Izabela Sobol

Filozofia UMCS

Mieć czy być?

Kryzys wartości we współczesnym świecie

Kondycja współczesnego społeczeństwa i współczesnej cywilizacji spotyka się

z ostrą krytyką. Jest tak, ponieważ społeczeństwo XX i XXI wieku egzystuje w

kulturze masowej. Kultura masowa to szereg norm i wzorców zachowania o bardzo

rozległym zakresie zastosowania. Pojęcie kultury masowej odnosi się również do

mass mediów, gdyż dzięki masowym środkom komunikacji spełnione są najpełniej

dwa podstawowe kryteria charakteryzujące kulturę masową:

1) kryterium ilości 2) kryterium standaryzacji.

Zdaniem Kłoskowskiej kultura masowa jest produktem wtórnym rewolucji

przemysłowej, a więc urbanizacji i industrializacji

1

. Mogła się ona rozwinąć

dzięki rozwojowi techniki (na przykład powstaniu na początku XIX wieku prasy

mechanicznej, dzięki czemu stała się możliwa masowa produkcja gazet, czasopism,

książek), ale także dzięki upowszechnieniu oświaty na poziomie co najmniej

elementarnym, a więc i powstaniu ‘masowego odbiorcy’. Kultura masowa powstała

też dzięki rozwojowi społeczno – ekonomicznemu, który dał ludziom wolny czas

od pracy, a przez to możliwość wykorzystania go na czerpanie z dobrodziejstw

kultury masowej. Jak widać, powstanie kultury masowej jest zjawiskiem o nieostro

wyznaczonych granicach historycznych i dość skomplikowanym

2

.

Krytyka kultury masowej i społeczeństwa masowego spadła ze strony

filozofów, np. szkoły franfurdzkiej

3

, czy zbliżonego z nimi poglądami – H. Ortegi y

Gasseta. Krytyka kultury masowej przejawiała też ze strony artystów, np. Witkacego

mówiącego o zbeszczeszczeniu sztuki, krytykującego zwulgaryzowaną kulturę

masową, zapowiadającego totalny koniec filozofii, sztuki, kultury.

1

Zob. A. Kłoskowska, Kultura..., s. 94.

2

Niestety temat pracy nie pozwala mi na szersze analizy historycznego tła powstania kultury masowej.

Więcej na ten temat pisze A. Kłoskowska, Kultura..., s. 107 – 119, 150 – 212.

3

Zob. D. Strinati, Wprowadzenie…, rozdział 2 (s. 51 – 77); rozdział ten poświęcony jest szkole

franfurdzkiej i jej krytyce kultury popularnej.

1

Taka krytyka cywilizacji industrialnej ma miejsce również w twórczości

jednego z najwybitniejszych XX wiecznych myślicieli – Ericha Fromma

4

. Filozof

ten krytykuje współczesne społeczeństwo w głównej mierze dlatego, że jest ono

nastawione na modus posiadania. Co to znaczy? Otóż autor O sztuce istnienia

wyróżnia dwa sposoby egzystencji: modus bycia i posiadania. Fromm następująco

charakteryzuje nasze społeczeństwo:

„W świecie, w którym dominującą cechą egzystencji jest modus posiadania,

naczelne motto brzmi: ‘Jestem tym, co mam’. Po dokonanej transformacji

przybierze ono postać: ‘Jestem tym, co robię’ (...) lub po prostu: ‘Jestem tym,

kim jestem’ ”

5

.

Zatem, jak wskazuje lektura prac Fromma, największe skazy współczesnego

społeczeństwa to: hiperkonsumpcjonizm, odejście od natury, a bardziej ogólnie –

posiadanie. Konsumpcja jest jedną z form modusu posiadania. Autor Mieć czy być?

definiuje modus posiadania jako sposób życia, nastawienie do świata i do siebie, jest

to charakter, który odzwierciedla całokształt myślenia, odczuwania i działania. W

egzystencjalnym modi posiadania relacja do świata oparta jest na zawłaszczaniu,

nabywaniu, posiadaniu; jednostka egzystująca w modi posiadania wszystko potrafi

uczynić swą własnością (nawet siebie)

6

.

Homo consumens, bo tak Fromm nazywa współczesnego człowieka, konsumuje

wszystko: poczynając od seksu, jedzenia, picia – a kończąc na rzeczach materialnych

(jak np. samochody, ubrania i wiele innych) oraz duchowych: telewizja, książki,

sztuka. Konsumpcja cechuje się, jak pisze autor Rewizji psychoanalizy,

powierzchownością, bezosobowością, banalnością, pasywnością

7

.

„Cały świat w swoim bogactwie zostaje przekształcony w przedmiot

konsumpcji. W akcie konsumpcji człowiek pozostaje pasywny i łapczywie

pochłania przedmiot konsumpcji (...). Przedmioty konsumpcji (...) nie są

odbierane pod kątem rzeczywistych ludzkich uzdolnień, ale pod naciskiem

jednego potężnego pragnienia: potrzeby posiadania i używania. Konsumpcja

jest wyalienowaną formą utrzymywania kontaktu ze światem, który nie jest już

4

Problematyka, o której mowa została poruszona m.in. w następujących pracach: E. Fromm, Mieć czy

być?, przeł. J. Karłowski, Poznań, 2003; tenże, O sztuce istnienia, przeł. R. Saciuk, Warszawa, 2000;
tenże, O sztuce miłości, przeł. A. Bogdański, Poznań, 2004; ale także w wielu innych, których nie
sposób wymienić.

5

E. Fromm, O sztuce istnienia, s. 130.

6

Por. E. Fromm¸ Mieć czy być?¸ s. 66.

7

Zob. E. Fromm, Rewizja psychoanalizy, przeł. R. Saciuk, Warszawa – Wrocław, 1998, s. 80.

2

przedmiotem zainteresowania i troski człowieka, lecz staje się celem jego

chciwości”

8

.

Podobnie Daniel Quinn pokazuje, że konsumpcja jest sposobem na zapomnienie o

nudzie i pustce codziennej egzystencji

9

. Lecz nie to jest problemem, przeciwnie –

według Quinna – problem jest skala konsumpcji. Na potwierdzenie tej tezy pisze on:

„Człowiek egzystował na tej planecie jakieś trzy miliony lat, ale ci Zgarniacze

[ludzie cywilizacji zachodniej – przyp. I. S.] w ciągu jedynie pięciuset

pokoleń doprowadzili wszystko na krawędź katastrofy”

10

.

Fromm wskazuje, że jednostka uwikłana w modi posiadania wszystko traktuje w

ramach ‘mieć’. Pokazuje to na przykładzie m. in. zmian idiomatycznych

11

, jakie

zaszły w języku, odkąd modi posiadania zaczął przeważać nad modi bycia. Dziś

częściej mówimy: mam żonę niż jestem żonaty, mam ideę, problem, depresję itd.

Modi posiadania ujawnia się także w chęci posiadania nauki (informacji),

wiedzy, książek, wiary, miłości

12

. Jednostka uwikłana w egzystencjalnym modi

posiadania chce na przykład zdobyć jak najwięcej wiedzy, informacji, ale nie dla

własnego rozwoju, lecz dla samej świadomości, że ją posiada. Ludzie żyjący w modi

tego rodzaju pragną mieć jak najwięcej, szukają jak najwięcej bodźców. Jak

stwierdza Fromm:

„Dawniej wszystko to, co człowiek posiadał, było otaczane troską i dbałością,

wykorzystywane prawie do granic możliwości. (...) Dzisiaj wartością stała się

konsumpcja. (...) a mottem dzisiejszych czasów z pewnością może być hasło:

„Nowe jest piękne!” ”

13

.

Jednostka uwikłana w modus posiadania jest zazdrosna, nie chce pozwolić, aby ktoś

miał więcej niż ona sama. Fromm inspirując się myślą Marksa, uważa za nim, że

utopijny komunizm, który postulował równość jest kulminacją zazdrości i

„ściąganiem wszystkich w dół do uprzednio założonego minimum”

14

.

8

Tamże, s. 80.

9

Por. D. Quinn, Izmael, przeł. K. Majchrzak, Poznań, 1998, s. 228.

10

Tamże, s. 107.

11

Zob. E. Fromm, Mieć czy być?, s. 59 – 66.

12

Por. tamże, s. 71 – 98.

13

Tamże, s. 127.

14

Por. tamże, s. 144 – 145 oraz K. Marks, Rękopisy ekonomiczno – filozoficzne, w: tenże, Dzieła

wybrane, t. 1, Warszawa, 1981.

3

Inną cechą modi posiadania jest charakter analny. Charakter analny

15

, jak

pisze Fromm, jest właściwy „dla osób, które większość energii życiowej kierują na

posiadanie, oszczędzanie, zbieranie pieniędzy i rzeczy materialnych, a także uczuć,

póz, słów i energii”

16

. W innym miejscu czytamy zaś:

„osoba skoncentrowana wyłącznie na posiadaniu jest neurotykiem, osobą

chorą umysłowo, a z tego wynika, że społeczeństwo, w którym przeważa

charakter analny, jest społeczeństwem chorym”

17

.

Jak widać, modi być jest przeciwieństwem modi mieć. W pracy celowo skupiłam się

na opisie egzystencjalnego modi mieć. Po pierwsze dlatego, że modus mieć jest

łatwiej opisać, niż modus być. Po drugie zaś, ponieważ modi mieć jest nastawieniem

powszechnym w cywilizacji XX i XXI wieku, a co za tym idzie – łatwiej o

przykłady, czy opis. Zdaję sobie sprawę, że aby zdefiniować modus być nie

wystarczy stwierdzić, że jest on przeciwieństwem modusu mieć, dlatego też spróbuję

krótko zdefiniować frommowski modi być. Bycie – jak pisze autor O sztuce istnienia

– związane jest z przeżyciem, pasją życia, wolnością i krytycznością jednostki

uwikłanej w ten sposób egzystencji. Jednostka taka aktywnie istnieje, jest twórcza,

dokonuje się w niej rozwój. „Być wymaga rezygnacji z egocentryzmu i egoizmu,

mówiąc zaś słowami mistyków – wymaga ‘pustki’ i ‘ubóstwa’ ”

18

. Modus być w

przeciwieństwie do modusu mieć jest bezczasowy lub inaczej – nakierowany na tu i

teraz (podczas, gdy modus mieć nakierowany jest na przeszłość – co i ile

zgromadziłam w przeszłości, i na przyszłość – co jeszcze zdobędę)

19

. O ile jednostki

egzystujące w modusie posiadania podporządkowują się czasowi, inaczej mówiąc

wyznają zasadę ‘czas to pieniądz’, to jednostki uwikłane w modi być respektują czas,

ale nie ‘gonią’, nie uczestniczą w tzw. ‘wyścigu szczurów’. Modus mieć

nakierowany jest przede wszystkim na wartości materialne – modus być na

wartości humanistyczne, na przykład na miłość

20

.

15

Termin ten pochodzi od Freuda.

16

E. Fromm, Mieć czy być?, s. 142.

17

Tamże, s. 143.

18

Tamże, s. 149.

19

Por. tamże, s. 199 – 203.

20

Fromm następująco rozumie miłość: „Miłość jest twórczą aktywnością. Zakłada troskę, wiedzę,

reagowanie, afirmację i radość – nakierowane na osobę, drzewo, obraz, ideę. Kochać oznacza
powoływać do życia, powiększać jej lub jego życiową aktywność. Jest to proces samoodnawiający się
i samonapędzający”, tamże, s. 94, oraz por. tenże, O sztuce miłości.

4

Trzeba pamiętać, że i modi być, i modi mieć to tylko możliwości sposobu

egzystencji człowieka, czy społeczeństwa. Między tymi dwoma sposobami nie

zachodzi dysjunkcja, czyli wybór albo – albo. Niestety współczesne społeczeństwo

zakorzenione jest w mocno modi mieć. Naprawa społeczeństwa ma polegać nie na

całkowitym usunięciu wszystkich elementów modi mieć – jest to nawet niemożliwe.

Fromm rozróżnia przecież posiadanie funkcjonalne (posiadanie środków

koniecznych do przetrwania – np. okrycie ciała, schronienie, itd.) oraz posiadanie

charakterologiczne (czyli gromadzenie i obsesyjne dążenie do posiadania)

21

.

Posiadanie funkcjonalne nie jest sprzeczne z modi być, przeciwnie – to posiadanie

charakterologiczne jest niezgodne z tym sposobem istnienia. Quinn pisze w tej

kwestii, że:

„Zgarniacze systematycznie wyniszczają pożywienie swych konkurentów, by

mieć więcej miejsca na własne. W społeczności naturalnej nic takiego nie

zachodzi. Tam odpowiednia reguła brzmi: Weź, co potrzebujesz, a resztę

zostaw w spokoju. (…) Nasza [zachodnia – przyp. I.S.] polityka jest

następująca: każda stopa kwadratowa tej planety należy do nas, wobec czego

nasi konkurenci mają po prostu pecha i będą musieli wyginąć. Naszą polityką

jest odmowa konkurentom dostępu do wszelkiego pożywienia na całym

świecie, a tego nie robi żaden inny gatunek”

22

.

Fromm oskarża także współczesną kulturę o rabunkową gospodarkę zasobów natury.

Jak podkreśla M. Chałubiński w Słowie wstępnym do Mieć czy być? „w czasach

nowożytnych nastąpił bezprecedensowy rozwój techniki i nauki, ludzkość dokonało

ogromnego postępu w dziedzinie opanowania przyrody”

23

. Przez to pokazuje on

agresywne, władcze nakierownie człowieka na przyrodę

24

.

Taki sposób postępowania człowieka wiąże się z postawą życiową,

jaką on wyznaje. Jak wcześniej (za Frommem) wykazałam, współczesne

społeczeństwo zorientoane jest na ‘mieć’. To, co Fromm nazywa egzystencjalnym

modusem posiadania M. Ossowska definiuje jako hedonizm.

„Hedonista – jak pisze M. Ossowska – to człowiek, który poluje na doraźne

przyjemności [głównie zmysłowe – przyp. I. S.] myśląc przede wszystkim o

21

Tenże, Mieć czy być?, s. 145.

22

D. Quinn, Izmael, s. 112 – 113.

23

M. Chałubiński, Słowo wstępne, s. 7 – 31, w: E. Fromm, Mieć czy być?, s. 8.

24

Por. E. Fromm, Zdrowe społeczeństwo, Warszawa, 1996.

5

sobie a mało licząc się z innymi ludźmi, przy czym jego przyjemności należą

do rzędu tych, które ludzie cieszący się autorytetem moralnym cenią niezbyt

wysoko”

25

.

Natomiast A. Lowen – amerykański psychiatra i psychoterapeuta określa modi

posiadania jako narcyzm. Pokazuje on, że współczesne społeczeństwo

charakteryzuje się samotnością, zaburzeniem tożsamości, zerwaniem kontaktu z

przyrodą

26

. Pisze on:

„Na poziomie kulturowym narcyzm przejawia się w utracie wartości – w braku

troski o środowisko, o jakość życia, o bliźnich. (…) Miarą postępu staje się

gromadzenie rzeczy materialnych”

27

.

Nawiązując do K. Horney, która charakteryzując współczesne społeczeństwo

nazwała je neurotyczną osobowością naszych czasów, Lowen przez analogię nazywa

społeczeństwo współczesne narcystyczną osobowością.

W pracy starałam się pokazać (i mam nadzieję, że udało mi się to dość

wyraźnie uwypuklić), że gwałtowny rozwój techniki, przemysłu i związany z nim

powstanie kultury masowej spowodowało kryzys wartości we współczesnym

świecie. Wiele autorów twierdzi, że sama kultura masowa (popularna) stanowi

upadek kultury i załamanie się wartości

28

. Być może kultura masowa sama w sobie

nie jest zła, można natomiast dostrzec, że rozpowszechnienie wzorców jakie kreuje

kultura masowa i mass media nakierowało społeczeństwo współczesne na

posiadanie. Dzisiaj wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń

ludzkich sprowadza się do pieniędzy. Innymi słowy, pieniądz w współczesnym

społeczeństwie jest traktowany jako wartość nadrzędna. Z. Baumann charakteryzując

cywilizację nowoczesną pisze, że współcześni wierzą w to, iż szczęście jest

wynikiem zaspokojenia pragnień zmysłowych

29

, cywilizacja posiada ambicje

globalne i jest niepohamowanie żarłoczna

30

.

25

M. Ossowska, Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii moralności, Warszawa, 1949, s. 47.

26

Zob. A. Lowen, Narcyzm. Zaprzeczenie prawdziwemu Ja, przeł. P. Kołyszko, Warszawa, 1995,

całość tekstu, a szczególnie: s. 165 – 237.

27

Tamże, s. 9.

28

Por. w tej kwestii prace członków szkoły franfurdzkiej oraz Bunt mas H. Ortegi y Gasseta.

29

Por. Z. Baumann, Moralność bez etyki, s. 41 – 88, w: tenże, Dwa szkice o moralności

ponowoczesnej, źródło: filozof.pl, s. 68.

30

Por. tamże, s. 70.

6

„Sytuacja, w jakiej znaleźliśmy się ponoć w warunkach ponowożytnych, jest

zatem gorsza od tej, jaką straszyli nas nowocześni budowniczy i piewcy

ładu rozumnego. Dzisiejsze okropieństwa są całkiem innego rzędu i

wymiaru. (…) neguje się prawodawstwo jako takie, zaprzecza się

możliwości i potrzebie dekretowania zasad. Dżungla pozbawiona

wszelkiego prawa, nawet prawa dżungli ... Moralność bez etyki ... (…) na

horyzoncie rysuje się dziś perspektywa społeczeństwa bez moralności!”

31

.

Jest widoczne, że społeczeństwo industrialne dąży do katastrofy

32

. W tytule pracy

użyłam wyrażenia ‘kryzys wartości’. Kryzys a nie upadek – przez co sugeruję, że

katastrofy można uniknąć. Drogą do tego jest naprawa społeczeństwa przez zmianę

ludzkiej mentalności, priorytetów, poprzez wykorzenienie szkodliwych motywów i

sposobów postępowania. Odbudową społeczeństwa powinna zająć się filozofii

(filozofowie), ale być może również literatura (poprzez dzieła literackie) i artyści

poprzez sztukę. Filozofowie – ludzie o silnych charakterach i umysłach

33

powinni

pokazać i nauczać, jak osiągnąć prawdziwe szczęście, oraz że przyjemności

zmysłowe i egzystencjalne zorientowanie na posiadanie jest niebezpieczne, bo

ulotne. Jeśli jestem tym, co posiadam, to kim będę, jeśli to stracę?

31

Tamże, s. 74.

32

Pisał o tym Fromm – np. w Być czy mieć?, Quinn w Izmaelu, ale także wielu innych autorów, np.

Witkacy.

33

Por. co o filozofii i filozofach pisze B. Chwedeńczuk, O udręczeniu jakie daje filozofia. Cóż to za

osobliwe zajęcie – filozofia?, s. 177 – 179, w: ‘Ruch Filozoficzny’, nr 4, 1985.

7