Literka.pl - Program nauki komunikacji alternatywnej dla dzieci nieposługujących się
mową PIKTOGRAM

Program nauki komunikacji alternatywnej dla dzieci
nieposługujących się mową PIKTOGRAM

Data dodania: 2009-09-07 20:11:20

Autor:

Beata Łotarewicz, Agnieszka Brzegowa

Program powstał z myślą o uczniach z niepełnosprawnością intelektualną, którzy z
różnych przyczyn, nie są zdolni do pełnej komunikacji z użyciem mowy - uczniach
niemówiących oraz tych których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych.
Gdy dziecko nie mówi, nie znaczy to, że nie ma nic do powiedzenia. Najczęściej nie zna
skutecznego sposobu na porozumiewanie się z innymi.

WSTĘP

Praca z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną stawia przed nauczycielem wciąż
nowe wyzwania. Wymaga od niego poszukiwania nowych dróg i rozwiązań
metodycznych, których celem jest podnoszenie jakości nauczania i wychowania.    

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym nie
stanowią jednorodnej grupy ze względu na zróżnicowanie zaburzeń i stopnia
upośledzenia funkcji biologicznych, psychicznych i społecznych. W grupie tej spotykamy
uczniów, którzy z różnych przyczyn, nie posługują się mową, lub ich mowa nie spełnia
wszystkich funkcji komunikacyjnych, czyli nie komunikują się z otoczeniem w sposób
adekwatny do swoich potrzeb i możliwości poznawczo-społecznych. Tymczasem dla
każdego człowieka, niezależnie od poziomu jego inteligencji, możliwość porozumiewania
się z innymi jest podstawowym warunkiem zaspakajania potrzeb, unikania frustracji,
wymiany informacji między ludźmi. Jest kluczem do poznania siebie i otaczającej
rzeczywistości  społecznej, do umysłowego porządkowania świata poprzez nazywanie
przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, określania ich cech i relacji między nimi. Bez możliwości
komunikowania się zablokowane są drogi kształtowania się tożsamości, autonomii,
odrębności człowieka, oraz w znacznym stopniu możliwości uczenia się i rozwoju w
sferze poznawczej, emocjonalno-motywacyjnej i społecznej. Jakość życia osoby nie
komunikującej się z otoczeniem jest poważnie obniżona. Gdy dziecko nie mówi, nie
znaczy to, że nie ma nic do powiedzenia. Najczęściej nie zna skutecznego sposobu na
podjęcie dialogu, prowadzenie rozmowy, informowania o swoich potrzebach i stanach.  

Wychodząc naprzeciw tym problemom opracowałyśmy program komunikacji
alternatywnej Piktogram. Program ten stwarza możliwość skompensowania (

uzupełnienia lub zastąpienia ) zaburzonej lub nie istniejącej mowy. Niemożliwe do
wypowiedzenia słowa zostają zastąpione przez symbole- znaki graficzne, które niosą
znaczenie i służą do budowania wypowiedzi, podobnie jak mowa, Uczeń zostaje
wyposażony w narzędzie, dzięki któremu będzie komunikować się ze światem. Dzięki
temu będzie mógł dokonywać wyborów,  podejmować decyzje, pytać, odpowiadać,
wyrażać myśli i uczucia- pokonywać bariery w porozumiewaniu się i stawać się
niezależnym.

ZAŁOŻENIA  PROGRAMU

1. Adresatami programu są uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu
umiarkowanym i znacznym, którzy z różnych przyczyn, nie są zdolni do pełnej
komunikacji z użyciem mowy. Pierwszą grupę stanowią uczniowie całkowicie pozbawieni
zdolności mówienia. Dla nich komunikacja alternatywna, wprowadzająca niewerbalne
sposoby porozumiewania się, będzie„protezą” mowy. Druga grupa, do której kierowany
jest program, to uczniowie, których mowa nie spełnia wszystkich funkcji
komunikacyjnych. Dla nich komunikacja wspomagająca oznaczać będzie komunikację
uzupełniającą lub wspierającą. Ma ona wzmacniać i uzupełniać mowę, oraz gwarantować
zastępczy sposób porozumiewania się, gdy uczeń nie zacznie mówić w sposób
funkcjonalny.

2. Bazą dydaktyczną programu jest system graficzny Piktogramy (PIC- Piktogram
Ideogram Communication). Zasadą konstrukcji tego systemu jest biała figura na
czarnym tle, co ułatwia percepcję. Znaki są schematyczne, jednoznaczne, wyraźne i
zrozumiałe. Znaczenie każdego znaku jest opisane słownie, pismem drukowanym w
formie wyrazu i znajduje się nad wizerunkiem symbolu. Piktogramy są podzielone na 26
kategorii, opisujących całą otaczającą rzeczywistość. Wyróżnia się znaki ikoniczne,
dokładnie odzwierciedlające desygnat ( np. stół) i znaki arbitralne, które charakteryzuje
pewien stopień uogólnienia i formy symbolicznej (np. boli, radosny itd.)

3. Program jest realizowany na zajęciach edukacyjno-terapeutycznych w klasie, na
zajęciach rewalidacji indywidualnej oraz w domu rodzinnym ucznia.

4. Uczestnikami programu są: uczeń, nauczyciel- wychowawca, terapeuta mowy, rodzina
dziecka. W miarę możliwości do programu włączane są inne osoby, które kontaktują się z
uczniem w środowisku szkolnym i domowym.

CELE  PROGRAMU

Cel główny:

Dostarczenie uczniom nieposługującym się mową lub posługującym się nią w
ograniczonym zakresie systemu komunikacji, dzięki któremu będą mogli porozumiewać
się z otoczeniem w sposób satysfakcjonujący, zgodnie ze swoimi potrzebami i
możliwościami poznawczymi.

Cele szczegółowe:

Zbudowanie systemu komunikacji dostosowanego do indywidualnych potrzeb i

możliwości poznawczych i społecznych ucznia.
Poprawa rozumienia mowy i stymulowanie rozwoju ekspresji słownej.
Minimalizowanie zaburzeń zachowania, występujących jako forma porozumiewania
się.
Osiągnięcia dostępnego dla każdego ucznia poziomu niezależności życiowej
Zmniejszenie izolacji uczniów nieposługujących się mową w środowisku.
Rozwijanie kompetencji społecznych.
Budowanie świadomości własnej tożsamości, autonomii, odrębności osoby
niepełnosprawnej przez umożliwienie dokonywania wyborów, podejmowania decyzji
dotyczących własnego życia.
Zwiększenie efektywności  uczenia się.
Poprawa sytuacji rodzinnej ucznia niemówiącego, zminimalizowanie problemów
wynikających z braku możliwości porozumiewania się z dzieckiem

TREŚCI  KSZTAŁCENIA

1. Wyróżnianie obrazka od tła.

2. Dopasowywanie obrazka, piktogramu do konkretu, piktogramu do obrazka,
segregowanie.

3. Dokonywanie prostych wyborów ( spomiędzy dwu i większej ilości obrazków,
piktogramów).

4. Konsekwentne i adekwatne do sytuacji lub zdarzenia sygnalizowanie odpowiedzi„tak”
lub„nie”.

5. Rozumienie języka na poziomie podstawowym ( w obrębie swojego najbliższego
otoczenia).

6. Wskazywanie przedmiotów, osób, różnych elementów rzeczywistości i zastępowanie je
znakiem.

7. Kształtowanie stałości przedmiotu.

8. Uczestniczenie w zabawie naprzemiennej, dialogu ( wielokrotne odpowiadanie na
działanie partnera).

9. Kształtowanie pojęcia„ja” przy pomocy piktogramów.

10. Budowanie słownika osobistego przez wprowadzanie:

Symboli rzeczy z najbliższego otoczenia
Symboli osób
Symboli określających cechy przedmiotów, zjawisk
Symboli uczuć i stanów emocjonalnych
Symboli odpowiadających określonym czynnościom

11. Wzbogacanie słownika o określenia czasu, przyimki, liczebniki.

12. Poznanie klucza Fitzgeralda jako nauka struktury języka.

13. Budowanie wyrażeń i zdań.

14. Odpowiedzi na pytania, zadawanie pytań.

15. Posługiwanie się indywidualnymi pomocami komunikacyjnymi.

ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW

W trakcie zajęć nad wyrabianiem gotowości do komunikacji i używania systemu
Piktogramy, uczeń z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym, zależności od jego
możliwości poznawczych, powinien nabyć następujące umiejętności:

ROZUMIENIE

— potrafi współuczestniczyć w planowaniu dnia (budowanie struktury ramowej) i
korzystać z niej

— rozumie zdania (polecenia) wskazujące na relacje między pojęciami

— posiłkuje się wspomaganym przekazem

— rozumie język na poziomie podstawowym w zakresie swojego najbliższego otoczenia

EKSPRESJA

— buduje wypowiedzi 2-3 elementowe

— potrafi przekazywać najpilniejsze potrzeby (upominać się o rzeczy i akcję), nazywać
rzeczy, osoby, czynności, sytuacje

— potrafi korzystać ze specjalnie przygotowanych pomocy do komunikacji

— może dokonywać wyboru z przedmiotów i wpływać na swoje życie

DIALOG

— szuka partnera rozmowy

— inicjuje kontakt z użyciem znaku

— potrafi pozostawać w dialogu i trzymać się tematu rozmowy

— odpowiada na pytanie zgodnie z kontekstem

— potrafi użyć zaproponowane systemy konwersacji, odpowiednio do sytuacji 

WSKAZÓWKI METODYCZNE

KOLEJNOŚĆ I ETAPY WPROWADZANIA PIKTOGRAMÓW

Układając program dla konkretnego dziecka należy pamiętać o tym, że realizacja jego
poszczególnych kroków powinna przede wszystkim sprawiać dziecku przyjemność.
Ważne jest aby osiągnęło ono podczas uczenia się sukces, na miarę swoich możliwości.
Powinniśmy nawiązać współpracę z rodzicami i opiekunami, którzy pomogą nam
stworzyć listę upodobań dziecka. W pracy nad wprowadzaniem piktogramów istotne jest
zachowanie pewnych zasad. W drodze do celu uczeń potrzebuje naszego wsparcia
życzliwości i uznania oraz motywacji do działania.

Na początku wprowadzania piktogramów, należy zastosować te symbole, których
wskazanie pozwoli dziecku na uzyskanie natychmiastowej korzyści. Mogą to być
symbole jedzenia, picia lub chęć wykonania atrakcyjnej czynności.
Środowisko dziecka należy tak zorganizować, żeby odczuło ono potrzebę
porozumiewania się ze światem.
Jeżeli nie podejmuje ono spontanicznie prób porozumienia się z otoczeniem, można
je sprowokować poprzez stworzenie sytuacji:

— jedzenia lub picia czegoś i nie proponowania tego

— uruchamianiu mechanicznej zabawki i wręczenie jej dopiero wtedy, gdy mechanizm
przestaje działać

— przerwanie znanej i lubianej zabawy ruchowej i oczekiwanie na jego reakcje.

Wyrażanie„tak’ i„nie”. Najprostszą chyba formą nawiązania komunikacji jest
umiejętność wyrażania„tak” lub„nie”. Sposób wyrażania może przyjmować różne
formy, takie jak ruch głową, ręką, ruch oczami. Wprowadzając symbole„tak”
lub„nie” należy pytania formułować w sposób jasny i prosty, aby dziecko mogło
wyrazić odpowiedź jednym symbolem. Na początku nie aranżujemy sytuacji wyboru
poprzez zadawanie pytań typu:„czy chcesz jabłko, czy bułkę«.
Kształtowanie pojęcia„ja”.Dziecko doświadczając sytuacji jako sprawca
działania, ma szanse na stworzenie obrazu własnej osoby i wyodrębnienie jej ze
świata zewnętrznego. Jest to początek kształtowania się funkcji symbolicznej– Ja. W
szkole nauczyciel powinien, jak najczęściej stwarzać sytuacje, w których  uczeń
będzie mógł doświadczać siebie jako– ja, np. patrząc na dziecko trzymające piłkę
zapyta„kto ma piłkę”. Oznaczenie własnych przedmiotów zdjęciem lub symbolem
sprzyja rozwijaniu i kształtowaniu się pojęcia„ja”,„moje”.
Budowanie słownika dziecka. Sposób i wprowadzanie słownictwa zależą w dużej
mierze od kompetencji językowych oraz bazy słownika biernego. Nauka
posługiwania się piktogramami będzie przebiegać równolegle z nauką rozumienia
języka: nazw rzeczy, miejsc, czynności. Budowanie słownika zaczynamy od
prostych symboli konkretnych przedmiotów. Liczbę symboli wprowadzanych
podczas jednych zajęć uzależniamy od możliwości ucznia, a częstotliwość ich
wprowadzania od szybkości przyswajania nowego materiału. Wprowadzane
początkowo symbole powinny oznaczać rzeczy z najbliższego otoczenia,

szczególnie ważne dla dziecka (ulubiona rzecz, ubranie, sprzęty, zabawki). Przed
wprowadzeniem nowego symbolu, uczeń powinien poznać dany przedmiot
używając wszystkich zmysłów. Utrwalanie znajomości symboli powinno opierać się
na funkcjonalności, a więc możliwości używania ich w razie potrzeby. Dlatego
właśnie cały czas nauki musi być rozmową. Na początku uczeń poznaje symbole
przedmiotów. Następnie rozwijamy słownik wprowadzając nazwy osób, symbole
czynności, przymiotniki określające cechy przedmiotów, zjawisk, a także uczucia
i stany. W dalszej kolejności wzbogacamy słownik o określenia czasu, przyimki,
i liczebniki. 
Budowanie wyrażeń i zdań. Poprzez  budowanie zdania należ rozumieć
informację ułożoną już z dwóch piktogramów, np.:„chcę piłkę”. W budowaniu zdań o
odpowiedniej składani pomocny jest klucza Fitzgeralda, który przyporządkowuje 
poszczególnym częściom mowy określony kolor. Można zastosować go do
budowania osobistego słownika ucznia. 
Sposoby wprowadzania i utrwalania piktogramów. Zapoznanie ucznia z
symbolami może odbywać się poprzez wykonywanie następujących ćwiczeń: 

— dopasowywanie– polega na łączeniu piktogramu z konkretem

— łączenie dwóch takich samych piktogramów 

— łączenia dwóch takich samych piktogramów, ale o różnych rozmiarach 

— wybieranie spośród dwóch, trzech i większej ilości piktogramów, konkretnego
wymienionego przez nauczyciela 

— ćwiczenie rozumienia znaczenia piktogramów poprzez tworzenie prostych dobieranek
kojarzeniowych, np.: dobieranie przedmiotów wg funkcji (klucz do drzwi), segregowanie
przedmiotów wg grup i klas (ubrania, pożywienie, sprzęt gospodarstwa domowego) 

— prowadzenie rozmowy na określony temat– wybór spośród konkretnych piktogramów.

METODY PRACY I TECHNIKI POSŁUGIWANIA SIĘ SYMBOLAMI

ZESZYT DO KORESPONDENCJI

Jest jedną z form, która pozwala na stały kontakt z rodzicami. Krótko opisują oni w nim
codziennie czym zajmował się uczeń po południu, co ważnego wydarzyło się w domu
poprzedniego dnia. Nauczyciel wykorzystuje te informacje do rozmowy z uczniem, jak
też do układania prostych  piktogramowych historyjek. W tym zeszycie również
nauczyciel umieszcza krótkie informacje na temat dnia spędzonego przez ucznia w
szkole (także w formie piktogramów). W ten sposób rodzice  włączeni w proces
edukacyjny swojego dziecka.

Kącik poranny

Stałymi elementami kącika porannego jest powitanie w kręgu, sprawdzenie listy
obecności, rozdanie zeszytów korespondencji i osobistych słowników do porozumiewania
się.jest to czas na rozmowę. Uczniowie mogą podzielić się informacjami na temat tego

co wydarzyło się w domu, poprzez dobór konkretnych piktogramów. Może to być też
jeden informacyjny piktogram np. o tym, że dziecko było w sklepie na zakupach, albo na
spacerze.

Tablica czasu i pogody.

Do rutynowych czynności każdego dnia w szkole należy również uzupełnianie tablicy
czasu
i pogody. Może ona zawierać dni tygodnia, pory dnia, pory roku. Podczas wprowadzania
nowych pojęć zjawisk przyrody, można łączyć symbole piktogramów z kolorowymi
obrazkami. Ważne jest aby tablica czasu była dostępna dla uczniów przez cały dzień.
Pozwoli to na zobrazowanie wydarzeń minionych i tych, które mają nastąpić, a tym
samym przyczyni się do kształtowania poczucia czasu.

Układanie planu dnia.

W szkole na początku dnia uczniowie układają na tablicy piktogramy ilustrujące kolejne
zajęcia. Można też odsłaniać lub dokładać symbole do stałego planu zajęć klasy. Poza
zajęciami ujętymi w szkolnym planie dnia zdarzają się inne, okazjonalne, np. wyjścia do
teatru, na wycieczkę, do sklepu.  Piktogramy oznaczające te wydarzenia można wtedy
zawiesić na tablicy, w miejsce piktogramu ilustrującego jakieś stałe zajęcie. Można też
umieścić piktogram na ozdobnej tablicy w celu przygotowania uczniów do wyjścia ze
szkoły.

Tablice wyboru

W zależności od poziomu rozwoju dziecka osobista tablica będzie miała różną formę.
Może to być jedna kartka zawierająca najistotniejsze dla dziecka informacje,
np.:„tak”,„nie”,„jestem głodny”,„chcę pić”,„chcę do WC”, itp. Taka tablica pozwala
dziecku na podejmowanie decyzji, dokonywanie wyboru, a tym samym umożliwia
wyrażenie swojej woli. Uczeń może też mieć wiele tablic, które będą odpowiadać
pewnym obszarom tematycznym: dom, szkoła, plac zabaw. Należy uwzględnić te
miejsca, w których uczeń często przebywa. Tablica„dom” może być zbiorem kilku kartek,
które będą zawierać piktogramy określające np. czynności związane z domem,
porządkami, higieną osobistą, przygotowywaniem posiłków. Mogą to być piktogramy
ulubionych zajęć, przedmiotów czy ubrań. Nauczyciel ma duże możliwości  do rozwijania
słownika biernego ucznia. Można to robić etykietując po kolei to, co znajduje się w
otoczeniu dzieci. Umieszczanie piktogramów we właściwym miejscu, np. symboli
jedzenia na lodówce, symboli ubrań na szafce pozwoli dziecku na wyrażanie swojej woli.
Znajomość nowych symboli jest pomocna w konstruowaniu nowych, bogatych w treści
tablic wyborów. Można też stworzyć tablicę systemu nagród i kar, która pozwoli
uporządkować zachowanie dziecka. Z tablicy wyboru korzystamy w określonej,
konkretnej sytuacji, np. przy wyjściu z domu możemy pokazać tablicę–„miejsca”, aby
dziecko wskazało dokąd chce pójść.

Bardzo istotne jest, by do współpracy w komunikowaniu się piktogramami zaangażować,
w miarę możliwości, wszystkich pracowników szkoły. Wówczas uczeń mógłby zwrócić się
ze swoją tablicą do każdej osoby, a ta potrafiłaby odczytać jego intencje.

Tablice tematyczne

Z tablicami wyboru związane są ściśle tablice tematyczne. Na nich umieszczamy
szczegółowe symbole dotyczące danego zagadnienia, np. tablica„w sklepie” może
zawierać symbole różnych produktów. Pokazanie takiej tablicy pracownikowi w sklepie,
może być formą komunikacji, a dziecku dostarczyć satysfakcji że sobie poradziło.

Zeszyty szkolne

Nauczyciel może wzbogać realizowane tematy zajęć poprzez umieszczanie w zeszytach
szkolnych uczniów symboli piktogramów. Podobnie mogą robić też inni nauczyciele
prowadzący w szkole np. zajęcia muzyczne lub wychowanie fizyczne. Mogą oni
umieszczać w zeszycie ucznia lub segregatorze symbole o określonej tematyce. Dzięki
temu rodzice dowiadują się, w jakich  aktywnościach ich dziecko brało udział.

Oznaczanie przedmiotów piktogramami

Uczniowie dzięki umieszczaniu na przedmiotach symboli piktogramów, doskonalą
umiejętność orientacji w otoczeniu.

Planowanie czynności

Uczniowie często maja problem z samodzielnym wykonywaniem czynności. Nie potrafią
dobrać odpowiednich przedmiotów, niezbędnych do wykonania odpowiedniego zadania.
Można im pomóc układając plan aktywności, który zawierać będzie symbole
piktogramów ułożone w sekwencję określonych czynności. Takie plany pracy można
wykorzystywać na zajęciach praktycznych, ucząc podążania za planem w trakcie działań
związanych z gotowaniem — układając przepisy kulinarne, z rysowaniem, czy
malowaniem. Możemy również wykorzystać plan aktywności w nowej dla dziecka
sytuacji. Planując np. wyjazd na wycieczkę układamy najpierw plan czynności z symboli
piktogramów, który  przedstawiać będzie: „kto pojedzie?, czym? dokąd?, co zobaczą na
miejscu?, co będą tam robić?, kiedy wrócą?”.

Czytanie i opowiadanie książek.

W trakcie czytania przez nauczyciela tekstu, można ilustrować treść książki układając na
tablicy symbole piktogramów. W podobny sposób można udzielać odpowiedzi na pytania
do tekstu, czy o bohaterów zasłyszanych wydarzeń. Uczeń posiadając taką książkę
zawsze może do niej wrócić, przypomnieć sobie jej bohaterów i wydarzenia. Atrakcyjną
dla dzieci formą jest układanie z symboli piktogramów książeczek przedstawiających
treść wierszy i piosenek.

Kronika klasy

Ciekawe wydarzenia i uroczystości szkolne można utrwalać, tworząc z symboli
piktogramów zapisy tych wydarzeń. Mogą one przedstawiać informacje o urodzinach
kolegi, o zabawie karnawałowej, wyjściu do teatru, czy zawodach sportowych.

Ta forma rozwija umiejętność przypominania i kojarzenia faktów a także pobudza życie
emocjonalne uczniów.

Okres wprowadzania i zapoznawania dziecka z piktogramami, trwa długo i wymaga

wielokrotnych prób i cierpliwości. Praca jest zindywidualizowana oparta o dobry i stały
kontakt z wychowankiem. Ważna jest współpraca osób pracujących z uczniem
ułatwiająca wybór kierunku dalszej terapii oraz zaangażowanie do wspólnych działań,
rodziców i środowiska rodzinnego.

Kiedy uczeń zaczyna porozumiewać się samodzielnie za pomocą piktogramów w
naturalnych sytuacjach życia codziennego, możemy mówić o zaspokajaniu podstawowej
potrzeby komunikacji i otworzeniu się dziecka upośledzonego umysłowo na świat, który
wcześniej był dla niego nieznany, niezrozumiały i niedostępny.

EWALUACJA PROGRAMU 

Ewaluacja programu będzie dokonywana na podstawie:

Obserwacji zaangażowania i pracy uczniów na zajęciach na podstawie karty, do
każdego zagadnienia występującego w treściach nauczania. Karty pracy będą
przedstawiać następującą ocenę działań:

— samodzielnie, chętnie podejmuje działania

— z pomocą podejmuje działania

— nie podejmuje działania

Ankiety skierowanej do rodziców dotyczącej posługiwania się systemem Piktogramy
w domu.

LITERATURA:

1. Stowarzyszenie Mówić bez Słów,„Wiem czego chcę”, Kraków 2004

2. Anne Warrick„Porozumiewanie się bez słów. Komunikacja wspomagająca i
alternatywna”, Stowarzyszenie Mówić bez słów, Warszawa 1999

3. Sękowska Z. (red.). Rewa1idacja dzieci ze złożonymi upośledzeniami. UMCS, Lublin
1988

4. Dr. Lynn E. McClannahan, Dr. Patricia J.Krantz„Plany aktywności dla dzieci
z autyzmem”

5. Janet Carr„Pomoc dziecku upośledzonemu”.

6. B. Niegowska, A. Wysocka–„Komunikacja alternatywna za pomocą piktogramów”

Opracowały: Beata Łotarewicz, Agnieszka Brzegowa

Literka.pl - Program nauki komunikacji alternatywnej dla dzieci nieposługujących się

mową PIKTOGRAM Literka.pl - Program nauki komunikacji alternatywnej dla dzieci
nieposługujących się mową PIKTOGRAM