Magdalena Z. Husiatyńska

r.akadem.2002/03 nr.albumu 207699

Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna

-na podstawie artykułu M. Rościszewskiego

W artykule „Europa Środkowa i jej specyfika przestrzenna" analizie poddana zostaje przestrzenna złożoność Europy Środkowej przede wszystkim w kategoriach geopolitycznych. Autor rozważa proces różnicowania się przestrzeni krajów środkowoeuropejskich począwszy od I wojny światowej. Uwagę zwraca przede wszystkim na tendencje rozwojowe zaistniałe po rozpadzie systemu komunistycznego.

Problemy Europy Środkowej szczególnie aktualne stały się po 1989r. -pod wpływem procesu dekomunizacji i wyzwalania się państw spod zależności ZSRR.

Europa Środkowa

W dyskusjach na temat Europy Środkowej często pojawia się traktowany synonimicznie termin „Mitteleuropa". Powstaje jednak kwestia tożsamości tych dwóch określeń. Z lingwistycznego punktu widzenia są to synonimy, jednak w ujęciu historycznym wyrazy te mają rozbieżną konotację. Termin „Mitteleuropa" pojawił się w XIX w. i był wyrazem niemieckiej wizji geopolitycznej i ideologicznej. Zwycięskie W XIX w Niemcy dążyły do poszerzenia swojej strefy wpływów na terenie Cesarstwa Austro- Węgierskiego, Bałkanów, Turcji. Bliskiego Wschodu i Rosji. Idea „Mitteleuropy" odrodziła się w okresie międzywojennym- w geopolitycznych koncepcjach hitlerowskich Niemiec i choć po ich klęsce wydawało się być już zdezaktualizowana, raz jeszcze odżyła po II wojnie światowej. Po unifikacji Niemiec w 1990r. w zachodnich opracowaniach pojawiło się określenie Europy Środkowej, jako części kontynentu leżącej na wschód od Renu. Kwestią problematyczna pozostaje odpowiedź na pytanie gdzie zaczyna się Europa Wschodnia? Do badania tego zagadnienia korzysta się z dwóch zasadniczych kryteriów: -fizyczno-geograficznego -ekonomiczno-geograficznego.

Mapa Europy Środkowej charakteryzuje się znaczną złożonością zarówno w aspekcie fizyczno-geograficznym jak i politycznym, ekonomicznym oraz kulturowym.

Na kształtowanie jej obecnego wizerunku istotny wpływ miały następujące etapy: a Funkcjonalne zerwanie Rosji z Europą:

Do I wojny światowej Rosja-pomijając różnice poziomu rozwoju gospodarczego- stanowiła z Europą pewną jedność gospodarczą. Wkrótce także na jej terytorium rozpowszechniały się zdobycze I rewolucji przemysłowej. Proces przebiegający z zachodu na wschód objął cały

kontynent, pociągając za sobą zmiany w postaci powszechnego wprowadzenia gospodarki

rynkowej. Zauważyć należy, że zachodził on niezależnie od podziałów politycznych i

uwarunkowań rozwojowych, np. Rosja dostosowała swoje prawodastwo i gospodarkę do

standardów zachodnioeuropejskich, przyciągając dzięki temu licznych inwestorów.

W 1917 r. gdy władzę w Rosji zdobyli komuniści, nastąpiło rozerwanie europejskiej ciągłości

gospodarczej, powstało odseparowane (głównie ze względu na odrzucenie modelu gospodarki

rynkowej) od Europy i światowych procesów rozwojowych-ZSRR.

Po I wojnie światowej i rewolucji następuje przekreślenie zdobyczy realizowanych przez

doktrynę imperialną (dostęp do mórz, niemożność narzucenia swego panowania).

Niezależność w tym czasie uzyskują kraje nadbałtyckie oraz Finlandia, odradza się Polska.

Uszczupliło się terytorium Rosji na zachodzie, pogorszyło się jej położenie geostrategiczne.

a Podział przestrzeni europejskiej i utworzenie „imperium zewnętrznego"

Dzięki przegranej przez państwa centralne wojnie oraz rewolucji rosyjskiej, w okresie międzywojennym w Europie powstają nowe państwa. We wszystkich- poza Węgrami- nowo utworzonych krajach, występują licznie reprezentowane mniejszości etniczne. Ich istnienie prowadzi często do konfliktów, nieuniknionych ze względu na słabość gospodarczą i polityczną oraz początkowy etap ich tworzącej się dopiero nowej podmiotowości. Okres II wojny światowej spowodował poważne zmiany, począwszy od przedwojennej aneksji Austrii, Czechosłowacji czy Kłajpedy przez Niemcy, radzieckiej aneksji krajów bałtyckich, części Finlandii, wschodnich obszarów Polski, Mołdawii czy części Czechosłowacji, aż do zmian granic i podziałów administracyjnych. Dopiero po konferencjach doszło do ostatecznego ustalenia stref wpływów w Europie Środkowej.

Radziecką strefą wpływów, a więc strefą pełnej dominacji stały się: Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, NRD, w których zaczęły zachodzić przemiany izolujące te kraje od rozwijającej się części Europy, mające dostosować te państwa do standardu ZSRR. Mechanizm dostosowawczy, polegający na budowie specyficznych struktur społeczno-ekonomicznych, implikował regres gospodarczy i cywilizacyjny w europie Środkowej.

□ Jednolitość i zróżnicowanie przestrzeni w krajach Europy Środkowej

Tworzone „imperium wewnętrzne" charakteryzowało się silnym zróżnicowaniem politycznym, gospodarczym i etnicznym. W zniszczonych w czasie wojny państwach dokonywano korekt granicznych i przesiedleń ludności. ZSRR za cel postawiło sobie podporządkowanie tych krajów i narzucenie im własnego modelu rozwoju, co ściśle wiązało się z nacjonalizacją, kolektywizacją rolnictwa, wprowadzeniem gospodarki centralnie planowanej, a także silną ideologizacją i miało prowadzić do centralizacji władzy i przejęcia pełnej kontroli przez ZSRR. W zdobyciu dominującej pozycji ma również pomóc dążenie do autarkizacji poszczególnych krajów w stosunku do siebie, a także separacja bloku w odniesieniu do reszty świata. Wyrazem radzieckich aspiracji stają się m.in: RWPG i Układ Warszawski.

Ponieważ ambicją ZSRR stało się także wprowadzenie wspólnego modelu rozwoju, w krajach Europy Środkowej intensywnie rozbudowywano ich własne kompleksy przemysłowe, a zwłaszcza gałęzie przemysłu ciężkiego, zbrojeniowego, energetyki i górnictwa. Wiązało się to

z ogromnymi nakładami finansowymi, co skutkowało zmniejszeniem wydatków

przeznaczonych na produkcję środków konsumpcji. Cechą charakterystyczną było

dyskwalifikowanie usług „nieprodukcyjnych".

Kolektywizacja rolnictwa (nieudana tylko w Polsce)miała na celu podporządkowanie ludności

wiejskiej, możliwość kontroli procesu produkcji.

Narzucony system wpłynął na organizację przestrzeni krajów Europy Środkowej. Zarówno

społeczeństwa jak i gospodarka nie miały innej, poza zgodną z modelem ZSRR możliwości

funkcjonowania.

Mimo pozornej jednolitości bloku, w obrębie krajów Europy Środkowej zaobserwować

można zróżnicowanie i rozwarstwienie, co wynika z różnego stopnia absorbcji

proponowanego modelu, który z czasem stawał się coraz bardziej sprzeczny z aspiracjami

społeczeństw.

Ewolucja stopnia zależności od ZSRR dzieli się zasadniczo na dwa okresy: - 1944/45-1953/56 (do śmierci Stalina i XX Zjazdu) =okres sowieckiego

fundamentalizmu komunistycznego; Celem- stało się wówczas wprowadzenie do krajów podporządkowanych modelu państwa i społeczeństwa wzorowanych na ZSRR. Proces ten miał charakter kolonialny i przebiegał niezależnie od specyfiki krajów. 1956-1989- etap różnicowania się Europy Środkowej. Pojawiły się próby racjonalizacji systemów gospodarczych, głównie za sprawą nawiązywania stosunków gospodarczych. Nadal jednak państwa satelitarne pozostawały pod kontrolą ZSRR (interwencja 1956 na Węgrzech czy 1968 w Czechosłowacji, również doktryna Breżniewa" o ograniczonej suwerenności).

Na Węgrzech i w Polsce mają miejsce reformy gospodarcze (związane głównie z zakończeniem procesu kolektywizacji rolnictwa). Mimo to, pozostałe kraje manifestują ortodoksyjność komunistyczną.

□ Rozpad radzieckiego „imperium zewnętrznego" w Europie Środkowej

Kryzys bloku rozpoczyna się w latach -80tych. W Polsce swą pozycję wzmacnia

„Solidarność", co niejako wyraża zanegowanie przez społeczeństwo „legitymizmu" władz

komunistycznych.

Od 1985 widoczny staje się także kryzys w strukturach samego ZSRR. M. Gorbaczow

podejmuje próby wyprowadzenia kraju z samoizolacji, dąży do porozumienia z USA. Coraz

powszechniej głoszone są hasła przebudowy systemu gospodarczego i poszerzenia swobód

społecznych. Następuje wyraźne osłabienie kontroli partii nad społeczeństwem. Pojawiają się

żądania większej samodzielności republik, a wkrótce dochodzi do rozpadu wewnętrznych

więzi gospodarczych i społecznych. Ujawnia się przegrana systemu, co implikuje niezbędne

zmiany strukturalne.

Rok 1989 wiąże się z uznaniem zdelegalizowanej „Solidarności" - będącej odtąd j^

równoprawnym partnerem w rozmowach na temat przekształceń ustrojowych, miejsce miały

także obrady „okrągłego stołu", częściowo demokratyczne wybory.

W 1990r. Nastąpił także upadek NRD i przyłączenie go do RFN. Systematycznie, podległe

dotąd kraje zyskiwały niezależność. Rozwiązano RWPG i Układ warszawski.

Zauważyć też należy, że w przeciwieństwie do dzisiejszych tendencji integracyjnych w

zakresie gospodarczym, ZSRR implikowało raczej procesy dezintegracyjne- system bowiem

nie generował żadnych naturalnych powiązań charakterze funkcjonalnym.

Mimo że zależność od ZSRR trwała 45 lat, ZSRR nie zaproponowało atrakcyjnego modelu

gospodarczego, ani społecznego.

Nowa mapa geopolityczna

Po rozpadzie bloku wschodniego przestrzeń Europy Środkowej otwiera się na wpływy zachodu. W świadomości społeczeństw tych krajów rodzi się przekonanie, ze ich przeznaczeniem jest Zachód. Muszą one jednak pamiętać, ze pod względem geograficznym czy geopolitycznym umiejscowione są między Wschodem a Zachodem.

---