.

Portugalski- 170 mln.

Arabski- 160 mln.

Rosyjski- 150 mln.

Francuski- 120 mln.

Japoński- 120 mln.

Niemiecki- 100- 120 mln.

B) JĘZYKI NATURALNE I SZTUCZNE.

1. Języki sztuczne:

• Schlenger- WOLAPID- 1879.

• 1887- Zamenhof- Esperanto (mający nadzieję).

• 1954- Światowy Związek Esperanto, który powstał w 1908, zostaje przyjęty w poczet członków UNESCO. 2 miliony mówiących w 50 krajach. Bazuje na językach europejskich, jest nauczany w Iranie.

• IDO- 1970- zreformowane Esperanto.

• Interlingua- 1922.

• NOVIAN.

• GLOSA.

• LOGLAN.

• Basic English.

C) JĘZYKI MIĘDZYNARODOWE.

• Język Międzynarodowy- język rozumiany powszechnie, urzedowy w kilku państwach, używany przez kilka narodów, też języki regionalne (np. suahili), znaczenie w kontaktach handlowych. O statusie decyduje pozycja państwa, czynniki historyczne, media.

• ONZ- od 1973 arabski jest urzędowy.

• Wychodzą poza region lub kontynent.

• Powinno się nim posługiwać 5 % ludności świata.

• Język urzędowy w 10 krajach.

13. GRUPY RELIGIJNEI WYZNANIOWE W ŚWIECIE.

13a. RELIGIE I WYZNANIA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

1) MONOTEISTYCZNE: Islam, Chrześcijaństwo, Judaizm;

2) POLITEISTYCZNE: Hinduizm, Taoizm, Buddyzm;

3) SYNKRETYCZNE: Kaodaizm, Bahaizm, Czondokjo,

Kaodaizm - 1mln wyznawców; religia powstała w 1925r. w Wietnamie; jej doktryna jest synkretycznym połączeniem taoizmu, buddyzmu, chrześcijaństwa, konfucjanizmu i kultu przodków, wiary w reinkarnację i idei ahinsy- nie wyrządzania krzywdy jakiejkolwiek istocie żywej. System organizacyjny wyznawców i duchowieństwa jest wzorowany na Kościele katolickim, włącznie z papieżem kadonistą. W koadoniźmie nie obowiązuje celibat, o godności kapłańskie mogą ubiegać się kobiety.

Bahaizm - ruch religijny wywodzący się z babizmu. Jego twórcą był Mirza Husajn Ali (1817-1892), który w 1863 uznał się za obiecanego przez Baba wysłannika bożego i przybrał imię Bahaullah. Celem bahaizmu jest stworzenie religii ogólnoświatowej, unifikującej główne wielkie religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Bahaizm przyjmuje istnienie Boga-twórcy i nieśmiertelnej duszy, która kontynuuje swoja ewolucję duchową po śmierci ciała. Krisznę, Buddę, Zaratusztrę, izraelskich proroków, Jezusa Chrystusa, Mahometa uznaje za bożych posłańców, stawia jednak ich objawienia niżej od bahistycznego. Odżuca kapłaństwo, ascezę, monastycyzm, ceremonie kultowe - za akt kultu uznaje każdy czyn wobec bliźniego. Występuje przeciw wszelkim postaciom fanatyzmu i wojnom. Wyznawców bahaizmu obowiązuje przestrzeganie 12 przykzań streszczających kazania wspólne wszystkim religiom. 3mln wyznawców: Indie-1mln, afryka czarna, ameryka łacińska, Izrael-Hajfa, Chicago, Kampala, Sydney, Panama, Dehli.

Czondokjo - Korea, powstała jako reakcja przeciwko buddyzmowi; 100 tyś. wyznawców- Korea Płd.

4 mld 650 tys - ludzie wyznający jakąś religię,

Bardzo trudno jest określić liczbę ludzi wyznających jakąś religię. Dlaczego?

* nie wszyscy się przyznają, do swojej wiary,

* ze względu na wielowyznaniowość.

1,5 mld - Chrześcijaństwo

1 mld - Islam

700 mln - Hinduizm

280-300 mln - Buddyzm

5% - religie animistyczne

1 mld - nie przyznaje się do żadnej religii

3) CHRZEŚCIJAŃSTWO:

a) KATOLICYZM - 850 mln

b) PRAWOSŁAWIE - 150 mln

c) PROTESTANTYZM - 400 mln

b) PRAWOSŁAWIE

W roku 1054 miał miejsce spór pomiędzy głową Kościoła w Konstantynopolu - patriarchą, a głową Kościoła w Rzymie - papieżem, co doprowadziło do zasadniczego rozłamu między dwoma Kościołami zwanego Wielką Schizmą.

Prawosławni:

* nie uznają czyśca,

* nie uznają za dogmat o niepokalanym poczęciu i wniebowstąpieniu Najświętszej Marii Panny,

* nie uznają prymatu Papieża,

* uznają 7 pierwszych soborów,

* 7 sakramentów,

* chrzest - trzykrotne zanurzenie w wodzie, potem następuje bierzmowanie,

* uznają kult ikon,

* komunia pod dwoma postaciami;

Kościół Prawosławny:

* jest autokefaliczny,

* nie ma w nim władzy centralnej,

* honorowe zwierzchnictwo - patriarcha w Konstantynopolu,

* 9 patriarchatów (aleksandryjski, jerozolimski, rumuński, moskiewski-1589r.),

* 7 kościołów autokefalicznych (serbski, albański, bułgarski, polski),

* 3 kościoły autonomiczne (kościół finlandzki, japoński, arcybiskupstwo Synaju)

* święcenia mogą zostać udzielone mężczyznom, którzy są lub byli żonaci,

* celibat zaś obowiązuje mnichów, spośród których, już od VIw., wybierani są biskupi,

* muzyka instrumentalna jest zabroniona w liturgii, jednak chóry odgrywają w niej wielką rolę,

* w większości kościołów prawosławnych używany jest rytuał bizantyjski (najstarsze z nich

zachowały dawny język liturgiczny koine lub staro-cerkiewno-słowiański, inne używają

jezyków narodowych).

INNE KOŚCIOŁY WSCHODNIE:

b1) Kościół chaldejski

Jeden z kościołów wschodnich, organizacja wyznania chrześcijańskiego, ukształtowana formalnie w Vw. po synodzie w Seleucji (424r.). Skupia głównie Persów. Doktryną obowiązującą jest nestorianizm. Nestorianie chaldejscy w XIIw. i XIIIw. prowadzili ożywioną działalność misyjną w Turcji, Mongolii, Indiach i wśród Arabów. Wówczas sieć gmin kościoła chaldejskiego rozciągała się od Jerozolimy po Pekin. W XIVw. warunki polityczne zahamowały ekspansję nestorian chaldejskich i doprowadziły do upadku kościoła chaldejskiego.

* Obecnie liczba wyznawców to ok. 200 tyś. (Iran, Irak, Indie, Afganistan).

* Główą Kościoła chaldejskiego jest katolikos.

* Językiem liturgicznym jest język nowoaramejski.

b2) Kośiół koptyjski

Wyodrębniony po soborze chalcedońskim (451) wskutek przyjęcia za podstawę doktrylarną monofizytyzmu. Izolowany od reszty chrześcijan przez islam. Patriarcha kościoła koptyjskiego rezyduje w Kairze, spełnia jurysdykcję w stosunku do 12 matropolitów i 2 biskupów. oprócz Egiptu podlega mu Jerozlima, Jaffa oraz biskupstwo w Chartumie. Podlega mu również jurysdykcyjnie metropolita Abisynii.

Wiezrenia i obrzędy Koptów niewiele odbiegają od tych, jakie istniały na terenie Egiptu w okresie wczesnochrześcijańskim. Dla Koptów Chrystus ma tylko jedną naturę bosko-ludzką, posiada takż jedną wolę. Uznają siedem sakramentów. Doktryna religijna narzuca wiele postów, zagrania spożywania wieprzowiny i mięsa zwierząt uduszonych. chłopcy podlegają obrzezaniu w wieku ok. siedmiu lat. W świątyniach koptyjskich wolno umieszczać obrazy, zakazane jest jednak umieszczanie posągów.

Egipski kościół koptyjski liczy aktualnie ok. 13 mln. wiernych. Językiem kościoła koptyjskiego jest język koptyjski, a od ok. 1000r. arabski - w Egipcie i gyyz w Etiopii.

b3) Kościół etiopski

Źródła etiopskie podają, że został on utworzony ok. 500 r. na skutek przybycia do Abisynii (Etiopii) 9 "świętych", którzy nauczali Ewangelii. Wyznanie etiopskie chrześcijaństwa ma charakter monofizytyzmu i jurysdykcyjnie jest związane z Kościołem koptyjskim.

Kościół etiopski zagrożony przez islam w VIII. w. odrodził się na skutekpomocy za strony Portugalii, papieża i misji jezuitów, wysłanych w 1564 r. W XVII w. zawarł unię z Rzymem. W połowie XX w. unia ta została zerwana, a jezuici odesłani.

Kościół etiiopski przestrzega niektórych zwyczajów żydowskich (obrzezanie, sabat, koszerność mięsa), jak też dodaje do kanonu ksiąg św. szereg apokryfów. Kapłani świeccy (udzielający jedynie sakramentów) mogą zawierać związki małżeńskie, resztę funkcji pełnią kapłani zakonni. Od 1959 r. kościół teiopski jest autokefaliczny, jego metropolita rezyduje w Addis Abebie. Językiem liturgicznym jest język gyyz. Wierzenia i obrzędy kultowe są zbliżone do wierzeń i obrzędów koptów.

b4) Kościół ormiański

Organizacja chrześcijan wyłączona spod jurysdykcji patriarchy Konstantynopola w początkach Vw. Kościół ormianski opowiedział się za monofizytyzmem, zachował własne obrzędy i jezyk staroarmeński w liturgii. Centrum Kościoła ormiańskiego stanowi Eczmiadzyn, leżący u stóp znanei z biblijneg opisu potopu góry Ararat. Tam też rezyduje katolikos Wozgen I, papież orodoksyjnych Ormian.

Kościół ormiański był jednym z pierwszych w dziejach chrzescijaństwa kościołem narodowym. Jak głosi legenda, początki dali mu trzej apostołowie: Juda, Tadeusz, Bartłomiej w 39r. Na podstawie źródeł historycznych przyjmuje się jednak, że Ormianie przyjeli chrzescijaństwo za czasów panowania króla Tyrydatesa III, na skutek działalności greckiego misjonarza Grzegorza Oświeciciela w 302r.

Pomimo burzliwej historii Armenii Kościół ormiański przetrwał. Patriarsze kościoła ormiańskiego podlegają także metropolie ormianskie w Jerozolimie, Konstantynopolu i Cylicji. Dla Ormian żyjących w diasporze duże znaczenie ma główny ośrodek kulturalny Ormian na zachodzie klasztor św. Łazarza w Wenecji.

Aktualnie ogólną liczbę wyznawców monofizyckiego Kościoła ormiańskiego szacuje się na ok. 7 mln. Kilka mln Ormian żyje w diasporze (m.in. Bułgarii, Libanie). W okresie międzywojennym w Polsce żyło ok 4 tyś. Ormian. Po II wojnie światowej, w wyniku zmiany granicy wschodniej, pozostało ich niewielu.

c) PROTESTANTYZM:

Termin " protestantyzm " pojawił się przypadkowo. Podczas drugiego sejmu w Spirze, w 1529r., reprezentanci różnych stanów wystąpili przeciwko postanowieniom piętnującym Reformację. Chociaż był to termin bardziej polityczny niż religijny, oznaczał także protest przeciwko niektórym strukturom i tradycjom Kościoła rzymsko-katolickiego.

Oprócz dwóch sakramentów (chrzest i komunia), ewanfelicy kultywują kilka obrzędów: konfirmację, ślub i pogrzeb.

Protestantyzm kładzie nacisk na prostote kultu: szaty duchownych są skromne, miejsca kultu pozbawione ozdób (sztuka bowiem nie jest konieczna do wywyższania Boga), pieśni pełne nabożności.

Reformacja ustanowiła szczególny rodzaj duchownego - jest nim pastor. Ma on do spełnienia wyłącznie rolę funkcjonalną, nie jest niezbedny do istnienia Kościoła, który uwierzytelnia sie poprzez zgromadzenie wiernych. Nadto ordynacja nie daje mu wyłączności władzy, świeccy bowiem mogą także otrzymać prawo głoszenia nauk oraz być szafarzemi sakramentów. Pastor jest przede wszystkim osobą, która poprzez wykształcenie zdobywa przygotowanie do nauczania i pouczania wiernych, także kobiety mają możliwość zdobycia owych kwalifikacji; nie obowiązuje też wymóg celibatu.

Podstawę kościołów luterańskiego i reformowanego stanowi parafia, kierowana przez rade parafialną złożoną z pastora i świeckich; jej zadaniem jest zarządzanie parafią i jej działalnością, w tym także duchową. Parafie skupione są w dystryktach (dekanatach), które mogą być zarządzane przez lokalne konsystorze, oraz w regionach kierowanych przez synody (i czasem konsystorze wyższego szczebla). W skład synodów może wchodzić równa liczba świeckich i pastorów; synod zwoływany jest co rok. Konferencja (Synod Generalny, Rada Kościoła), złożona z delegatów synodów regionalnych, jest najwyższą instancją dla każdego Kościoła. W wielu krajach Kościoły ahgsburskie i reformowane tworzą wraz z innymi Kościolami protestanckimi federację protestancką.

c1) Luteranizm

Marcin Luter (1483-1546). Komentując List do Rzymian św. Pawła (1515-1516) odrył w nim prawdy, które stały się wykładnią protestantyzmu, a mianowicie, usprawiedliwienie przez wiarę. Sprzeciwiając się sprzedawaniu odpustów, nepotyzmowi i symonii, zredagował i 31 pażdziernika 1517r. przybił na drzwiach kaplicy zamkowej w Wittenbredze 95 tez. Wezwany przez legata papieskiego kardynała Kajetana do stawienia się w Augsburgu, odmówił wyrzeczenia się swych poglądów.

* Usprawiedliwienie z łaski przez wiarę:

Luter uważa, że zbawienie niesie sama wiara, jednak nie od człowieka zależy, czy ma wiarę, bowiem tylko Bóg w swej wszechmocy daje ją, lub jej nie daje grzesznikowi. wiara jest wie łaską pochodząca od Boga. Utrzymując, że jedynie wybrańcy boga mogą żyć w wierze, Luter w pewnym sensiezakłada predystynację, choć w przeciwieństwie do Kalwina, nie czyni zeń teorii. Owa względna obojetność w stosunku do predystynacji wynika z założenia, że człowiek za życia nie wie, czy wiara jest mu dana, czy nie. Uczynki sprawiedliwych są grzechem, a tym bardziej uczynki niesprawiedliwych.

* Źródłem wiary jest Biblia,

* Każdy człowiek powinien poznać Biblię,

* Uznawanie tylko dwóch sakramentów: chrzest, komunię (pod dwoma postaciami),

* Odrzucenie wszelkich pośredników w kontakcie z Bogiem,

* Luteranie uznają konsubstancjację (doktryna zakładająca, że w Eucharystii ciało i krew

Chrystusa są prawdziwie i w niej rozdzielane spożywającym).

c2) Kalwinizm

Jan Kalwin (1509-1564) przeciwstawia teorii usprwiedliwiena teorię predystynacji, która mówi, że:

1) Bóg, w swej wszechmocy i miłości, przeznaczył na całą wieczność pewną liczbę istot do życia z Crystusem, niezależnie od ich uczynków. Reszta jest skazana na wieczne życie w grzechu i potępieniu. Jest to teoria wybrania jednostek (przez Boga).

2) Poświęcenie Chrystusa przyniosło odkupienie wybranym i tylko wybranym. Odkupienie nie jest więc dla wszystkich. Jest to odkupienie jednostkowe.

3) Grzech pierworodny na zawsze pozbawił człowieka możliwości czynienia dobra (doktryna moralnej niemocy w stanie upadku). Wszyscy ludzie zasługują więc na wieczne potępienie.

4) Jednakże, na mocy nieodpartej łaski, wybrani, wezwani przez Boga za pośrednictwem Jego i Ducha Świętego, niezależnie od swych grzechów i swych uczynków, muszą przyjąć swoje powołanie: ich powołaniem jest zbawienie.

5) Wybrani są zbawieni na wieczność: łaska nie możer im zostać odebrana. Jest to doktryna o niezmienności wyroków Boga.

Ponadto Kalwin:

* odrzucał zwierzchnictwo Papieża,

* głosił hasło ubogiego kościoła,

* odrzucał kult świętych i obrazów,

* uznawał tylko 2 sakramenty (chrzest i komunia - pod dwoma postaciami).

c3) Anglikanizm

Kościół anglikański powstał w Anglii w 1534r. na mocy Aktu supremacji, który ogłaszając Henryka VIII głową Kościoła zrywał ostateczne stosunki z katolickim Kościołem rzymskim. Akt był odzwierciedleniem dążeń narodowych i reformatorskich. Nie istnieje żadna specyficzna dla anglikanizmu doktryna religijna; anglikanie wyznają wiarę głoszoną przez Ojców Kościoła oraz przez sobory poprzedzające rozłam Kościołów Wschodu i Zachodu w1054r.

Charakterystyczną cechą anglikanizmu jast jego usytuowanie między katolicyzmem a Kościołami powstałymi pod wpływem Reformacji: Book of Common Prayer zawiera obrzędy liturgiczne pokrewne liturgi katolickiej; Trzydzieści Dziewięć Artykułów, ogłoszonych w 1563r.(poprawionych w 1571r), oraz Lambetch Conference (od nazwy placu londyńskiego arcybiskupaCanterbury) z 1888 przyjęły za podstawę wiary Pismo Święte i uznały dwa sakramenty: chrzest oraz komunię. Jednakże w kościele anglikańskim, którego zwierzchnikiem jest król, mianujący biskupów na wniosek Rady Ministrów, istnieją dwie tendencje: High Church (Kościół Wysoki) uznaje autorytet Kościoła instytucjonalnego oraz obrzędy i sakramenty katolickie, natomiast Low Church (Kościół Niski) skupia zwolenników religii pojętej jako przeżycia duchowe i osobiste, ulegających wpływom luteran i kalwinistów.

Wspólnota Kościołów Anglikańskich skupia Kościoły uznające duchowe przywództwo arcybiskupa Canterbury. Liczy nieco ponad 62 mln wiernych, w tym 27,5 mln w Anglii, a pozostałe to episkopalne Kościoły Szkocji, Irlandii, Stanów Zjednoczonych(ponad 6 mln wiernych), Australii (4,5), Kanady (2,5) i inne. Od 1867r. biskupi anglikańscy spotykają się co dziesięć lat na Lambeth Conference, a ich reprezentanci spotykają się co dwa lata na Anglikańskiej Radzie Konsultacyjnej. Postanowienia synodalne muszą w niektórych przypadkach zostać przyjęte przez parlament brytyjski.

KOŚCIOŁY I SEKTY PROTESTANCKIE:

c4) Mennonici

Gminy mennonickie stanowią najstarszy odłam Kościoła kongregacjonistów (kościołów lokalnych uznających własną niezależność i niezawisłość). Kościół mennonicki zrodził się w 1525r. w Zurychu i rozwiną szczególnie w Holandii, dzięki nauczaniu Menno Simonsa (1496-1561). Mennonici są pacyfistami, pragnącymi żyć wedle kazania na Górze; praktykują powtórny chrzest wiernych po dojściu do pełnoletnościi uważaja się za spadkobierców anababtystów.

700 tyś. wyznawców na Świecie, w tym 400 tyś. w USA, w Rosji - 100 tyś.

c5) Prezbiterianie

Ruch chrześcijański, który powstał w okresie reformacji zinicjowany w Szkocji przez G.Wisharta i J.Knoxa, stanowił odmianę kalwinizmu. Za początek ruchu przyjmuje się ogłoszenie tzw. Księgi dyscypliny w 1560r. na powszechnym zgromadzeniu Kościoła szkockiego.

Ogłoszona w niej doktryna:

* znosiła urząd episkopalny w Szkocji oraz tworzyła 2 urzedy kościelne: ministra i prezbitera,

czyli starszego,

* głosiła hasła "oczyszczenia Kościoła anglikańskiego".

Od 1565r. zwolenników tej doktryny zaczeto nazywać prezbiterianami. W 1645r.w wyniku zniesienia episkopatu w Szkocji, ukonstytuował się Kościół prezbiteriański.Uchwalono wyznanie wiary składające się z 33 art., które wraz z przyjętą w 1923r. Konstytucją kościoła szkockiego dotyczącą spraw duchowych, stanowią zasady doktrynalne współczesnego prezbiterianizmu.

Doktryna ta:

* opiera się na rozwinięciu kalwnizmu, w tym na rozszerzeniu zasady predystynacj także na

anioły,

* za absolutna wartość uważ Pismo Święte,

* w kulcie nie uznaje ołtarza i szat liyurgicznych.

Kościół prezbiteriański jest w Szkocji Kościołem państwowym.

Poza Szkocją ma swoich wyznawców w USA.

Na całym świecie jest ich ok. 5 mln.

c6) Baptyści

Pierwszy Kościół baptystów założył w 1611r. w Londred Thomas Helwys (ok.1550-ok.1616). Baptyści uznają Biblię za jedyne żródło chrzescijaństwa, od początku swego istnienia głoszą też konieczność istnienia prawa do wolności religijnej i rozdziału Kościoła od państwa. W ich przekonaniu chrzest jest jedynie w wieku dojrzałym, przez całkowite zanurzenie, po wyznaniu wiary w Chrystusa. Obecni baptyści tworzą Światowy Związek Baptystów, grupujący 31 mln członków w tym 26 mln w USA.

c7) Metodyści

Kościoły metodystów wywodzą się z ruchu zwanego revival, który do rozbudzenia duchowego w Anglii w XVIIIw. Założony w 1740r. przez Johna Wesleya (1703-1791), Kościół metodystów kładzie szczególny nacisk na ideę uświęcenia. Chrzest dzieci najczęściej zastępuje się "ofiarowaniem", a wiernych chrzci się w wieku dojrzałym. Poglądy metodystów są zbliżone do poglądów baptystów. Obecnie Kościół metodystów liczy ok. 40 mln wiernych, w USA -14 mln.

c8) Kwakrzy (Towarzystwo Przyjaciół)

Ruch kwakrów powstał w Anglii, gdzie George Fox (1624-1691) głosił od 1647 ideę cfrześcijańsrwa opartego nie na autorytecie ludzi lub świętych ksiąg, lecz na iluminiźmie (objawieniu wiary w przeżyciu wewnetrznym), rozwinął się nastepnie w USA. W zasadzie nie uznają ani formalnego wyznania wiary, stanu kapłańskiego, ani też wspólnych nabożeństw. Współcześni kwakrzy, których jest obecnie ok. 200 tyś. są pacyfistami i angażują się w działalność spółeczną.

c9) Unitarianie

Poglądy unitariańskie głosili w XVIw. J.Reuchlin, M.Servet oraz bracia polscy. Współczesny unitarianizm narodził się w Wielkiej Brytanii w wyniku działalności J.Biddle'a, Th.Lindseya i J.Prestleya. W 1773r. oddzielił się od aglikanizmu. Charakterystyczne dla unitarianizmu są:

* nie uznawanie aksjomatów,

* liberalizm wobec problemów kultowych,

* głoszenie i stosowanie zasad miłości Boga i bliźniego,

* tolerancja religijna,

* antytrynitaryzm (odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej).

c10) Adwentyści

Inicjatorem tego ruchu był William Miller (1782-1849), głoszący powrót Chrystusa w 1844r. Mesjaniski Kościół adwentystów zyskiwał zwolenników mimo niespełnienia tych zapowiedzi. Nazwę "Adwentystów Dnia Siódmego" przyjęli w 1860r. podkreślając konieczność święcenia soborów (sabat) jako siódmego dnia tygodnia, wskazanego przez Boga jako dzień odpoczynku. Adwentyści traktują Biblię jako jedynie żródło wiary i przywiązują szczególną wagę do proroczych partii Pisma Świetego. Uznają chrzest dorosłych przez zanurzenie w wodzie. Istnieje około 5 mln adwentystów, w tym znaczna liczba w krajach Trzeciego Świata.

c11) Mormoni

Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Dni Ostatnich został założony przez wizjonera Józefa Smitha (1805-1844), któremu objawiła się Święta Księga Mormona (1830r.), gloryfikująca biblijną historię Ameryki; stanowi ona wraz z Biblią podstawę wiary mormonów. Uznają się oni za odnowicieli pierwotnego Kościoła, a ich zwierzchnikiem iest prorok przekazujący rozporzędzenia Chrystusa, które otrzymuje w objawieniach. Towarzyszy mu kolegium apostołów. Mormoni głoszą wiele doktryn metafizycznych stanowiących mieszaninę różnych wierzeń, budują liczne Świątynie i prowadzą rozliczne misje upowszechniające idee. Największym ośrodkiem mormońskim jest Salt Lake City. Obecnie liczbę wiernych szacuje się na blisko 6mln.

c12) Armia Zbawienia

Jeswt to organizacja powstała w 1865r., z inicjatywy Wilhelma Bootha (1829-1912). Ma charakter wojskowy ze względów praktycznych i prowadzi działalność społeczną i ewangelizacyjną. Jej członkowie opierają swą wiare na Biblii i naukach Chrystusa: kochać bliźniego jak siebie samego, żyć wedle przykazań ewangelicznych i nieść pokojowe i radosne przesłanie. 3 mln członków, w tym 25 tyś. "oficerów" w 86 krajach.

c13) Kościół Nauki (Chrześcijańskiej)

Został założony w 1866r. przez Amerykankę Mary Baker-Eddy (1821-1910), by przywrócić "zagubione ogniwo uzdrowienia" w crześcijaństwie. Jednakże jego cele sięgają głębiej: pragnie, aby człowiek odnalazł równowagę - zarówno moralną i duchową, jak fizyczną - nauczając, że zło nie istnieja w rzeczywistości, nie zostało bowiem stworzine przez Boga. Nie uznaje stanu duchownego ani sakramentów. Jego światowe centrum znajduje się w Bostonie, ma 350 tyś. wyznawców.

c14) Świadkowie Jehowy

Organizacja powstała z 1875r. z inicjatywy Amerykanina Charlesa Russell (1852-1916), jako odłam adwentystów. Odrzucają oni wiarę w Trójcę Świętą, w nieśmiertelność duszy, w piekło, liczne obrzędy i święta chrześcijańskie i głoszą, że bliski jest czas nastania pełnego królowania Chrystusa, a wówczas zapanują prawdziwi świadkowie. Świadkowie Jehowy tworzą teokratyczną organizację. Liczy ona 2.8 mln członków w ponad 200 krajach - zwłaszcza w krajach liberalnego Zachodu: 25% członków to Amerykanie z USA.

Tabela

1945

Indonezja (Holandia)

Wietnam (i 1955) (Francja)

1946

Filipiny (USA)

Jordania

1947

Indie

Jemen (i 1967)

Pakistan

1948

Izrael

Korea Pln (Japonia)

Korea Pld (Japonia)

Myanmar

Sri Lanka

1951

Libia (Włochy)

1953

Kambodża (Francja)

Laos (Francja)

1956

Maroko (Francja)

Sudan

Tunezja (Francja)

1957

Malezja

Ghana

1958

Gwinea (Francja)

1960

Cypr

Czad (Francja)

Benin (Francja)

Burkina Faso (Francja)

Gabon

Kamerun (Francja)

Kongo (Francja)

Madagaskar (Francja)

Mali (Francja)

Mauretania (Francja)

Niger (Francja)

Nigeria

Republika Środkowo-Afrykańska (Francja)

Senegal (Francja)

Somalia (Włochy i UK)

Togo (Francja)

WKS (Francja)

Zair (Belgia)

1961

Kuwejt

Sierra Leone

1962

Algieria (Francja)

Burundi (Belgia)

Rwanda (Belgia)

Uganda

Jamajka

Trynidad i Tobago

Samoa Zachodnie (N. Zelandia)

1963

Kenia

1964

Malta

Malawi

Tanzania

Zambia

1965

Malediwy

Singapur

Gambia

1966

Botswana

Lesotho

Barbados

Gujana

1968

Gwinea Równikowa (Hiszpania)

Mauritius

Suazi

Nauru (UK, N. Zelandia i Australia)

1970

Katar

Tonga

Fidżi

1971

Bahrajn

Oman

ZEA

1973

Bahamy

1974

Gwinea - Bissau (Portugalia)

Grenada

1975

Angola (Portugalia)

Komory (Francja)

Mozambik (Portugalia)

Republika Zielonego Przylądka (Portugalia)

Wyspy Świętego Tomasza i Książęca (Portugalia)

Surinam (Holandia)

Papua - Nowa Gwinea (Australia)

1976

Sahara Zachodnia (Hiszpania)

Seszele (Francja)

1977

Dżibuti (Francja)

1978

Dominika

Tuvalu

Wyspy Salomona

1979

Saint Lucia

Saint Vincent i Grenadyny

Kiribati

1980

Zimbabwe

Vanuatu (UK i Francja)

1981

Antigua i Barbuda

Belize

1983

Saint Kitts i Nevis

1990

Namibia (RPA)

Federalne Stany Mikronezji (USA)

Wyspy Marshalla (USA)

1994

Palau (Belau) (USA)

Japonia ma tylko Koree

Belgia - Zair, Burundi, Rwanda

Holandia - Surinam i Indonezja

Włochy - Libia i Somalia

USA - Filipiny (1946), Federalne Stany Mikronezji i Wyspy Marshalla (1990) i Palau (1994).

Hiszpania - Gwinea Równikowa i Sahara Zachodnia

RPA - Namibia (1990)

Portugalia - 4 kolonie w 1975 i Gwinea - Bissau w 1974

Wszystko w Ameryce Pln i Srodkowej ma UK.

W Ameryce Pld jest tylko Gujana (UK) i Surinam (Holandia)

Rozpad Jugosławii

Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii (SFRJ) obejmowała sześć republik: Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Macedonię, Czarnogórę (Montenegro), Serbię i Słowenię. Od 1953 roku prezydentem SFRJ był przywódca Komunistycznej Partii Jugosławii Josip Broz Tito. Po jego śmierci w maju 1980 roku, kraj pogrążył się w narodowościowym, politycznym i ekonomicznym kryzysie. Rosły nacjonalistyczne i etniczne napięcia, z którymi następcy prezydenta nie potrafili sobie poradzić. W roku 1991, trzy z sześciu republik tworzących Jugosławię, jednostronnie ogłosiły niepodległość po przeprowadzonych wcześniej referendach - Republika Chorwacji i Słowenii (25 czerwca), Republika Macedonii (17 września), a 3 marca 1992 roku, suwerenność ogłosiła również Republika Bośni i Hercegowiny. Republika Serbii zdecydowanie potępiła te decyzje i w 1992 roku, w połączeniu z Czarnogórą ogłosiła powstanie Federalnej Republiki Jugosławii.

Jugosławia była jednym z założycielskich państw Organizacji Narodów Zjednoczonych. Po rozpadzie SFRJ, nowo powstałe kraje ubiegały się indywidualnie o członkostwo w ONZ. 22 maja 1992 roku Bośnia i Hercegowina, Chorwacja i Słowenia a 8 kwietnia 1993 roku Macedonia zostały członkami ONZ. Jednocześnie Zgromadzenie Ogólne postanowiło, że Serbia i Czarnogóra nie mogą automatycznie kontynuować członkostwa już nieistniejącej SFRJ i jako nowa Republika powinny ubiegać się o członkostwo, co nastąpiło 1 listopada 2000 roku.

Wojna w Bośni i Hercegowinie

Na początku marca 1991 roku w Bośni i Hercegowinie, jednej z sześciu byłych republik Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii, przeprowadzono referendum w sprawie przyszłego statusu. Zdecydowana większość głosujących opowiedziała się za niepodległością. Decyzja Rządu Republiki o wystąpieniu z SFRJ spowodowała bojkot Serbów zamieszkujących BiH. W kwietniu 1992 roku wspólnota międzynarodowa uznała nową Republikę BiH za niepodległe państwo. Mimo to, Republika Serbii zdecydowanie potępiła deklaracje niepodległościowe BiH i wyraziła głęboką obawę o los około 600 000 Serbów zamieszkujących republikę. Na początku roku 1992 nastąpił wybuch walk w kraju.

Społeczność międzynarodowa natychmiast rozpoczęła działania dyplomatyczne mające na celu opanowanie sytuacji w regionie. Pomimo licznych porozumień o zawieszeniu broni, walki pomiędzy Bośniakami a Serbami trwały. Obie strony konfliktu dysponowały armiami, których siły były nierówne. Armia Bośni i Hercegowiny, stworzona od podstaw 15 kwietnia 1992 roku, składała się z policjantów, cywilnych ochotników a także lokalnych przestępców. Była słabo uzbrojona i w większości niewyszkolona. Natomiast Armia Serbska, na czele z gen. Ratko Mladiciem, była świetnie wyposażona w broń i dobrze przeszkolona. Różnicę w uzbrojeniu obu armii w olbrzymim stopniu powiększyło embargo na dostawy broni do Byłej Jugosławii, nałożone przez ONZ we wrześniu 1991 roku. Bośniacy nie mogli się dozbroić, podczas, gdy Serbowie przejęli arsenały Jugosłowiańskiej Armii Ludowej, co dało im olbrzymią przewagę.

Serbowie już na początku wojny próbowali zdobyć stolicę Bośni i Hercegowiny - Sarajewo. Mieszkańcom udało się odeprzeć atak, jednak oblężenie miasta trwało około 3,5 lat, podczas których Serbowie regularnie ostrzeliwali i bombardowali miasto, doprowadzając do jego zniszczenia. W Sarajewie zginęło ponad 11,000 ludzi. W wyniku działań serbskiej artylerii, zniszczone zostało również główne miasto Hercegowiny, Mostar. Po wojnie w Mostarze odnaleziono 2 masowe groby muzułmanów.

W maju 1993 roku utworzono pięć tzw. „stref bezpieczeństwa”: Srebrenicę, Sarajewo, Żepę, Gorażde i Bijać. W każdej z nich rozmieszczono siły pokojowe ONZ, których mandat nie przewidywał użycia broni w celu obrony stref. Brak zgody na użycie broni okazał się najtragiczniejszy w skutkach w Srebrenicy, gdzie miała miejsce największa masakra po II Wojnie Światowej.

W wojnie w Bośni i Hercegowinie, jak się szacuje, zginęło ponad 200,000 osób, a ponad połowa ludności Bośni została uchodźcami. Około 130,000 muzułmanów było również więzionych i przetrzymywanych w nieludzkich warunkach w obozach, zakładanych przez Serbów. Ocenia się, że w BiH istniało ponad 200 takich obozów. Zakończenie wojny w Bośni i Hercegowinie przyspieszyła tragedia w Srebrenicy. Po zajęciu enklawy przez Serbów, 21 lipca w Londynie spotkali się przedstawiciele społeczności międzynarodowej i zdecydowali m.in. o użyciu siły powietrznej w celu zakończenia serbskiej ofensywy w kraju. Od 1 do 21 listopada trwała konferencja pokojowa w Dayton, na której prezydenci Bośni, Serbii i Chorwacji oraz reprezentanci społeczności międzynarodowej prowadzili rozmowy mające na celu ustalenie warunków pokoju a także zadecydowanie o przyszłości BiH. Podpisane w grudniu 1995 roku porozumienie pokojowe zakończyło trwającą 3,5 roku wojnę.

Tragedia w Srebrnicy

Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan

Tragedia, jaka rozegrała się po upadku Srebrenicy jest największą masakrą po II Wojnie Światowej. Ocenia się, że od 12 do 16 lipca 1995 roku, ponad 7 tysięcy mężczyzn wymordowano i pochowano w masowych grobach. Szczątki blisko 2,000 mężczyzn i chłopców już zidentyfikowano. Kilka tysięcy pozostałych ciał do dzisiaj nie zostało odnalezionych. Ofiarami czystek etnicznych dokonywanych przez Serbów były również kobiety i dzieci.

W latach 1992 - 1995, bośniacka enklawa Srebrenica była oblegana przez siły serbskie dowodzone przez generała Ratko Mladicia. W maju 1993 roku Rada Bezpieczeństwa ogłosiła tę enklawę jedną z pięciu tzw. „bezpiecznych stref”, a ochronę tamtejszej ludności miały zapewnić stacjonujące w mieście oddziały sił pokojowych ONZ - UNPROFOR (United Nations Protection Force). Po trzech latach oblężenia, w 1995 roku Serbowie przystąpili do ataku na Srebrenicę. Osłabieni, niewyszkoleni i słabo uzbrojeni Bośniacy, a także holenderskie oddziały UNPROFOR, które nie miały mandatu na użycie siły, ocenili, że nie mają szans w bezpośrednim starciu i w momencie ataku wycofali się bez walki. Założenia, że autorytet Rady Bezpieczeństwa, obecność sił pokojowych ONZ, a także ewentualność użycia siły powietrznej NATO zapewni enklawie i jej mieszkańcom bezpieczeństwo, okazały się całkowicie błędne. 11 lipca 1995 roku siły serbskie zajęły Srebrenicę.

Po upadku enklawy, Bośniakom, którzy szukali schronienia przy głównej kwaterze UNPROFOR w Potocari (niewielkim mieście oddalonym o około 5 km od Srebrenicy), gen. Mladić zaproponował ewakuację z enklawy. Mężczyzn w wieku od 15 do 65 lat rozdzielono od kobiet, dzieci i osób starszych i wywieziono w nieznanym kierunku. Po zajęciu miasta gen. Mladić kilkakrotnie spotykał się z dowódcą UNPROFOR by ustalić szczegóły porozumienia. Holenderski dowódca domagał się zapewnienia natychmiastowego dostępu UNHCR do uchodźców, ewakuacji rannych z enklawy oraz informacji dotyczących miejsca pobytu ewakuowanych mężczyzn. Żądania te nie zostały spełnione. W tym samym czasie serbscy żołnierze przeprowadzali na rozkaz swojego dowódcy masowe egzekucje ewakuowanych Bośniaków. Mordowali także tych, którzy nie zgodzili się na ewakuację i wyruszyli pieszo do oddalonej ok. 50 km Tuzli, gdzie znajdowała się baza ONZ i obozy dla uchodźców. Ciała bestialsko zamordowanych Bośniaków zakopywano w masowych grobach.

Gdy Serbowie zaatakowali drugą „strefę bezpieczeństwa” Żepę, a relacje z wydarzeń w enklawie zaczęły obiegać świat, 21 lipca 1995 roku w Londynie odbyło się spotkanie przedstawicieli społeczności międzynarodowej. Na spotkaniu podjęto decyzję m.in. o użyciu sił powietrznych na pozycje Serbów. Naloty te były początkiem końca wojny w Bośni i Hercegowinie.

Do dzisiaj znaleziono i zidentyfikowano prawie 2000 ciał ofiar czystek etnicznych w Srebrenicy. W 10 rocznicę tej tragedii, Sekretarz Generalny Kofi Annan w swoim przesłaniu, wyraził solidarność z rodzinami tych, którzy zostali brutalnie zamordowani w 1995 roku. „Dziś składamy hołd ofiarom tej przerażającej zbrodni”, powiedział. Przypomniał również to, co stwierdził w swoim raporcie z 1999 roku, że ONZ popełniło poważne błędy we właściwym oszacowaniu sytuacji w Srebrenicy. Przyznał, że Narody Zjednoczone nie zareagowały w sposób, jakiego wymagała sytuacja; że idea bezstronności i nie stosowania przemocy, mimo iż szczytna, nie była właściwa w przypadku konfliktu w Bośni. Jednocześnie zapewnił, że jakkolwiek długo przyjdzie odkrywać prawdę o tych tragicznych wydarzeniach, ONZ zrobi wszystko by powstała pełna i właściwa ocena zbrodni. Kofi Annan zapewnił również, że Narody Zjednoczone nie ustaną w dążeniu do ukarania wszystkich winnych masakry. Powiedział, że „bez sprawiedliwości nie może być pojednania i pokoju dla rodzin ofiar”. Sekretarz Generalny odniósł się do działalności Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Byłej Jugosławii. Powiedział, że wielu sprawców tej zbrodni zostało osądzonych, ale jednocześnie przypomniał, że dwóch głównych organizatorów tego ludobójstwa, przywódca bośniackich Serbów Radowan Karadzić i dowódca jego armii gen. Ratko Mladić, nadal są na wolności.

KONFERENCJA POKOJOWA W DAYTON

Porozumienie pokojowe zawarte 21 listopada 1995 roku w Dayton, Ohio, a podpisane 14 grudnia 1995 roku w Paryżu, zakończyło 3,5 letnią wojnę w Bośni. W rozmowach brali udział prezydenci Serbii - Slobodan Milosevic, Chorwacji - Franjo Tudnam i Bośni - Alija Izetbegovic, a także liczni obserwatorzy i reprezentanci społeczności międzynarodowej. Na konferencji ustalono warunki pokoju, a także rozmawiano na temat przyszłości Bośni i Hercegowiny. Stworzono wspólny wieloetniczny rząd, ustalono obecny system polityczny kraju oraz zapowiedziano wolne wybory. Bośnię i Hercegowinę podzielono na Federację Muzułmańsko-Chorwacką i Republikę Serbską, przy czym zachowano jej międzynarodowe granice. Ustalono, że zawieszenie broni, które rozpoczęło się 5 października 1995 roku będzie trwało nadal.

Wszystkie przypadki łamania praw człowieka na terenie BiH zbadać miała utworzona w tym celu Komisja ds. Praw Człowieka. Uchodźcom i osobom przesiedlonym zapewniono prawo do bezpiecznego powrotu do swoich domów, a także do odzyskania utraconych własności lub uzyskania odszkodowania. Nadzór nad wdrażaniem wojskowych elementów porozumienia sprawować miał IFOR (Implementation Force) - wielonarodowe siły pokojowe pod dowództwem NATO. Miały one zastąpić dotychczas przebywające w Bośni oddziały UNPROFOR (w latach 1995-1996 na terenach BiH przebywało 60 tys. natowskich żołnierzy). IFOR, w przeciwieństwie do UNPROFOR, miał mandat do użycia siły, jeśli zaszłaby taka konieczność. Za nadzór nad wdrażaniem w życie cywilnych elementów uzgodnień pokojowych oraz za koordynację działań organizacji i agencji cywilnych na terenie Bośni i Hercegowiny odpowiedzialny został Wysoki Komisarz ONZ High Representative, mianowany przez Radę Bezpieczeństwa ONZ.

Rola ONZ w wojnie w Bośni i Hercegowinie

25 września 1991 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ jednogłośnie przyjęła rezolucję nr 713 dotyczącą Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii. Nawoływała ona wszystkie państwa do natychmiastowego nałożenia embargo na dostawy broni i wyposażenia wojskowego do krajów Byłej Jugosławii. Jednocześnie w rejon konfliktu skierowano pomoc humanitarną, a także podjęto decyzję o rozmieszczeniu tam sił pokojowych.

Od wybuchu wojny w Bośni i Hercegowinie w 1992 roku, ONZ podejmowała wiele prób doprowadzenia do rozmów pokojowych. W dniach 26 - 28 sierpnia 1992 roku trwała Międzynarodowa Konferencja w sprawie Jugosławii, na której Organizacja Narodów Zjednoczonych, Wspólnota Europejska, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) oraz Organizacja Konferencji Islamskiej (OKI) ustalały zasady ewentualnego porozumienia. Konferencja nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, a jej uczestnicy stworzyli forum dla negocjacji w celu rozwiązania kryzysu w byłej Jugosławii. ONZ zajmuje się sytuacją w Bośni i Hercegowinie od początku konfliktu w tym rejonie. W sprawy BiH zaangażowane są głównie UNHCR, UNPROFOR i MTKJ.

UNHCR - Główną rolę w niesieniu pomocy humanitarnej odegrał UNHCR (The UN Refugee Agency), który działał na terenie Bośni i Hercegowiny od wybuchu konfliktu w 1992 roku. Konwoje UNHCR dowoziły jedzenie, ubrania i inne środki potrzebne ofiarom wojny, rozprowadzane przez lokalne władze wśród ludności. Mimo iż w czasie wojny Serbowie znacznie ograniczali dopływ pomocy, UNHCR dostarczał około 750 ton pomocy dziennie. Od lutego 1992 roku, UNHCR korzystał z lotniska w Sarajewie, chociaż Serbowie kontrolowali także tę drogę niesienia pomocy. By dostarczyć potrzebne produkty do zamkniętych enklaw, gdzie dotarcie pomocy było znacznie utrudnione przez Serbów, stosowano tzw. „zrzuty”. Do sierpnia 1994 roku, w którym to przerwano program z powodu zagrożenia dla samolotów zrzucających paczki, drogą powietrzną dostarczono prawie 18,000 ton pomocy. Po podpisaniu porozumienia z Dayton, UNHCR udzielał również pomocy uchodźcom powracającym do domów.

UNPROFOR - 21 lutego 1992 roku Rada Bezpieczeństwa uchwaliła rezolucję nr 743, na mocy, której utworzono UNPROFOR (United Nations Protection Force). W wyniku kolejnych rezolucji UNPROFOR rozrastał się liczebnie, a także rozszerzał się zakres jego obowiązków. Do jego zadań należało m.in. sprawowanie kontroli nad trzema „strefami bezpieczeństwa”, ochrona mieszkańców stref a także pomoc i ochrona organizacji niosących pomoc humanitarną. Żołnierzy UNPROFOR oskarża się o bierność w czasie ataku Serbów na Srebrenicę oraz o nie zapewnienie ochrony tysiącom Bośniaków, którzy szukali schronienia w ich głównej kwaterze w Potocari.

MTKJ - 25 maja 1993 roku, na mocy rezolucji nr 827, Rada Bezpieczeństwa utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia). MTKJ został powołany w celu osądzenia osób podejrzanych o popełnienie zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych, ludobójstwa oraz o pogwałcenie Konwencji Genewskiej na terenie Byłej Jugosławii. Wielu z oskarżanych udało się osądzić, jednak dwóch głównych zbrodniarzy tej wojny - gen Ratko Mladicia i Radovana Karadzica odpowiedzialnych za zaplanowanie i wykonanie nieludzkiej masakry ludności Srebrenicy do dziś nie udało się aresztować.

WOJNA W KOSOWIE

Napięcia pomiędzy Serbami i Albańczykami zamieszkującymi Kosowo, prowincję Serbii, trwały od wieków. W 1989 roku, Federalna Republika Jugosławii zniosła autonomię w Kosowie, co spowodowało natychmiastowy bojkot wszelkich instytucji serbskich przez Albańczyków (stanowiących ponad 90 % ludności). Podczas rozpadu Jugosławii, w 1991 roku kosowscy Albańczycy zażądali niepodległości prowincji. W przeprowadzonym referendum w tej sprawie, większość obywateli opowiedziała się za niepodległością. Odbyły się wybory, w których wybrany został prezydent i parlament. Nowych władz nie uznała Serbia. Powstanie tego „państwa w państwie”, nawoływania przez Wyzwoleńczą Armię Kosowa do zbrojnego buntu oraz Serbskie represje wymierzone w albańskich Kosowarów spowodowały napięcia w całej prowincji. Doprowadziło to do wybuchu walk w 1998 roku. Władze w Belgradzie, z prezydentem Slobodanem Miloszewiczem na czele, przeprowadzały masowe wysiedlenia Albańczyków, mimo sprzeciwu społeczności międzynarodowej. W wyniku tego, około 850,000 uchodźców z Kosowa szukało schronienia głównie w Albanii i Macedonii, gdzie pomoc zapewniały im UNHCR wraz z innymi organizacjami humanitarnymi. Wobec ludności pozostałej w Kosowie stosowano represje, mordowano cywilów, przeprowadzano czystki etniczne. Gdy próby dyplomatycznego zakończenia konfliktu zawiodły, podjęto decyzję o przeprowadzeniu nalotów NATO na serbskie cele wojskowe i strategiczne. Naloty zmusiły Miloszewicza do zaakceptowania porozumienia pokojowego w czerwcu 1999 roku. Na mocy tego porozumienia wycofano z Kosowa wojska jugosłowiańskie oraz zapewniono powrót kosowskich uchodźców. W celu zapewnienia bezpieczeństwa, do Kosowa przybyło 50,000 żołnierzy międzynarodowych sił KFOR ( Kosovo Force). 10 czerwca 1999 roku, Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucję nr 1244, na mocy której utworzono Misję Tymczasowej Administracji Organizacji Narodów Zjednoczonych w Kosowie (UNMIK), nadając jej zwierzchnictwo nad prowincją.UNMIK ściśle współpracuje z Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), obecną w prowincji od 1 lipca 1999 roku. Współpraca dotyczy przede wszystkim udzielania pomocy w procesie tworzenia demokracji i promocji praw człowieka oraz rządów prawa w Kosowie. W latach 1992 - 1995, Specjalnym Sprawozdawcą Komisji Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych w Kosowie był Tadeusz Mazowiecki. Sytuacja w Kosowie nadal nie jest stabilna. Mimo obecności sił międzynarodowych, w marcu 2004 roku w prowincji wybuchły zamieszki. Sytuacja ekonomiczna wciąż jest fatalna, bezrobocie wyjątkowo wysokie a mieszkańcy sfrustrowani brakiem decyzji w sprawie ostatecznego statusu prowincji. Mimo to, powołany przez ONZ administrator Kosowa, Soren Jessen-Petersen uważa, że chociaż budowanie stabilnego i wieloetnicznego Kosowa to zadanie trudne, w wielu aspektach życia w prowincji nastąpiła poprawa. Jest także przekonany, że „bez względu na to, co wyniknie z negocjacji o statusie, ONZ musi przygotować się na ograniczenie swoich operacji oraz na przekazanie odpowiedzialności innym organizacjom i władzom lokalnym”.

1. Przedmiot i założenia metodologiczne geografii politycznej i gospodarczej:

• początki i kierunki rozwoju

• treść i zakres

• cele i metody badań

• związek z innymi naukami

• środowisko geograficzne a zjawiska polityczne i gospodarcze

2. Geopolityka:

• główne szkoły i teorie geopolityki

• główne kategorie geopolityki

• próby interpretacji zjawisk i procesów politycznych przy pomocy czynnika geograficznego

• wpływ geopolityki na rozwój geografii politycznej

3. Jednostki geopolityczne na mapie świata - państwa:

• definicje państwa

• elementy definicji państwa

• suwerenność państw

• liczebność państw w świecie

4. Jednostki geopolityczne na mapie świata - rodzaje państw:

• kryteria klasyfikacji państw

• zmienność kryteriów klasyfikacyjnych

5. Jednostki geopolityczne na mapie świata - powstawanie i upadek państw:

• pojęcie powstawania państw i upadku państw

• zjednoczenie, podział państw

• niepodległość terytorium zależnego

• tożsamość państw (zmiany polityczne i zmiany nazw państw a tożsamość państw)

6. Wielka transformacja w Europie (po 1989 r.) i jej następstwa - zmiany na mapie politycznej:

• rozpad bloku wschodniego

• zjednoczenie Niemiec

• rozpad ZSRR, Jugosławii i Czechosłowacji

• Europa Środkowo-Wschodnia czy Europa Środkowa?

7. Jednostki geopolityczne na mapie świata - terytoria:

• pojęcie terytorium

• terytoria niesamodzielne

• terytoria powiernicze

• inne terytoria kolonialne

8. Jednostki geopolityczne - zanik procesu dekolonializacji:

• kolonializm i dekolonizacja - etapy rozwojowe

• różne drogi uzyskiwania niepodległości przez terytoria zależne - przykłady

9. Granice państw:

• pojęcie granicy

• rodzaje granic

• funkcje i zmienność granic

• granice Polski

10. Obszary (terytoria):

• terytorium państwowe i jego ochrona

• obszary morskie

• rzeki, cieśniny i kanały międzynarodowe

• przestrzeń powietrzna i kosmiczna

11. Struktury społeczne świata - rasy, narody, mniejszości narodowe:

• problemy pojęciowe

• struktura narodowościowa świata

• mniejszości narodowe w Polsce

12. Języki w świecie:

• systemy językowe (rodziny i grupy)

• języki naturalne i sztuczne

• języki międzynarodowe

13. Grupy religijne i wyznaniowe w świecie:

• religie i wyznania w świecie współczesnym

• geografia wyznań i religii

14. Procesy internacjonalizacji oraz współzależności międzynarodowe. Teoretyczne i metodologiczne aspekty problemów globalnych współczesnego świata:

• geneza i funkcje procesów internacjonalizacji

• współzależności międzynarodowe jako rezultat internacjonalizacji

• procesy globalizacji

• pojęcie problemów globalnych

• typologia i specyfika problemów globalnych

15. Problemy demograficzne świata:

• struktura demograficzna świata

• liczba mieszkańców Ziemi i prognozy jej wzrostu

• gęstość zaludnienia i rozmieszczenie ludności świata - bariery i atrakcje osadnicze

• światowe konferencje ludnościowe i ich znaczenie

16. Migracje w świecie:

• pojęcie i typy migracji

• migracje ludnościowe - ich przyczyny oraz konsekwencje polityczno-ekonomiczne

• kierunki migracji międzynarodowych

• problem uchodźców we współczesnym świecie

17. Problemy żywnościowe świata:

• obszary nadwyżek i niedoborów żywności w świecie

• problemy rolnictwa światowego

• możliwości wyżywienia w kontekście eksplozji demograficznej

18. Problemy surowcowe świata

• nierównomierne rozmieszczenie surowców w świecie współczesnym

• dostępność surowców energetycznych a bezpieczeństwo energetyczne państw

• problem deficytu surowców w świecie współczesnym

19. Geografia zadłużenia międzynarodowego:

• źródło zadłużenia międzynarodowego

• skutki zadłużenia międzynarodowego

• propozycje rozwiązań problemu zadłużenia międzynarodowego

• zadłużenie międzynarodowe Polski

20. Ochrona naturalnego środowiska człowieka (niektóre aspekty problematyki ekologicznej):

• pojęcie naturalnego środowiska człowieka

• przyczyny i konsekwencje naruszenia równowagi w systemie człowiek-środowisko

• współpraca międzynarodowa na rzecz ochrony środowiska naturalnego - rozwiązanie dwustronne, regionalne i globalne

1. Teoretyczne i metodologiczne aspekty problemów globalnych współczesnego świata

Procesy globalizacji, pojęcie problemów globalnych, geneza i dynamika rozwoju problemów globalnych, typologia i specyfika problemów globalnych.

- E. Haliżak, Procesy globalizacji a stosunki międzynarodowe, w : E. Haliżak, R. Kuźniar

( red. ) Stosunki Międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006,

s.297-323;

• S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 2003, s. 165-198;

2. Wybrane aspekty problemów globalnych. Terroryzm międzynarodowy. Kwestia

zbrojeń i rozbrojenia. System obrony antyrakietowej.

3. Problemy demograficzne świata. Migracje w świecie

Struktura demograficzna świata, liczba mieszkańców Ziemi i prognozy jej wzrostu, rozmieszczenie ludności świata - gęstość zaludnienia, bariery i atrakcje osadnicze; pojęcie
i typy migracji, przyczyny i konsekwencje migracji, kierunki migracji międzynarodowych, problem uchodźców we współczesnym świecie.

• I. Fierla (red.), Geografia gospodarcza świata, wyd. II, Warszawa 2003, s. 111-171, 171-

• S. Otok, Geografia polityczna..., op. cit., s. 112-117;

4. Ochrona środowiska naturalnego

Pojęcie środowiska naturalnego człowieka, wzajemne oddziaływania człowieka i środowiska, regionalny i globalny charakter zagrożeń środowiska, współpraca międzynarodowa na rzecz ochrony środowiska naturalnego - kooperacja dwustronna, regionalna i globalna.

- I. Fierla ( red. ), Geografia gospodarcza…, op.cit., s. 28 - 110;

• S. Otok, Geografia polityczna..., op. cit., s. 110-111, 130-140.

5. Rolnictwo we współczesnym świecie i problemy żywnościowe

Problemy żywnościowe świata, intensywna i ekstensywna gospodarka rolna w świecie; główne uprawy rolne, ich rozmieszczenie i produkcja roślinna w świecie; najważniejsze obszary hodowli w świecie; rybołówstwo w świecie,

• I. Fierla (red.), Geografia gospodarcza..., op. cit., s. 204-297;

• S. Otok, Geografia polityczna..., op. cit., s. 117-123.

6. Problemy surowcowe świata. Przemysł na świecie

Rozmieszczenie surowców w świecie współczesnym, znaczenie surowców energetycznych - - problem bezpieczeństwa energetycznego państw; struktura przemysłu na świecie i kierunki jej zmian, wielkie okręgi przemysłowe świata.

• I. Fierla (red.), Geografia gospodarcza..., op. cit., s. 298-429;

• S. Otok, Geografia polityczna..., op. cit., s. 123-130.

7. Transport we współczesnym świecie

Rodzaje i gałęzie transportu, rozwój sieci transportowej w świecie, rola transportu w rozwoju gospodarczym.

- I. Fierla (red.), Geografia gospodarcza…, op. cit., s. 430 - 473.

8. Turystyka międzynarodowa

Rozwój turystyki w świecie, struktura geograficzna światowej turystyki, znaczenie turystyki w gospodarce.

- I. Fierla (red.), Geografia gospodarcza..., op. cit., s. 474-489;

9. Handel międzynarodowy. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Geografia
zadłużenia międzynarodowego

Znaczenie międzynarodowej współpracy gospodarczej, główni uczestnicy wymiany handlowej w świecie, struktura towarowa i główne kierunki handlu międzynarodowego; zadłużenie międzynarodowe - przyczyny, skutki, rozwiązywanie problemów zadłużeniowych.

- I. Fierla ( red.), Geografia gospodarcza…, op.cit., s. 490 - 505;

10. Geografia współczesnych konfliktów

Przyczyny konfliktów, typologia konfliktów, wpływ konfliktów na bezpieczeństwo
w stosunkach międzynarodowych.

Problemy surowcowe świata

Większość osiągnięć rewolucji przemysłowej powstała dzięki opanowaniu technologii wykorzystywania paliw kopalnych jako źródła energii. Niestety światowe zasoby paliw kopalnych są ograniczone, dlatego stale poszukuje się innych źródeł energii.

Industrializacja to zespół skomplikowanych procesów produkcji i dystrybucji, które wymagają stałego dopływu energii. W krajach uprzemysłowionych nawet rolnictwo pochłania olbrzymie ilości paliw
do wytworzenia nawozów , środków ochrony roślin i wyposażenia technicznego.

Zużycie energii bardzo szybko wzrasta, co może spowodować, że surowców może zabraknąć.
To właśnie energia jest głównym czynnikiem uwzględnianym w założeniach współczesnej ekopolityki.


Kopalne surowce paliwowe są kluczowe w większości działań gospodarczych, są też ważnym towarem
w handlu międzynarodowym - na paliwa przypada około ½ importu i eksportu surowców. Wiele organizacji międzynarodowych (OPEC) próbuje kształtować wielkość dostaw paliw na rynku światowym. Z paliw kopalnych - ropy uzyskiwano około ¹/₃ światowej produkcji energii, z węgla - ¼, z gazu ziemnego - ¹/₆.

ŚWIATOWE ZASOBY PODSTAWOWYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH W 1986 R.

(% zasobów światowych)

Region	Węgiel kamienny	Ropa naftowa	Gaz ziemny	Energia wodna
kapitalistyczne	48	9	15	17
socjalistyczne	48	9	45	16
Europa Środkowa	8	0,0	1	-
rozwijające się	3	79	40	67

Pierwszym paliwem kopalnym wykorzystywanym w znacznych ilościach był węgiel kamienny. Jednak znaczenie węgla jako paliwa maleje ze względu na małą wydajność energetyczną w porównaniu z innymi źródłami paliw oraz degradację środowiska związaną z górnictwem i spalaniem węgla.

Struktura pozyskiwania energii na świecie:

• 64% paliwa kopalne

• 21% energia wodna

• 15% energia jądrowa

Światowy potencjał energii uzyskiwanej z pływów morskich wynosi około 13 000 MW. Natomiast światowy potencjał energii geotermicznej jest trudny do ustalenia. Całkowita światowa moc elektrowni geotermicznych jest oceniana na około 750 MW. Energia pływów i energia geotermiczna mają znaczenie lokalne, ale w znaczący sposób mogą się przyczynić do rozwiązania miejscowych problemów energetycznych.

Stale poszukuje się nowych rozwiązań technologicznych w energetyce. Jest to niezbędne do dalszego rozwoju ekonomicznego krajów uprzemysłowionych. Nowe technologie są związane głównie z energią jądrową. Wykorzystanie energetyki jądrowej przez kraje uprzemysłowione stwarza im możliwość wyzwolenia się z zależności od słabo rozwiniętych gospodarczo eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego.

W reaktorach elektrownii atomowych używa się obecnie uranu lub plutonu. Przewiduje się, iż następną generacja reaktorów atomowych będą reaktory termojądrowe, w których jako paliwo będą używane: tryt oraz hel-3). Koszt budowy elektrowni jądrowej jest bardzo wysoki. Do roku 1995 elektrownie jądrowe powstały w 50 krajach.

zasoby uranu w 1986 r.:

• świat - około 1 500 000 t

• Australia - 314 000 t

• ZSRR - 200 000 t

• RPA - 191 000 t

• Kanada - 176 000 t

wydobycie uranu w 1986 r.:

• świat - około 41 000 t

• USA - 10 331 t

• Kanada - 8 080 t

• Australia - 4 453 t

• Niger - 4 259 t

We współczesnym świecie występują ścisłe związki między rozwojem ekonomicznym, a wzrostem zużycia energii. W krajach uprzemysłowionych postęp utożsamia się z odpowiednią liczbą: samochodów, domów z pełną klimatyzacją, pralek automatycznych i kolorowych telewizorów. Energia potrzebna jest, aby prawidłowo funkcjonował transport lotniczy i kolejowy, niezbędna jest w domach i fabrykach.
W społ. zurbanizowanym nawet krótka przerwa w dopływie elektryczności może spowodować chaos.

Większość krajów Europy Zachodniej i Japonia nie mają dostatecznej ilości własnych surowców energetycznych. Ponad ½ państw przemysłowych produkuje obecnie mniej niż 50% zużywanej energii
z własnych surowców.

Kryzys energetyczny w latach 1973-1974 wywołał poważne zakłócenia w stosunkach międzynarodowych. Częste były wzajemne oskarżenia o wykorzystywanie koniunktury i podbijanie cen ropy naftowej przez państwa (np. przez USA i ZSRR), które albo miały bogate rezerwy albo dobre stosunki z krajami arabskimi bogatymi w ropę naftową. Skutkiem kryzysu był nie tylko sukces krajów OPEC (spowodowanym zwyżką cen ropy naftowej) ale również ogólnoświatowa recesja gospodarcza. Zmniejszenie tempa rozwoju krajów uprzemysłowionych, wskutek wysokich cen ropy naftowej, pociągnęło za sobą mniejszy import surowców mineralnych i rolnych, co z kolei pogorszyło sytuację krajów je eksportujących. Zwiększenie cen ropy naftowej spowodowało także wzrost cen towarów przemysłowych, wyprodukowanych w krajach nie należących do OPEC. Mimo iż ceny ropy naftowej w latach następnych ustabilizowały się, ceny towarów przemysłowych pozostały wysokie - co nie było korzystne ani dla krajów OPEC ani dla pozostałych państw słabo rozwiniętych. Tak więc wzrost cen ropy naftowej przyczynił się w rezultacie do zubożenia większości krajów Trzeciego Świata. Około ¹/₅ istniejących państw stało się tzw. Czwartym Światem. W latach dziewięćdziesiątych ceny ropy naftowej na rynku światowym obniżyły się.

Występowanie kryzysów energetycznych nie jest zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla epoki przemysłowej - podobne kryzysy przeżywała ludzkość już wielokrotnie w przeszłości, a pierwsze kryzysy ekonomiczne występowały w czasach starożytnych.

czynniki, które będą w przyszłości kształtować długofalową politykę energetyczną:

• uświadomienie społeczeństwu, że ustawiczny wzrost eksploatacji złóż paliw kopalnych prowadzi do ich wyczerpywania i w konsekwencji do wzrostu cen energii

• zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej krajów eksploatujących ropę naftową mogą wpłynąć na stosunki z krajami importującymi ropę naftową

• pojawienie się nowych technologii w energetyce, które mogą się wiązać z gazyfikacją węgla, eksploatacją łupków bitumicznych oraz wykorzystywanie energii jądrowej
  wprowadzanie nowych technologii jest na razie bardzo drogie

MIGRACJE W ŚWIECIE.

Migracje- przemieszczanie się ludzi z jednego kraju do drugiego na pobyt okresowy lub stały, dobrowolnie lub pod przymusem. Obejmują II procesy- emigracje i imigrację.

Rys historyczny

• starożytność / wczesne średniowiecze

• narody germańskie- zasiedlanie Europy północnej, środkowej, Wysp Brytyjskich

• narody słowiańskie - wschodnia Europa, Płw. Bałkański.

• II połowa I tysiąclecia n.e.

• Arabowie - Bliski Wschód, Północna Afryka

• II tysiąclecie n.e.

• ludy mongolskie - Azja, Europa Wschodnia

• plemiona rodziny Bantu - Afryka Równikowa, Południowa

• epoka odkryć geograficznych

• migracje do Ameryki

• migracje w obrębie rozwijającego się państwa moskiewskiego - Powołże, Ural, Syberia.

• po II wojnie światowej- zahamowanie migracji europejskich do Ameryki Północnej - kwoty imigracyjne o charakterze jakościowym i ilościowym. Od 1965 modyfikowano przepisy - znoszenie kontyngentów, przypadających na poszczególne kraje podnosząc roczny pułap imigracji spoza Ameryki do 170 tyś osób. Zaistniało też zjawisko imigracji do Europy. Ostatnie 120 lat - z Europy wyemigrowało 50-60 mln ludzi, ponad połowa do Ameryki Północnej:

I Fala -1850-1855 Emigracja głównie do Ameryki Północnej

II fala -1875 -USA, Kanada, Ameryka Łacińska.

III fala -1885-1890 Emigranci min z północno - zachodniej

IV fala -1905-1913 Europy - Wyspy Brytyjskie

V fala -1925 - Skandynawia

VI fala - po II wojnie - Belgia i Holandia

Skalę współczesnych migracji określają III przesłanki:

• ekonomiczna - może mieć wiele aspektów, może być źródłem pierwotnym lub wtórnym, wiązać się z bogactwem lub nędzą ludzi. Ich przyczyną mogą być przeludnienie, bezrobocie, różnice w stopie życiowej ludności

• polityczna - wiąże się najczęściej z konfliktami zbrojnymi, wewnętrznymi i międzynarodowymi, naruszaniem praw człowieka

• ekologiczna - powoduje masowe migracje w skutek klęsk żywiołowych, katastrof przemysłowych, skażenia środowiska

Przymusowe migracje.

1442- Portugalczycy zapoczątkowują handel niewolnikami są oni sprowadzani na Płw. Iberyjski. Od XVI w. handel rozwinął się. Od XVII w. proceder ten stosują Anglicy, Holendrzy, Francuzi

1870/71 po wojnie prusko- francuskiej- migracje po zaanektowaniu przez Niemców Alzacji i Lotaryngii.

1833- rugi pruskie- 33 tyś Polaków przesiedlonych z poznańskiego.

1923- traktat podpisany w Lozannie- przesiedlenie Greków z wybrzeży Azji Mniejszej do Grecji i Turków z Grecji do Turcji.

Po II wojnie światowej (masowe przesiedlenia jeszcze w trakcie wojny w wyniku polityki hitlerowskich Niemiec, przymusowych ewakuacji ludności cywilnej- wędrówki objęły około 26 mln osób)

Poczdam 1945- na mocy ustaleń ludność niemiecka opuściła terytorium Polski, Czechosłowacji, Węgier. Doszło też do wymiany mniejszości narodowych objęła ZSRR, Polskę, Czechosłowację, Bułgarię, Rumunię, Włochy. Do analogicznych procesów doszło w Azji- 6 mln osób opuściło Chiny, Płw. Koreański.

W XX w. wg szacunków migracje objęły około 250 mln ludzi.

Skutki migracji

`A' pozytywne

• wiele ludzi znajduje zatrudnienie

• państwa emigracyjne uwalniają się od osób niezadowolonych

• kraje imigracyjne zapewniają siłę roboczą, w specyficznych sytuacjach zdobywają wykształconą kadrę dla nauki i przemysłu

Korzystne są migracje czasowe typu ekonomicznego

- obecnie zjawisko powszechne w Europie- korzysta z tego np. RFN, Francja, Belgia, w Afryce takie migracje odbywają się także- prace na plantacjach kakao, orzeszków ziemnych oraz związane z kształceniem, turystyką.

`B' negatywne

Migracje mogą być źródłem problemów politycznych, społecznych, ekonomicznych głównie w krajach imigracyjnych- zachodzi to wtedy, gdy liczba cudzoziemców przekracza zdolność absorbcji lokalnego społeczeństwa. Sytuacja ta wywołuje napięcia społeczne, generuje postawy niechęci i agresji wobec imigrantów.

Migracje powodują min.

• zmiany w liczbie ludności

• zmiany gęstości zaludnienia regionów wychodźtwa i imigracji

• przyczyna przeobrażeń struktury wiekowej

• wychodźtwo pozbawia kraj ludzi w wieku produkcyjnym

W Europie na początku lat 90. XX w. mieszkało około 16 mln cudzoziemców- najwięcej było ich w:

Luksemburgu - 31%

Belgii - 16,7%

Belgii - 8,9%

RFN - 6,7%

Francji - 6,6%

Od końca lat 80. również w krajach Europy Środkowej zwiększa się liczba przybyszów z państw rozwijających się. Traktują oni ten region tranzytowo.

W celu normowania różnych aspektów migracji tworzone są przepisy migracyjne, odnoszące się do nabywania obywatelstwa, zatrudnienia cudzoziemców, wydawania im wiz wjazdowych.

7 wielkich prądów migracji- wg WS i ES Woytinsky

• emigracja z Europy do Ameryki Północnej

• emigracja do Afryki Południowej, Oceanii

• import niewolników z Afryki

• ruchy ludnościowe na Dalekim Wschodzie- głównie z Chin i Indii do krajow sąsiednich

• wewnątrzkontynentalne migracje w Ameryce Północnej z wybrzeży Atlantyku na Zachód

• wewnętrzne migracje na obszarze Rosji i ZSRR- na wschód.

Migracje azjatyckie

Chińczycy- do Singapuru, Malezji, Tajlandii, Indonezji

Hindusi- do dzisiejszego PRA, Malaje

Japończycy - ekspansja polityczna, pod kontrolą

Państwa- Hawaje, oprócz tego północno- wschodnie Chiny, Płw. Koreański, Brazylia, USA.

Specyfika migracji Wschód- Zachód

1. w okresie powojennym przepływy ludnościowe były z krajów socjalistycznych aż do 1989 utrzymywane na niskim poziomie- względy ideologiczne (autarkia, izolacja od kapitalizmu).

2. lata 70-80 XX w. początek liberalizacji przepisów wyjazdowych w krajach Europy Wschodniej- np. Polska, Węgry, Czechosłowacja.

3. opis tendencji migracyjnych Wschód- Zachód Europy* jest utrudniony (* w latach 80. XX w.)- publikowano niepełne dane statystyczne lub w ogóle tego nie robiono, oprócz formalnie zalegalizowanej emigracji istniała emigracja nieuregulowana, wręcz nielegalna.

Np. Polska 1981-1988- oficjalna emigracja- 222 tyś

nieoficjalna- 556 tyś

4. Prognoza z początków lat 90. XX- migracje Wschód- Zachód będą przypominały model ruchów ludnościowych. Północ- Południe= relacje między wysoko rozwiniętymi krajami kapitalistycznymi, a rozwijającymi się krajami Trzeciego Świata.

Migracje w Polsce.

1980- 1989 z Polski wyemigrowało około 1050-1300 tyś ludzi, a przybyło tylko 200 tyś osób. Saldo migracji było ujemne.

Na podstawie przepisów administracyjnych w Polsce są wyróżniane

• emigracje oficjalne- obejmuje posiadaczy `wiz emigracyjnych'

• emigracje nieoficjalne - obejmuje `fałszywych turystów' - ludzie przedłużający podyt zagraniczny co najmniej o 11 miesięcy.

Kraje przyjmujące imigrantów dzieliły migrujących obywateli na (lata przed 1989)

• repatriantów

• uchodźców i azylantów uznanych za granicą

• osoby dołączające do członków rodzin polskiego pochodzenia

• imigranci zaakceptowani przez kraje zamorskie w ramach prowadzonej przez nie polityki osiedlania imigrantów

Kierunki polskiej emigracji w latach 80.

• RFN- najwięcej Najwięcej emigrantów pochodziło z dawnych

• USA województw- gdańskiego, katowickiego,

• Austria warszawskiego

• Włochy

Po 1989- zmniejszyła się liczka emigrantów, a wzrosła liczba imigrantów - z krajów pozaeuropejskich, byłego ZSRR. Spadło zatem ujemne saldo migracji.

PROCESY INTERNACJONALIZACJI ŻYCIA POLIT I EKO ORAZ WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZYNARODOWE

1. Pojęcia i zjawiska

Obiektywne procesy internacjonalizacji występowały w stosunkach międzynarodowych znacznie wcześniej, niż sformułowano i zastosowano odpowiadające im pojęcie "internacjonalizacja". Jest to termin międzynarodowy. Nie oznacza jednego aktu międzynarodowego (umiędzynarodowienie), lecz wyraża ich sekwencję w czasie.

Warto zauważyć, że dyscyplina prawa międzynarodowego była pierwszą, która przymiotnik "międzynarodowy" rozciągnęła na rzeczownik "internacjonalizacja". Zaznaczyło się to właśnie w okresie narodzin i funkcjonowania Ligi Narodów. Prawnicze zrozumienie internacjonalizacji było jednak wąskie i nie odpowiadało całej grupie procesów, które ją wyrażały w rzeczywistości międzynarodowej.

W latach 80. i 90. dokonało się znaczne rozszerzenie pojęcia "internacjonalizacja". Wpływ na ten proces mieli mężowie stanu, politycy, dyplomaci i przedstawiciele dyscyplin humanistycznych, którzy coraz częściej posługiwali się tym pojęciem, ale podkładali pod nie zróżnicowane treści. Obejmowali nim zjawiska i procesy związane z otwieraniem się państw na świat zewnętrzny, jak również rozszerzaniem się i dynamiką wszystkich rodzajów stosunków międzynarodowych. Ogarnęły międzynarodowe zjawiska polityczne, gospodarcze, kulturalna, naukowe, technologiczne i inne.

W naszym wieku hasło współzależności nabrało po raz pierwszy rozgłosu w okresie Ligi Narodów. Po II wojnie światowej akcentowano współzależność zjawisk wojny i pokoju, cywilizacji przemysłowej i agrarnej, krajów rozwiniętych i rozwijających się, Wschodu i Zachodu czy wreszcie bezpieczeństwa i rozwoju państw. Praktycy i obserwatorzy stosunków międzynarodowych doszli do wniosku, że w ramach owych współzależności ogólnych rośnie wzajemna zależność państw, która staje się coraz bardziej zmienna i elastyczna. chodzi zarówno o zależności w sferze materialnej, praktycznie nigdy nierównoważne, jak też współzależności psychospołeczne i kulturowe. w ty sensie pojęcie "współzależność" oznacza zależność wzajemną lub zwrotną, dotyczącą historycznych, społecznych, politycznych i ekonomicznych zjawisk współżycia międzynarodowego państw. Obejmuje procesy równoważenia zakresów autonomii, zależności i pozycji międzynarodowej tychże państw.

2. Twórcze przejawy internacjonalizacji życia społeczeństw

Najwcześniej i najsilniej zaznaczyły się przejawy internacjonalizacji w materialnej sferze życia społeczeństw. Znalazły one wyraz w procesie zwiększania wymiany dóbr wytworzonych i naturalnych. wyrazem takiego procesu był w czasach starożytnych - jedwabny szlak, na początku średniowiecza zas - tzw. szlak bursztynowy. w czasach najnowszych przyśpieszyły go liczne targi i wystawy międzynarodowe, giełdy, jak również działalność przedsiębiorstw międzynarodowych i międzyrządowych organizacj gospodarczych. Głównym źródłem owego procesu są obecnie międzynarodowe przepłwy kapitału pieniężnego, towarowego i produkcyjnego, a dodatkowego impulsu dostarczają mu kolejne rewolucje przemysłowe i naukowo-techniczne.

Szczególny impuls dla wielu procesów internacjonalizacji przyniosła rewolucja elektroniczna. Przyśpieszyła ona bowiem produkcje i wymianę w wielu krajach, zwiększyła współzależność państw i regionów oraz zmusiła prawie wszystkie państwa do ożywienia wzajemnej współpracy gospodarczej.

Życie polityczne państw stało się drugą po gospodarce dziedziną, która poddawała się i celowo była poddawana procesom internacjonalizacji. Przejawiały się one w rozpowszechnianiu wzorców i sposobów organizacji większych zbiorowości, systemów politycznych, systemów państwowych i stosunków międzynarodowych. Za prototyp tego rodzaju twórczej internacjonalizacji można uznać uposwszechnienie się organizacji miast-państw starożytnego Bliskiego Wschodu i Grecji oraz sposobów tworzenia ich systemów demokracji. W okresie późniejszego średniowiecza do podobnych przejawów internacjonalizacji można zaliczyć tworzenie państewek-miast włoskich, zakładanie w wielu krajach Europy miast na prawie niemieckim czy upodobnienie systemów obronnych państw. w czasach nowożytnych, wraz z powstawaniem państw narodowych, zaczęły kształtować się podone wzorce systemów politycznych, w ramach których znaczenia nabierały ciała przedstawicielskie, parlamenty i konstytucje. Od XVIII w. coraz powszechniejszym wyróżnikiem systemów politycznych stawały się partie polityczne, które starały się popularyzować określone wartości i normy również poza granicami państw. Kodeks napoleoński zapoczątkował promocję nowoczesnych norm prawa cywilnego w całej Europie.

Od drugiej połowy XIX w . polityczna działalność międzynarodowa zaczęła się przeplatać w organizacjach rządowych i pozarządowych. W XX w. związki i organizacje międzynarodowe osiągają wymiar globalny i nabierają cech uniwersalnych. Organizacje systemu ONZ, organizacje regionalne i subregionalne, jak również pozarządowe organizacje i ruchy polityczne rozszerzyły, zintensyfikowały i zdynamizowały proces internacjonalizacji życia politycznego wielu krajów.

Sfera życia kulturalnego społeczeństw przez długie wieki bardzo wolno i selektywnie poddawała się prawu internacjonalizacji. Jedynie niektóre dzieła sztuki (zwłaszcza rzeźba malarstwo i ozdoby) oraz style architektury względnie łatwo od czasów starożytnych były łatwo przyswajane poza granicami krajów ich powstawania. Powoli też rosła rola idei (zjawisko "krążenia idei"- L. Krzywicki). Wraz z odkryciami geograficznymi i rozwojem środków komunikacji dzieła twórców i idee łatwiej się rozpowszechniały do innych kręgów cywilizacyjnych. Również kultura umysłowa, w połączeniu z rozwojem nauk, od czasów odrodzenia zaczęła oddziaływać z kręgu śródziemnomorskiego na inne części świata. Wyodrębnienie się procesu internacjonalizacji życia naukowego nastąpiło dopiero w XX w.

W procesach internacjonalizacji życia kulturalnego i naukowego od kilku dziesięcioleci nabierają coraz większego znaczenia przepływy międzynarodowe elit artystycznych i naukowych oraz ich osiągnięć. Stymulują je UNESCO, liczne międzynarodowe organizacje kulturalne i naukowe, jak również podejmowane przez nie przedsięwzięcia naukowe i wspólne publikacje.

Za kulturą symboliczną i umysłową nie pozostała w tyle kultura fizyczna. Jej internacjonalizacja od czasów pierwszych olimpiad nowożytnych podlega szybkiemu rozwojowi. Rozmaite rodzaje igrzysk i mistrzostw międzynarodowych wspomagają internacjonalizację życia gospodarczego oraz kulturalnego wielu krajów.

Procesom internacjonalizacji życia gospodarczego i kulturalnego różnych krajów bardzo bliski stał się rozwój turystyki międzynarodowej. Turystyka jest trzecią- po przemyśle samochodowym i handlu ropą- dziedziną eksportu światowego. Procesy internacjonalizacji przez turystykę wspomagają specjalistyczne targi i giełdy międzynarodowe, które reklamują wyposażenie turystyczne, zabytki historyczne oraz przyrodę wielu krajów.

Łącznikiem miedzy procesami internacjonalizacji materialnej i duchowej sfery życia społeczeństw są międzynarodowe przepływy informacji. Wyrosły one z połączenia historycznego procesu " krążenia idei" z dokonującą się w ostatnim półwieczu rewolucją przemysłową, która umożliwiła wykorzystanie elektronicznych technik łączności, teledetekcji i teletransmisji do szybkiego przekazywania idei i danych. Na tym tle rozwineła się współpraca międzynarodowa w celu przekazywania informacji słownej, obrazowej i cyfrowej. Oprócz dawnej współpracy radiowej i telefonicznej doszło do współpracy telekomunikacyjnej-internet- za pośrednictwem satelitów geostacjonarnych.

3. Internacjonalizacja zagrożeń społecznych

W czsach najnowszych nasiliły się także ujemne w swych skutkach procesy internacjonalizacji, które niosą ze sobą zagrożenia dla rozmaitych dziedzin życia społeczeństw. Sa to zagrozżenia dla pokoju, dla osobistości państwowych, dla zdrowia człowieka, dla jego środowiska życia i kultury współżycia międzynarodowego.

Ze względu na siłę i skale zagrożeń na plan pierwszy wysuwają się niewątpliwie procesy internacjonalizacji zagrożeń pokoju. Mają one swe żródła w internacjonalizacjiskrajnych programów i postulatów politycznych, doktryn polistrategicznych i wyścigu zbrojeń. Jeśli nawet posiadacze największych arsenałów broni masowego rażenia uzgadniali w latch dziewięćdziesiątych redukcję i kontrolę tych broni, to równolegle zwiękaszł się nie kontrolowany przepływ międzynarodowy materiałów i technologii do produkcji takich broni.

Drugim z puktu widzenia skutków społecznych jet proces internacjonalizacji zagrożneia terroryzmem. Wymierzony jest on w stabilizację polityczną państw, w osobistości życia politycznego i wojskowego oraz w poprawne stosunki międzypaństwowe. W rezultacie terrorym międzynarodowy rodzi lib zwiększa napięcie, sieje strach i podważa zaufanie międzynarodowe. Njabardziej spektakularna formę internacjonalizacjiterroryzmu możemy dostrzec w piractwie powietrznym. Jego początki sięgają lat trzydziestych, jego nasilenie zaś zaznaczyło się w drugiej połowie naszego wieku, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych. Inną formą międzynarodpwego terroryzmu stały się zamachy bambowe na samoloty, lotniska dworce kolejowe i ważne osobistości.

W latach osiemdziesiątych i dziewiećdziesiątych rządy zaczęły dochodzić do wniosku, że zagrożniu terroruzmem należy przeciwstawić internacjonalizację działań zapobiegawczych. W tym celu zaczęto zawierać porozum ienia o wydaniu porywaczy i zamachowców, uzgadniano wprowadzanie ścisłych kontroli na lotniskach i dworcach, upowszechniano nowoczesne wykrywacze groźnych ładunków wybuchowych, tworzono brygady anty terrorystycznei wymieniano doświadczenia na temat sposobów zwalczania terroryzmu.

Trzeci rodzaj zagrożeń społecznych w skali międzynarodowej niosą narkotyki, których internacjonalizacja rozwija się w formie narkomanii i narkobiznesu. W latach 80-tych powstały międzykontynentalne gangi handlarzy narkotyków. Potrzebne było podjęcie miedzynarodowej walki z nimi. Jej wyrazem było utworzenie Mędzynarodowej Rady Kontroli Narkotyków. Na szczeblu ONZ rozpoczęto sporządzanie światowych statystyk na temat produkcji i handlu narkotykami, aby na tej podstawie formułować wnioski w sprawie międzynarodowego zapobiegania temu zagrożeniu. Nasiliła się też walka z narkobiznesem i narkoterroryzmem na kontynencie amerykańskim. Prezydent G. Bush proklamowł wojnę przeciwko producento i handlarzom narkotyków, a administracja USA rozwineła współpracę z rządami krajów odgrywających znaczną rolę w rozpowszechnianiu narkotyków. 15 lutego 1990r. w Cartagenie zostało zorganizowane spotkanie prezydentów USA, Kolumbii, Peru i Boliwii, na którym postanowiono skoordynować działania zapobigające produkcji i przemytowi narkotyków. Nawet skoordynowana walka okazała się bardzo trudna, ponieważ środki represyjne nie stanowiły przekonującej alternatywy ekonomicznej dla producentów i landlarzy narkotyków.

Czwartym rodzajem zagrożeń społecznych jest intrenacjonalizacja czynników szkodliwych dla środowiska człowieka. Obejmują noe wszystko to, co narusza równowage ekologiczną Ziemii, pogarsza stan ekosystemów i obniża jakość życia człowieka. Największy zasięg i najszybszy przebieg ma proces internacjonalizacji zanieczyszczeń powietrza sztucznymi gazami, dymami, i spalinami przemysłowymi. Podatna na zagrożenia ekologiczne jest także umiędzynarodowiona część hydrosfery, tzn. morza, oceany i wpływające do nich rzeki. Wskutek zanieczyszczeń pogarsz się również gleba, klimat, szata roślinna i krajobraz Ziemi. Groźny okazuje się wreszcie transfer - legalny i nielegalny - odpadów toksycznych. ONZ zaczęła zajmowć się zapobieganiem zagrożeniom ekologicznym od połowy lat 60-tych. w czerwcu 1972r. odbyła się w Sztokholmie konferencja tej organizacji na temat środowiska człowieka. Po 20-tu latach przemyśleń i dyskusji międzynarodowych konferencja ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992r. połączyła potrzeby przeciwdziałania zagrożeniom ekologicznym z koniecznością promocji praw człowieka i zapewnienia całej ludzkości trwałego rozwoju.

Piątym rodzajem zagrożeń społecznych, których internacjonalizacja przebiega na pograniczu materialnej i duchowej sfery życia społeczeńst, jest kradzież dorobku ludzi nauki, kultury i sztuki. Od dawna czyniły to wydawnictwa niektórych krajów. Tłumaczyły one i publikowały działe obcych autorów, nie pytając o ich zgodę i nie płacąc żadnych honorariów. Pozorne wyjaśnienie czy usprawiedliwienie takiej kradzieży znajdowano w braku obowiązywania w kraju kolejnych wydawców międzynarodowej konwencji o ochronie dzieł literackich i artystycznych (a 1887r. z późniejszymi zmianami), powszechnej konwencji o prawie autorskim (z 1952r. ze zmianami z 1971r.) lub konwencji ochronie własności intelektualnej (z 1962r.). Pod wpływem szybkiego rozwoju elektroniki w ostatnim ćwierćwieczu oraz wzrostu możliwości dobrej rejestracji i przekazywanai na dalekie odległości słów, dźwięków i obrazów wzrosło zagrożenie powszechnego naruszania praw autorskich, jak również pozbawiania twórców należnych im honorariów (fonopiractwo, wideopiractwo, nielegalne kopiowanie programów komputerowych). Zjawisko to zaznaczyło się zwłaszcza w krajach, których polityka sprzyjała doganianiu technologicznemu państ wyżej uprzemysłowionych, ale nie nadążała z uregulowaniami prawnymi w zakresie transferu najnowszych technologii oraz poszanowania praw autorskich w skali międzynarodowej.

4. Wymiary zależności i współzależności mędzynarodowych

Wszystkie podmioty stosunków międzynarodowych są w mniejszym lub większym stopniu zależne od środowiska międzynarodowego. Z tej przesłanki wyrasta współzależność, której skala symetrii lub asymetrii jest wynikiem posiadanych przez nie zasobów, wykorzystywanych możliwości i umiejętności uczestniczenia w procesach oddziaływań międzynarodowych. Państwa charakteryzujące się współzależnością ujemną z innymi państwami w sferze materialnej (np. surowcowej, produkcyjnej czy finansowej) są bardziej wrażliwe na wszelkiego rodzaju naciski i sankcje ekonomiczne. Natomiast państwa, którym właściwa jest asymetryczna współzależność dodatnia w tej sferze, same stosują często naciski i sankcje ekonomiczne wobec iinych. Współzależności psychospołeczne i kulturowe mogą wzmacniać lub osłabiać symetrię (czy asymetrię) współzależności w sferze materialnej.

Regulacją, koordynacją i równoważeniem współzależności państw zajmuje się sieć międzynarodowych instytucji, agencji, rad i innych organizacji, które nadają wielu wpółzależnościom rangę światową. Regulują one na szczeblu miedzyrządowym sprawy transportu powietrznego, morskiego i lądowego. telekomunikacji, kontroli obszrów niczyich lub wspólnych (jak kosmos, morza otwarte czy Antarktyka), meteorologii, polityki energetycznej, handlu, polityki walutowej i rozwojowej, a także zagadnień socjalnych (jak: praca, zdrowie. edukacja, prawa człowieka).

Wysiłki na rzecz uświadamiania i koordynacji współzależności międzynarodowych koncentrują się głównie wokół ich kierunków i siły przejawiania się. Dlatego wyodrębnia się przede wszystkim współzależności bezpośredniei i pośrednie, poziome i pionowe, trwałe i czsowe oraz równoważne i nierównoważne.

Najsilniej przejawiają się poziome współzależności bezpośrednie o charakterze geograficznym (zwłaszcza sąsiedzkie i regionalne),ekonomicznym i wojskowym. Ich skutki dodatnie znajdują wyraz w stosunkach współpracy i partnerstwa różnych zbiorowości państw oraz w różnych ugrupowaniach politycznych, ekonomicznych i wojskowych (jak: UE, NATO, OJA, Rada Bałtycka, Grupa Wyszehradzka). W ich ramach państwa dążą do równoważenia autonomii wzajemnej oraz do kompensowania czynników i form zależności wzajemnych, aby zapewnić sobie wpływ, ale nie dopuszczać do dominowania jednych państw nad drugimi. Ułatwiają także współoraganizacją działań na rzecz wspólnych interesów, starając się równoważyć normatywną i empiryczną sferę stosunków wzajemnych przez tworzenie specjalnych struktur, organizowanie konsultacji, konferencji itp.

Poziome współzależności pośrednie przejawiają się w postaci pewnych zdarzeń i procesów międzynarodowych, które zachodzą w kręgu jednych państw, ale równoczesnie oddziałują na krąg innych. Są to np. procesy rozwojowe w tzw. centrum i na peryferiach, rozwój procesów ponadnarodowych i jednoczesne podkreślanie autonomii narodowej młodych państw, zakłucenia gospodarek wielu krajów i związane z tym kryzysy walutowe czy wreszcieprodukcja zanieczyszczeń ekologicznych i transfer ich na inne. Skala asymetrii takich współzależności pośrednich jest bardzo zmienna.

Pionowe współzależności bezpośrednie występuja przede wszystikm w stsunkach bilateralnych państw, których siły ocierają sie o skrajności asymetrii autonomii. Zaznacza się wtedy wyraźny brak zrównoważenia stosunków, a zarazem ujawniają się tendencje do dominacji i podporządkowania. Są to z reguły zależności faktyczne (np. państwa dłużnika od wierzyciela lub importera od monopolistycznego eksportera), a nie zinstytucjonalizowane. Przyciąganie i opór takich państw stają się niemożliwe do zrównoważenia.

Pionowe współzależności pośrednie przejawiają się najczęściej za pośrednictwem instytucji i struktur życia międzynarodowego w okresach większych kryzysów politycznych, gospodarczych i wojskowych. Hierarchia sił zaznacza się wówczas w postaci stanowiska zajmowanego przez organ międzynarodowy, dokonując presji na państwa słabsze i biedniejsze, aby przyjęły określone ustępstwa lub zobowiązania, które w istniejącym stanie rzeczy powiekszają nierównowagę wzajemnych zależności. Świadczyły o tym np. rezolucje Rady Bezpieczeństwa NZ wobec Iraku i Jugosławii, żadanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego wobec zadłużonych państw, jak również naciski czy sankcje organów UE wobec państw członkowskich lub wobec krajów kandydujących. Asymetryczność presji i żądań jest usprawiedliwiona przez silniejszych perspektywą pokojowego ładu międzynarodowego i szansami osiągania dobra wspólnego określonej zbiorowości państw. Państwa słabsze i biedniejsze, samoograniczjąc własną suwerenność, przyjmują w zasadzie dobrowolnie tego rodzaju naciski i żądania zbiorowe możnych partnerów, głównie w nadziei zrównoważenia w przyszłości swojej współzależności ujemnej.

Oprócz kierunków i siły przejawiania się przejawiania się ważnym kryterium oceny oraz mierzenia współzależności międzynarodowych jest także ich dynamika, jak również będące ich tłem dystanse dzielące państwa. W procesach stosunków miedzynarodowych liczą się główie trzy rodzaje dystansów miedzynarodowych:

1. przestrzenne (zwłaszcza geograficzne i geostrategiczne),

2. rozwojowe (w tym historyczno-cywilizacyjne, ekonomiczne, technologiczne i ekologiczne),

3. kulturowe (od psychospołecznych, intelektualnych i prawnych po koncepcyjne i doktrynalne).

Każda z wymienionych dystansów może byc kwalifikowany w rzeczywistym środowisku międzynarodowym jako mały, średni lub duży. Ich wielkość ma poważny wpływ na ciągłość i trwałość lub na zmienność i pulsowanie współzależności. Państwa bliższe sobie przestrzenne, rozwojowo i kulturowo charakteryzują się współzależnościami trwalszymi, natomiast te, które dzieli większy dystans przestrzenny, rozwojowy i kulturalny, podlegają współzależnościom bardziej zmiennym. Znaczenie dystansu geograficznego, który dawniej oddzielał cywilizacje i rasy, we czasach rozwiniętej cywilizacji przemysłowej coraz bardziej maleje. Rośnie natomiast znaczenie dystansu rozwojowego, a zwłaszcza jego składnika technologicznego.

Współzależności trwałe przejawiają większą siłę i ciągłość występowania. Dość często łączą się one z bliskością geograficzną, historyczną i psychospołeczna państw (jak miedzy państwami skndynawskimi czy anglosaskimi). Tworzą też zwykle trwały i mierzalny stosunek sił. Dlatego też ewolucja tego rodzaju współzależności jest względnie przewidywalna. Jej rozpoznanie ułatwia długofalowe przedsięwzięcia polityki zagranicznej państw.

Współzależności zmienne, czyli pulsujące, przejawiają mniejszą siłę i ciągłość wystepowania. Można je dostrzec głównie w stosunkach między państwami odległymi pod względem geograficznym, historycznym i cywilizacyjnym. Pojawiają się zwłaszcza w okresach przełomów historycznych, kiedy szczególne okoliczności powodują konieczność korelacji interesów państw (np. poozumienie jałtańskie Wielkiej Trójki, przyjęcie państwislamskich byłego ZSRR do KBWE i do NACC, czyli Rady Współracy Północnoatlantyckiej). Tworzą one nowy stosunek sił, który aktualnie jest ważny, ale nie zapowiada się jako stały i stabilny. Dlatego jest on trudny do uchwycenia i nieprzewidywalny. Uniemożliwia więc skuteczną politykę rządów w zakresie koordynowania współzależności.

Pojęcie "internalizacja" jest przeciwieństwem pojęcia "internacjonalizacja". Rozumienie jego wywodzi się monodyscyplinarnego pojmowania internalizacji przez psychologię, pedagogikę, prawo i socjologię. Pod wpływem tych dyscyplinmówi isę często o internalizacji przez jednostki zewnętrznytch wartości, oczekiwań, wzorów kulturowych, zdań i postaw, jak też szuka się w nich elementów struktury motywacyjnej zachowań ludzkich. Twiedzi się też, że zinternalizowane wartości i zdania ludzie uznają za własne, a nie narzucone. W zgodzie z taka interprzetacją pozostaje także internalizacja warości i norm zewnętrznych przez państwo, które wzbogaca w ten sposób własne wartości i normy oraz rzszerza platformy stosunków z innymi państwami, jeśli nawet uznało za celowe samoograniczenie swojej suwerenności.

W sensie prawnym internalizacja oznacza przejmowanie i przyswajanie przez państwo zewnętrznych instytucji i norm przez włączanie ich (inkorporację) do swego systemu wewnętrznego. Proces internalizacji jet w porównaniu z internacjonalizacją zanvznie bardziej świadomy i selektywny. W niektórych krajach inkorporacja zewnętrznych norm prawnych poddawana jest specjalnej procedurze parlamentarnej, ponieważ z zasady suwerenności każdego państwa ynika troska o przetrwanie własnego systemy wewnętrznego oraz obowiązek jego ochrony przed przenikaniem niepożądanych wpływów zewnętrznych. Jednak w okresach wielkich przemian, z powodu dyskredytacji własnego systemy politycznego, państwa stają sie szerzej otwarte na przyjmowanie z zewnątrz nieokreślonych wartości, norm i instytucji. Za klasyczne przykłady procesy internalizacji można uznać włączanie norm prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego. Tak np. zasady Paktów Praw Człowieka zostały inkorporowane do stawodawstwa wielu państw, zasady Akta końcowego z Helsinek zostały inkorporowane do ustaw zasadniczych niektórych państw, a normy międzynarodowe "kodeksów ekologicznych" są stopniowo przyswajane przez prawo wewnętrzne kolejno przystępujących państw.

Internalizacja wartości i norm przez podmioty stosunków międzynarodowych ma charakter wtórny wobec procesów internacjonalizacji materialnego i duchowego życia społeczeństw.

Oba procesy wzbogacają życie międzynarodowe i życie poszczególnych społeczeństw. Oba są też współzależne asymetrycznie, gdyż procesy pierwotne przeważają nad procesami wtórnymi. Liczne fakty dowodzą, że internalizacja wartości i norm, jej zasięg i intensywność są bezwzględnie uwarunkowane przez stpień rozwoju procesów internacjonalizacji życia społeczeństw. Podstawowym źródłem obu procesów jest dynamika potrzeb i interesów państw, znajdujących odbicie w materialnej i duchowej sferze życia ich narodów, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym.

GEOGRAFIA WYZNAŃ I RELIGII

Chrześcjanie - 3/4 wszystkich chrześcijan - Europa i w obu amerykach,

Muzułmanie - Azja, Afryka,

Hindusi - Indie,

Buddyści - Azja, Azja wsch.(głównie).

AFRYKA:

1) Chrześcijanie - 40%,

2) Muzułmanie - 40%; na płd. od równika wpływy islamu są niewielkie,

3) Animiści - 10%-15%,

1) Chrześcijanie:

• Katolicy - 30%-35%

• Kościół etiopski,

• Kościół koptyjski,

• Kościół greko-katolicki - np. Kenia, Uganda, Etiopia,

• Kościół anglikański - 25mln.- np. RPA, Uganda, Tanzania,

Kościół luterański - od XIXw.- RPA;

2) Muzułmanie:

• Sunnici stanowią większość,

• Szyici - Afryka Wsch.

• Sahel - 70% muzułmanie,

4) Judaizm - 170-200tyś. - np. Maroko, Tunezja, RPA,

Falaszowie - tzw. "Czarni Żydzi"- liturgia w języku etiopskim;

5) Sikhizm - 1,5mln. wyznawców - np. Kenia, Uganda;

AMERYKA PÓŁNOCNA:

• Katolicy i Protestanci - stanowią większość,

• Judaizm i Islam - 2% ;

AMERYKA ŚRODKOWA:

• Meksyk, Gwadelupa, Dominikana, Salwador, Honduras - 80%-90% Chrześcijan,

• Jamajka, Barbados, Kajmany - Protestanci - 56%-65%,

• Haiti - 4/5 katolicy, kult woodoo (głównie na wsi) przyniesiony przez Murzynów z Dahomeju (od 1975 Benin), różne kościoły protestanckie skupiają ok 16% ludności Haiti.

AMERYKA POŁUDNIOWA:

• Katolicy - 85% - Kolumbia, Ekwador, Boliwia, Argentyna,

90% - Paragwaj;

• Brazylia: * Katolicy - 60%,

* Protestanci - 10%,

* religie animistyczne;

• Surinam: * Hinduiści - 27%- 30%,

* Katolicy - 23%-25%,

* Muzłumanie - 19%-20%,

* Protestanci - 18%-19%,

* Animiści - 14%-15%,

• Gujana: * Protestanci - 30%-34%,

* Hinduiści - 20%-30%,

* Katolicy - 19%,

* Muzłumanie - 9%;

• Urugwaj: * Katolicy - 60%,

* Bezwyznaniowcy - 30%-34%,

* Protestanci - 3%;

AUSTRALIA I OCEANIA:

• Chrześcijanie - 80%:

* Protestanci - 50%,

* Katolicy - 30%;

• Niewierzący- 10%;

• Palau: * Wierzenia tradycyjne, animistyczne - 20%,

* Katolicy - 40%,

* Protestanci - 25%;

• Papua Nowa Gwinea: * Protestanci - 58%-59%,

* Katolicy - 30%-33%,

* Anglikanie - 5%,

• 2%- kościoły wschodnie - emigracja: Ukrainców, Greków;

AZJA:

• 1mld - 1,1mld ludzi nie przyznających się do żadnej religii,

• Japonia: * 40% - Szintoiści,

* 38% - Buddyści;

• Chiny: * 20% - Taoiści,

* 6% - Buddyści,

* 2,5% - Muzłumanie;

• 750mln - Hinduiści:

* Indie - 80% Hinduiści,

* Nepal - 85% Hinduiści,

* Pakistan, Indonezja, Malezja, Myanmar, Sri Lanka - Hinduiści stanowią mniejszość;

• 250mln - Buddyści:

* Kambodża - 90% Buddyści,

* Mongolia - 90% Buddyści,

* Myanmar - 90% Buddyści,

* Sri Lanka - 70% Buddyści,

* Bhutan - 70% Buddyści;

• 250mln - Muzłumanie:

* Pakistan - 96%-97%,

* Indonezja - 87%,

* Oman - 86%,

* Malezja - 53%;

• 8%-9% Chrześcijanie:

* Filipiny - 84% Katolicy,

* Liban - kościoły wschodnie: Prawosławni Grecy - 6,5%,

Grekokatolicy - 4%,

Ormianie - 4%;

• Kraje szyickie: Iran, Irak, Bahrajn, Azerbejdżan;

• Charydżyci - Oman;

• EUROPA:

• Ateiści - 12%:

* Bułgaria - 64% ateiści,

* Holandia - 33% ateiści,

* Anglia - 16% ateiści,

• Chrześcijanie - 70%:

Protestanci:

* Luteranie: Szwecja -89%, Norwegia - 88%, Finlandia - 88%, Łotwa -55%, Niemcy -45%;

* Kalwini: Holandia, Szkocja, Szwajcaria;

* Anglikanie: Anglia - 56%;

Prawosławni: Bułgaria - 28%, Rumunia - 80%, Mołdawia;

Katolicy: Polska - 95%, Hiszpania - 95%, Portugalia - 94%, Francja - 77%, Węgry - 64%,

• Islam sunnicki: Albania - 65%, Bośnia i Hercegowina - 40%, Macedonia - 25%, Serbia i Czarnogóra - 18%, Bułgaria - 7%, Grecja - 1%-2%;

---