Karolina Rogozińska gr.5

Andrzej Czarnocki - POJĘCIE „EUROPA ŚRODKOWO - WSCHONIA”

Dr. Hab. Andrzej Czarnocki jest profesorem Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej i specjalistą w dziedzinie stosunków międzynarodowych. W swoim szkicu, pochodzącym z wydanej w 1994 księgi jubileuszowej :”Historia, Polityka, Stosunki Międzynarodowe”, przedstawia politologiczny punkt widzenia na zagadnienie Europy Środkowej, a zwłaszcza pojęcie „Europy Środkowo-Wschodniej”. Próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy wyodrębnianie tego regionu na mapie jest zasadne, a także przedstawia poglądy innych badaczy na tę kwestię. Jak się przekonamy wnioski i wątpliwości, z którymi w ramach pointy, zostawia nas autor, są ściśle związane z tłem historycznym i czasem, w jakim powstał artykuł.

We wstępie do swojej pracy dr. Czarnocki przybliża nam krótko genezę pojęcia „Europa Środkowo-Wschodnia”, stwierdzając zarazem, że układ sił na mapie politycznej świata pojałtańskiego nie sprzyjał wyodrębnianiu tego regionu. Zauważenie bowiem jego politycznej i historycznej odrębności wymagało horyzontu szerszego niż ten kreślony przez ówczesne procesy polityczne.

Jednocześnie autor sygnalizuje, że dla dzisiejszych stosunków międzynarodowych, tak politycznych, jak gospodarczych, specyfika tego regionu i kierunek rozwoju, jakim pójdą państwa Europy Środkowo - Wschodniej, są niezwykle istotne.

W zasadniczej części szkicu autor dzieli swoje rozważania na dwie części - najpierw Europę Środkowo - Wschodnią rozpatruje w aspektach geopolitycznych, następnie - kulturowych i historycznych.

EUROPA ŚRODKOWO - WSCHODNIA JAKO POJĘCIE GEOPOLITYCZNE

Jako pojęcie geopolityczne „Europa Środkowo - Wschodnia” często było zastępowana po prostu pojęciem „Europa Środkowa”. Według przywoływanych przez Czarnockiego badaczy, „Europa Środkowo - Wschodnia” jest pojęciem czysto politycznym, trudno wyodrębnić ten region ze względu na specyfikę geograficzną. Tymczasem „Europa Środkowa”, pojęcie szersze, łatwiej poddaje się opisowi geograficznemu: W. Nałkowski zalicza do niej Alpy, południowe stoki Karpat z Niziną Węgierską, Góry Francuskie z Niziną Francuską, Góry Niemieckie z Niziną Niemiecką, północne stoki Karpat z Niziną Polską. Zdaniem cytowanego autora obszar cechują „nieprawidłowe stosunki między krainami fizycznym, rozsiedleniem narodowości i sztucznymi utworami, to jest państwami”. Następnie dr. Czarnocki przywołuje niemiecką koncepcję „Mitteleuropy” i doktrynę Naumanna, zgodnie z którą obszar na wschód i południowy wschód od Niemiec (ściślej - „Zwischeneuropy” - obszaru między Niemcami a Rosją) miał być strefą politycznej i gospodarczej dominacji niemieckiej. Wedle koncepcji przeciwstawnej T. Masaryka, Europa Środkowa ciągnęła się od Przylądka Północnego po Matapan, przy czym, co ciekawe, badacz nie wymienia nazw państw należących do tego obszaru, a zasiedlające go narody - od Lapończyków, Szwedów, Norwegów na północy, po Turków i Greków na południu. Określenia „Europa Środkowo - Wschodnia” używa
J. Chlebowczyk, kreśląc ten obszar między Bałtykiem a morzem Adriatyckim, Egejskim i Czarnym (od Finlandii do Grecji). Według historyków amerykańskich obszar ten leży pomiędzy strefami wpływów ludów włosko- i niemieckojęzycznych, a zmieniającym się terytorium kolejnych państw rosyjskich, obejmując tereny zamieszkane przez Polaków, Słowaków, Czechów, Węgrów, Rumunów, narodów Jugosławii, Bułgarów, Albańczyków i Greków, okresowo także ludy Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Prowadzi to Czarnockiego do wniosku, że badacze wyodrębniają Europę Środkowo - Wschodnią nie tylko za pomocą kryterium geopolitycznego, ale także historycznego.

Istotną cezurą w spojrzeniu na Europę Środkowo- Wschodnią była II wojna światowa. Po niej obszar ten stopił się z Europą Środkową - której większość stała się częścią Bloku Wschodniego. Odrębność Europy Środkowej ponownie zaczyna dawać o sobie znać w inicjatywie utworzenia strefy bezatomowej na terenie Polski, Czechosłowacji, NRD i RFN, znanej jako „plan Rapackiego”. Na rokowaniach wiedeńskich w 1973 państwa NATO i Układu Warszawskiego poszerzyły ten obszar o kraje Beneluksu, proponowano także Węgry i Włochy. W 1987, w tzw. Planie Jaruzelskiego PRL wnioskowała o poszerzenie tej strefy
o Danię i wspomniane Włochy, propozycję motywując względami strategicznymi.

W dalszej części szkicu autor przedstawia nam stosunek poszczególnych państw do terminów „Europa Środkowa” i „Europa Środkowo - Wschodnia”. Terminologia czeska i słowacka częściej posługuje się pierwszym pojęciem, polska zaś - drugim. Niemcy podkreślają środkowoeuropejskie położenie swego kraju, niekiedy zamieniając budzącą złe skojarzenia „Mitteleuropę” na „Zentrealeuropę”. Rosjanie w ogóle nie używają tych terminów, zaś zachodnie mapy Europy Środkowej obejmują obszar od brzegów Wielkiej Brytanii poprzez kraje Beneluksu, Niemiec, Szwajcarii i Austrii oraz częściowo terytoria Polski, Słowacji i Węgier.

Z tych rozważań autor przechodzi do rozróżnienia do tej pory wciąż nieostrych pojęć „Europa Środkowa” i „Europa Środkowo - Wschodnia”, stwierdzając, że to drugie zdecydowanie bardziej przynależy do terminologii politycznej i jest precyzyjniejsze.

Czarnocki wskazuje na istnienie zachodniej Europy Środkowej, geopolitycznie przynależącej do zachodu, a więc niewyodrębnianej w opracowaniach (Niemcy, Austria, Beneluks, Szwajcaria, Lichtenstein), i wschodniej Europy Środkowej, której wyodrębnienie jest istotne z punktu widzenia stosunków międzynarodowych (pamiętajmy, że artykuł powstał w czasie, gdy obszar ten położony był pomiędzy UE i NATO a strefą WNP).

Tym wnioskiem autor w jasny sposób zamyka pierwszą część rozważań.

EUROPA ŚRODKOWO - WSCHODNIA JAKO POJĘCIE KULTUROWE I HISTORYCZNE

Pojęcie Europa Środkowo Wschodnia pojawiło się w międzywojniu. Wyodrębnia ją także, obok Europy Zachodniej i Wschodniej, węgierski badacz J. Szücs. O. Halecki określa omawiany obszar mianem „ziemi kresowych cywilizacji zachodniej”, Czarnocki twierdzi więc, że historyczna i kulturowa odrębność obszaru jest kluczem do odpowiedzi na pytanie: Europa Środkowa czy Środkowo - Wschodnia?

By na nie odpowiedzieć, autor wymienia czynniki, na podstawie których możemy ten obszar wyodrębnić:

1. Podobieństwa struktury społecznej, ekonomicznej, tradycji życia politycznego oraz położenia międzynarodowego w tej części Europy

2. Zacofanie cywilizacyjne w stosunku do państw Zachodu

3. Odrębność kulturowa względem innych obszarów

Autor przytacza opinię Milana Kundery, według którego termin Europa Środkowa może się odnosić jedynie do sfery kultury: „wspólne zasadnicze sytuacje, coraz to inaczej grupujące narody w zmiennych granicach, wewnątrz których trwa ta sama pamięć, to samo doświadczenie, ta sama wspólna tradycja.” Według niego widoczne znaki kulturowej odrębności tej części Europy to:

• rozkwit sztuki barokowej

• irracjonalność w sztuce (vs. racjonalizm francuski)

• specyficzna rola kulturowa Żydów dla tego obszaru

Podobnie istnienie Europy Środkowej w sensie geopolitycznym neguje Czesław Miłosz : „uczucia i myśli je mieszkańców muszą wystarczyć do nakreślenia linii mentalnych, które zdają się być trwalsze niż granice państw”, a Europa Środkowa to przede wszystkim „wspólna przeszłość historyczna”. Do katalogu wyróżników Kundery dodaje:

• architekturę

• literaturę

• kulturę uniwersytecką

Kolejnym Autorem przywołanym przez Czarnockiego jest Węgier G. Conrad, który podkreśla dobroczynny wpływ różnorodności etnicznej na rozwój kultury Europy Środkowej. Z kolei historyk sztuki P. Trzeciak stwierdza, że spoiwem kultury środkowoeuropejskiej była od połowy XV wieku „kultura intelektualna humanizmu oparta na znajomości międzynarodowej łaciny” i wzajemnej wymianie idei uniwersyteckich. Sam Czarnocki, jako politolog, do tych wyróżników dodaje:

• ponad czterdziestoletni wpływ komunizmu

• poczucie wyższości i pogardy wobec wschodu (T. Kisielewski).

Czarnocki podkreśla zgodność intelektualistów co do faktu, że granice Europy

Środkowo - Wschodniej są granicami kulturowymi, nie politycznymi. Konrad teren Europy Środkowej określa mianem „wschodnich obrzeży Zachodu i zachodnich obrzeży Wschodu”. Kundera i Miłosz zaliczają tu małe narody między Niemcami a Rosją (pod względem architektonicznym pierwszy zakreśla obszar od Salzburga do Wilna, drugi - od Dubrownika po Wilno). Według Trzeciaka jest to obszar rozciągający się od Bałtyku po Adriatyk, według Szucsa obejmuje on Polskę, Czechy i Węgry, J. Tomaszewski do Europy Środkowej zalicza kraje sukcesyjne monarchii Habsburgów, niemiecki publicysta P. Bender wskazuje na kraje monarchii Austro - Węgierskiej i kraje bałtyckie. Według T. Kisielewskiego do strefy kulturowej Europy Środkowej należą: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry i Austria. Wreszcie J. Kłoczkowski wskazuje na większą adekwatność terminu Europa Środkowo- Wschodnia niż Europa środkowa ze względu na tradycje dawnej Rzeczypospolitej, dodając do obszaru także Czechy, Słowację, Węgry, Słowenię, Chorwację, Rumunię, Łotwę i, z zastrzeżeniami, Estonię. Kłoczkowski zwraca uwagę na fakt, że granica antropologiczno - etnograficzna między Białorusią i Rosją pokrywa się z przedrozbiorową granicą Rzeczypospolitej. Według Tomaszewskiego ziemie białoruskie i ukraińskie to strefa pogranicza między Europą Środkową, a Europą Wschodnią, gdyż widzimy tu zarówno wpływy cywilizacji zachodniej, jak i wschodniej. Do pogranicza zaliczana jest także Litwa i Estonia, choć w międzywojniu wchodziły one w skład Europy Środkowej, oraz Rumunia, Bułgaria, Jugosławia i Albania, zaś do Europy Środkowej - Finlandia.

Podobnie nieostra jest południowa granica Europy Środkowej. Sporne jest zaliczenie do niej krajów byłej Jugosławii. Z pewnością zaś nie należą do niej Włochy, zaś zdaniem Kisielewskiego także Rumunia, Bułgaria i Albania (odmienny, bałkański trzon kulturowy).

Jeżeli chodzi o granicę południową, Kisielewski z obszaru Europy Środkowej wyklucza Niemcy, przede wszystkim ze względu na różnice cywilizacyjne, natomiast opinia samych Niemców w kwestii przynależności do tego obszaru ma, według Kisielewskiego, podłoże nacjonalistyczno - ekspansywne. Z punktu widzenia Polaków, Węgrów i Czechów Niemcy należą do „szczęśliwego, bogatego Zachodu” i nie mogą zrozumieć specyfiki państw środkowoeuropejskich, a tym bardziej się z nimi utożsamiać. Jednak według Bandera granica Europy Środkowej nie biegnie wzdłuż granicy niemieckiej, zalicza bowiem do omawianego obszaru m.in. Bawarię. Sporna była i wciąż pozostaje przynależność Austrii.

PODSUMOWANIE

W zakończeniu autor stwierdza, że dla wyodrębnienia obszaru Europy Środkowo - Wschodniej konieczne jest wzięcie pod uwagę zarówno czynników geopolitycznych, jak i kulturowo - historycznych. Sam do Europy Środkowo - Wschodniej zalicza państwa Grupy Wyszechradzkiej i Słowenię, podkreślając, że istotna dla specyfiki tego obszaru jest także obecność „państw pogranicza”, gdzie krzyżowały się wpływy Wschodu i Zachodu. Do tych ziem Czarnocki zalicza Litwę, Łotwę, Ęstonię, Zachodnią Ukrainę, Siedmiogród i Chorwację.

Na koniec Czarnocki stawia pytanie o przyszłość tego obszaru - czy gospodarczo i politycznie zwrócą się w stronę Zachodu, czy Wschodu?

KOMENTARZ

Według mnie artykuł dr. Czarnockiego nie posiada jednej, zasadniczej tezy, któą autor konsekwentnie poddawałby dyskusji a na koniec - odrzucił lub przyjął. Odzwierciedla to doskonale sytuację i klimat rozważań politologicznych, które towarzyszyły stosunkom międzynarodowym w Europie połowy lat dziewięćdziesiątych. Pytanie: „Europa Środkowa, czy Środkowo - Wschodnia?” nie znajduje jednoznacznej odpowiedzi - jak widzimy, zdania badaczy są w tej materii podzielone. Z jednej strony , po upadku Związku Radzieckiego z powrotem możemy podzielić kontynent na Europę Zachodnią, Środkową i Wschodnią (Południowa i Północną), z drugiej zaś strony - w czasie gdy powstawał artykuł strefa pozostająca pomiędzy państwami UE i NATO a obszarem WNP wyraźnie domagała się osobnej klasyfikacji, w roku 1994 Europa Środkowo - Wschodnia była wielką polityczną niewiadomą. To otwarte pytanie, którym autor pointuje swój artykuł, częściowo doczekało się odpowiedzi - Europa Środkowa (Środkowo - Wschodnia) wyraźnie, politycznie, gospodarczo i kulturowo, zdryfowała w stronę Zachodu (poszerzenie NATO i UE na wschód, próby eksportu przez państwa środkowoeuropejskie zachodniego modelu demokracji do krajów Europy Wschodniej). Jednak i dzisiejsza sytuacja budzi wątpliwości : czy integracja gospodarcza i polityczna w ramach Unii Europejskiej sprawi, że wyodrębnianie Europy Środkowo - Wschodniej przestanie być zasadne? Czy homogenizacja kultury w dobie globalizacji sprawi, że obszar ten zatraci swoją kulturową odrębność? W którą stronę pójdą wschodni sąsiedzi Polski - Europy Środkowej, czy Wschodniej? Czas zweryfikuje te wątpliwości.

1

Fragmenty mapy Europa 1945 - 1991
(Źródło:Atlas Historyczny Świata, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera )

Fragment mapy
Unia Europejska, Nato, WNP 1999 - Europa po poszerzeniu NATO a przed poszerzeniem UE na wschód/

(żródło: Szkolny Atlas Geograficzny, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. RomeRomera

Fragment Topograficznej Mapy Europy
(żródło: Wikimedia Commoms)

---