ELEMENTY PRAWA

Zapoznanie ze standardami wymagań egzaminacyjnych, programem nauczania w
semestrze II oraz przedmiotowym systemem oceniania.

1.

Podstawowe pojęcia prawne

PODSTAWOWE POJĘCIA PRAWNE

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jak wyglądałoby życie w społeczeństwie, w którym nie
obowiązywałyby żadne reguły i prawa?
Prawo w naszym życiu jest obecne jak powietrze. Najczęściej nic zdajemy sobie sprawy, jak
wiele z tego, co robimy, ma lub może mieć związek z prawem. Ludzie często mówią, że
lepiej z prawem nic mieć nic wspólnego albo, że uczciwy człowiek nic musi nigdy stawiać się
w sądzie. Czy rzeczywiście mają rację?

1.1. ISTOTA PRAWA
Nietrudno dostrzec, że prawo jest pojęciem wieloznacznym i nic każdy, kto tego słowa
używa, ma na myśli to samo. W szkole podstawowej i gimnazjum uczyłeś się o prawach
przyrody a na zajęciach z podstaw ekonomii i podstaw przedsiębiorczości o prawach
ekonomicznych. Słyszałeś zapewne o prawach człowieka, prawie cywilnym i przysługującym
pracownikowi prawie do urlopu wypoczynkowego. Jako uczeń też masz swoje prawa
zapisane w różnych aktach prawnych. A być może chciałbyś studiować prawo.

•

Istota prawa i jego związek z państwem

Powszechnie prawo jest rozumiane jako zbiór norm prawnych (reguł postępowania), które
regulują stosunki społeczne. Oznacza to, że prawo ustala zakazy i nakazy dotyczące
określonego postępowania i obowiązuje w jednakowym stopniu wszystkie osoby
przebywające na terytorium danego państwa. Na przykład zakazuje pozbawienia kogoś życia
i mienia, a nakazuje płacenie podatków, ustala też kary za nie przestrzeganie prawa.
Prawo jest to uporządkowany zbiór norm postępowania ustanowionych lub uznanych
(usankcjonowanych) przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest mocą przymusu
państwowego.
Prawo jest zatem nierozerwalnie związane z państwem, nic może istnieć bez niego, ponieważ
to państwo jest ośrodkiem najwyższej władzy, ogarniających wszystkich ludzi na danym
terytorium. Wiesz już o tym z zajęć wychowania obywatelskiego w gimnazjum, potrafisz
zapewne wymienić cechy państwa i jego funkcje.
Nieodłączną cechą prawa jest przymus stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania.
Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat - aparat
przymusu (system sądów, prokuratura, policja). Środkami przymusu mogą być kary
pieniężne, kary pozbawienia wolności, eksmisja z mieszkania, zajęcie nieruchomości.
Sposób zachowania się człowieka określony jest jednak nie tylko przez prawo. Może wynikać
również z podporządkowania się normom obyczajowym, etycznym, moralnym. Różnego
rodzaju zachowania człowieka mogą wynikać również z zasad religii. To, co odróżnia reguły
postępowania, będące prawem, od wzorców zachowania się człowieka wynikających z
moralności, etyki, obyczajowości, religii to fakt, iż prawo wiąże się ściśle z istnieniem
państwa.

•

Prawo pozytywne a prawo naturalne

Od prawa pozytywnego, pojmowanego jako zespół norm postępowania ustanowionych przez
państwo, należy odróżnić prawo naturalne, ujmowane jako zespół norm wiążących
wszystkich członków społeczeństwa oraz władzę państwową.

Treść prawa naturalnego nie jest zależna od parlamentu, ponieważ za jego źródło uważa się
Boga, naturę ludzką, godność, sumienie człowieka. To nie parlament dał nam prawo do
wolności osobistej, ochrony własności, życia w pokoju. Prawodawca jedynie potwierdził
istnienie tych praw.
Idea prawa naturalnego miała decydujący wpływ na kształtowanie się koncepcji praw
człowieka. Współcześnie jest ono traktowane jako wzór, na którym powinno się opierać
prawo stanowione przez ludzi. Koncepcja prawa naturalnego jako nadrzędnego wobec prawa
pozytywnego (stanowionego przez państwo) jest konsekwencją odwiecznego pragnienia, aby
prawo było dobre, sprawiedliwe, a nie konstruowane dla doraźnych interesów władzy.
Prawem, które kształtowało się spontanicznie, było prawo zwyczajowe. Powstało ono w
wyniku uznania przez organy państwa za obowiązujące pewnej długotrwałej praktyki
postępowania w określony sposób oraz przekonania, że takie postępowanie jest zgodne z
wiążącymi normami. Przez długi czas prawo zwyczajowe było uważane za prawo lepsze,
prawo o wyższej mocy niż prawo stanowione (prawo zapisane w ustawach i innych aktach
prawnych), któremu w razie konfliktu z prawem stanowionym należy dawać pierwszeństwo.
Okres świetności i dominującej pozycji prawa zwyczajowego już minął. Współcześnie prawo
zwyczajowe ma większe znaczenie głównie w handlu międzynarodowym.
Do kwestii prawa zwyczajowego wrócimy ponownie w podrozdziale 2.1. tej części
poradnika.

•

Podstawowe znaczenia pojęcia prawo

Podsumowując rozważania o istocie prawa można wyróżnić dwa znaczenia tego pojęcia.

Prawo można objaśnić jako:

zbiór ogólnych, uporządkowanych norm (zasad) zachowania uznanych przez państwo,
zagrożonych różnymi sankcjami (rygorami) w razie ich naruszenia. Jest to prawo w
ujęciu przedmiotowym,

zbiór uprawnień przyznawanych jednostce przez obowiązujące akty normatywne (np.
konstytucję), służących zabezpieczeniu jej interesów i dających tej jednostce swobodę
działania. Jest to prawo w ujęciu podmiotowym.

Czy wiesz, że...

Idea prawa naturalnego pozwoliła między innymi na osądzenie zbrodniarzy wojennych
w procesach norymberskim i tokijskim po zakończeniu II wojny światowej. W listopadzie
1945 roku rozpoczął się w Norymberdze przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym
proces niemieckich zbrodniarzy wojennych (m.in. Hermana Göringa, Rudolfa Hessa i Hansa
Franka). Osądzenie ich utrudniał fakt, że zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości nie były
jeszcze uwzględnione w aktach prawnych. Postanowiono więc sądzić zbrodniarzy hi-
tlerowskich na podstawie prawa naturalnego a nie stanowionego (pozytywnego).

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Oceń, czy poniższe zdania są prawdziwe. Wstaw w wykropkowane miejsce

odpowiednio "P" przy zdaniu prawdziwym i "F" przy fałszywym. Następnie zamień zdania
fałszywe na prawdziwe.
...1. Prawo w danym państwie jest to zbiór norm postępowania ustanowionych lub uznanych
nie tylko przez państwo ale np. przez grupy młodzieżowe.
...2. Prawo mogą stosować nie tylko organy państwa, jest ono stosowane zawsze, gdy
zachodzi taka konieczność.
...3. Prawo ustala zakazy i nakazy dotyczące określonego postępowania i obowiązuje w
jednakowym stopniu wszystkie osoby przebywające na terytorium danego państwa.
...4. Prawo naturalne to zespół norm wiążących wszystkich członków społeczeństwa, ale z
wyłączeniem władzy państwowej.
...5. Normy prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane) przez państwo
lub też przez nie uznawane (sankcjonowane).
...6. Między prawem w ujęciu przedmiotowym a prawem w ujęciu podmiotowym nie istnieje
ż

aden związek.

2.

System źródeł prawa w RP. System prawa w Polsce.

SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Czy zastanawiałeś się kiedyś, skąd biorą się przepisy prawne i jak długa jest droga przepisu
prawnego, zanim zacznie on obowiązywać?

2.1. POJĘCIE ŹRÓDŁA PRAWA
Termin "źródło" jest wieloznaczny i może być różnie rozumiany. W nauce prawa przez
ź

ródło prawa rozumie się formy, w jakich wyrażone zostają normy prawne (np. forma ustawy,

rozporządzenia). Formy te są różnorodne i określane współcześnie zazwyczaj w
konstytucjach poszczególnych państw. Należy przy tym zwrócić uwagę, że tylko reguły
postępowania, którym nadano jedną z przewidzianych form, mogą być uznane za prawo.
Reguła postępowania, której nie nadano odpowiedniej formy, może stanowić zalecenie,
postulat polityczny, nie jest jednak prawem.
Akty prawne, w których zawarte są normy prawne, noszą nazwę aktów normatywnych i są w
naszym systemie prawnym podstawowymi źródłami prawa. Obok nich, pewną rolę jako
ź

ródło prawa odgrywa prawo zwyczajowe.

Podział źródeł prawa jest, zatem następujący:
- akty normatywne, które tworzą prawo stanowione,
- normy zwyczajowe uznane za prawo.

SYSTEM PRAWA W POLSCE

Pierwsze zetknięcie z obowiązującym prawem, z olbrzymią liczbą aktów normatywnych
różnego szczebla, stwarza wrażenie przypadkowości i niespójności tych aktów. Bliższa
analiza wykazuje jednak, że mimo ich różnorodności akty te opierają się na pewnych
wspólnych zasadach ogólnych, służą określonym celom i są ze sobą zsynchronizowane. Akty
te stanowią określony system prawa.

3.1. POJĘCIE SYSTEMU PRAWA I GAŁĘZI PRAWA
Przez system prawa rozumie. się całokształt obowiązujących w danym państwie przepisów
prawnych, opartych na wspólnych, podstawowych zasadach, usystematyzowanych według
przyjętych kryteriów.
W polskim systemie prawa usystematyzowanie polega przede wszystkim na podziale całego
prawa na gałęzie.

Gałęzie prawa

Podstawą podziału prawa na gałęzie jest rodzaj stosunków społecznych lub metoda ich

unormowania. O przynależności przepisu do takiej lub innej gałęzi prawa decyduje charakter
stosunku społecznego, którego przepis dotyczy. Stosunki społeczne będące przedmiotem
regulacji prawnej można podzielić na pewne grupy, np. stosunki pracy, rodzinne, majątkowe,
stosunki powstające na tle popełnionych przestępstw itp. Rozciągając ten podział na przepisy,
otrzymujemy szereg gałęzi prawa.
W ramach systemu prawa możemy wyodrębnić następujące gałęzie:
- prawo konstytucyjne, zwane także państwowym,
- prawo administracyjne,
- prawo gospodarcze,
- prawo :finansowe,
- prawo cywilne,
- prawo rodzinne,

- prawo pracy,
- prawo karne,
. prawo procesowe.
Ponadto odrębną gałęzią prawa jest prawo międzynarodowe, które bywa traktowane jako
prawo zewnętrzne państw.

3.2. .KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH GAŁĘZI PRAWA

W podrozdziale tym przedstawimy krótką charakterystykę wymienionych gałęzi

prawa

Prawo konstytucyjne (państwowe)

Prawo państwowe reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego, gospodarczego i
społecznego państwa. Określa organizację i funkcjonowanie organów ustawodawczych i
administracji państwowej, organizację wymiaru sprawiedliwości i kontroli państwowej, formę
państwa, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli oraz zasady wyborów do
organów przedstawicielskich. Prawo konstytucyjne jest podstawową gałęzią prawa i obejmuje
swym działaniem całokształt stosunków w państwie. Głównym jego źródłem jest
Konstytucja.

Prawo administracyjne

Ta gałąź prawa reguluje organizację administracji oraz proces wykonywania przez organy
państwowe funkcji administrowania. Określa m.in. sposób załatwiania spraw obywateli w
urzędach.

Prawo finansowe

Prawo finansowe stanowi zespół norm regulujących gromadzenie środków

pieniężnych przez państwo i jednostki samorządu terytorialnego oraz ich rozdział i
wydatkowanie, a także tryb działania organów i instytucji finansowych.
Podmiotami prawa finansowego są organy państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz
osoby fizyczne i jednostki organizacyjne, które posiadają określone uprawnienia i obowiązki
finansowo prawne.

Prawo cywilne

Stanowi zespół norm regulujących stosunki majątkowe (kupna, sprzedaży, umów

o dzieło, zlecenia itd.) oraz niektóre stosunki wynikające z praw osobistych (godność, cześć,
nazwisko, wolność sumienia), które oparte są na zasadzie równorzędności stron. Oznacza to,
ż

e żadnej ze stron tego stosunku nie można niczego narzucić. Kluczową rolę odgrywa

bowiem wola stron wyrażona w formie umowy. Stosunki regulowane przez prawo cywilne
zachodzić mogą zarówno między osobami fizycznymi, jak i osobami prawnymi.

Prawo rodzinne

Jest to zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami,
krewnymi oraz stosunki wynikające z powinowactwa (pokrewieństwa), przysposobienia,
opieki i kurateli. Przyczyną wyodrębnienia prawa rodzinnego w odrębną gałąź jest to, że
stosunki rodzinne współcześnie są oparte głównie na więzach osobowych, a nie majątkowych.

Prawo pracy

Gałąź ta obejmuje zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na
tle świadczonej pracy. W zakres prawa pracy wchodzą więc normy regulujące powstanie i
ustanie stosunku pracy, obowią?1ci i uprawnienia pracodawcy i pracownika, czas pracy,
urlopy, ochrona stosunku pracy, bezpieczeństwo i higiena pracy.

Prawo karne

Stanowi je zespół norm określających, jakie czyny są przestępstwami oraz ustalających kary
za te przestępstwa i ogólne zasady odpowiedzialności karnej.

Zadaniem norm prawa karnego jest ochrona obywateli i ich dóbr przed zamachami, ochrona
interesów politycznych i gospodarczych państwa, a także oddziaływanie wychowawcze na
sprawcę i społeczeństwo.

Prawo gospodarcze

Prawo to nie przez wszystkich jest uznawane za samodzielną gałąź w systemie polskiego
prawa. Znaczna część prawników uważa, że prawo gospodarcze zawiera unormowania bądź o
charakterze cywilnoprawnym, bądź administracyjno prawnym lub finansowo prawnym, toteż
nie ma kryteriów jego wyodrębnienia w odrębną gałąź prawa. Nie wchodząc w spory
doktrynalne możemy przyjąć, że prawo gospodarcze jest gałęzią prawa wyodrębnioną na cele
dydaktyczne. Przedmiotem tak pojętego prawa gospodarczego jest regulacja prawna
stosunków gospodarczych, a więc określenie podmiotów prowadzących działalność
gospodarczą oraz regulacja stosunków powstających w toku prowadzenia działalności
gospodarczej.

Prawo procesowe

Jest gałęzią prawa dość niejednolitą. W jego zakres wchodzą trzy podstawowe działy:

- prawo o ustroju sądów i prokuratury,
- prawo procesowe cywilne (zwane też procedurą cywilną lub postępowaniem cywilnym),
- prawo procesowe karne (zwane też procedurą karną lub postępowaniem karnym).
Przepisy o ustroju sądów określają strukturę i organizację sądów poszczególnych szczebli,
przepisy o prokuraturze dotyczą organizacji, zadań i obowiązków prokuratury.

Prawo cywilne procesowe stanowi zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw

cywilnych, gospodarczych, spraw z zakresu prawa rodzinnego oraz prawa pracy.
Prawo karne procesowe - to zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw
karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości, a także uprawnienia prokuratora,
oskarżonego i obrońców w poszczególnych stadiach procesu.

Prawo międzynarodowe

Ma odmienny charakter od wymienionych wyżej gałęzi prawa. Prawo to normuje

stosunki między państwami i innymi podmiotami (np. organizacjami międzynarodowymi).
Określa ono zasady postępowania państw we wzajemnych stosunkach, zasięg władzy
terytorialnej państwa, postępowanie na obszarach nie podlegających władzy państwowej
(pełne morze, przestrzeń kosmiczna), formy wzajemnych stosunków.
Prawo międzynarodowe tworzą same państwa. Podstawową jego formą są umowy
międzynarodowe - dwustronne i wielostronne. Istotną rolę w prawie międzynarodowym
odgrywa zwyczaj. Tak rozumiane prawo międzynarodowe nazywa się prawem
międzynarodowym publicznym. Obok niego istnieje prawo międzynarodowe prywatne.
Określa ono normy właściwe dla międzynarodowych stosunków z zakresu prawa cywilnego,
rodzinnego o i opiekuńczego oraz prawa pracy (tzw. normy kolizyjne).
Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Którą gałąź prawa reprezentuje podany poniżej przepis prawny?

1. Obowiązek podatkowy w podatku rolnym ciąży na osobach będących właścicielami
gospodarstwa rolnego.
2. Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.
3. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5.
4. Obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi
inaczej.
5. Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki
pracy.
6. Zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest
tylko jeden z małżonków.

7. Pozwany może wnieść przed pierwszą rozprawą odpowiedź na pozew.
8. Roboty budowlane można rozpocząć jedynie na podstawie ostatecznej decyzji o
pozwoleniu na budowę.

3.

Wymiar Sprawiedliwości. Organy ochrony i obsługi prawnej

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI. ORGANY OCHRONY PRAWNEJ

Na straży ochrony naszych praw i wolności stoją organy wymiaru sprawiedliwości i organy
ochrony prawnej. Ich organizację i kompetencje określa Konstytucja RP i ustawy
szczegółowe. Znajomość tych kwestii jest ważna dla każdego obywatela.

4.1. ORGANY SPRAWUJĄCE WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI
Według art. 175 ustęp 1 Konstytucji RP wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej
sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
- Pojęcie wymiaru sprawiedliwości
Wymiar sprawiedliwości jest jednym z przejawów działalności państwa. Cechują go dwa
szczególne elementy: istnienie wyspecjalizowanych organów, których zadaniem jest
dokonywanie wymiaru sprawiedliwości i szczególna forma (procedura), w jakiej wymiar
sprawiedliwości jest dokonywany.
Spośród organów wymiaru sprawiedliwości wyróżnić można organy, których bezpośrednim
zadaniem jest rozstrzyganie konfliktów o charakterze prawnym lub wydawanie orzeczeń w
sprawach niespornych, wymagających rozstrzygnięcia (np. stwierdzenie praw spadku).
Organami takimi są sądy.
Istnieją też organy współdziałające w różnych formach w wymierzaniu sprawiedliwości.
Organami takimi są w szczególności: prokuratura, adwokatura, radcowie prawni, notariat.
Organami współdziałającymi w wymiarze sprawiedliwości zajmiemy się w podrozdziale
następnym.
Sądy jako organy wymiaru sprawiedliwości, charakteryzują się w szczególności tym, że:
- powołane są specjalnie do wymierzania sprawiedliwości,
- są niezawisłe,
- wykonują orzecznictwo (jurysdykcję) w szczególnej, procesowej formie, tj. w formie
ustalonych w kodeksach procedur.
Niezawisłość sądów polega na ich uniezależnieniu i wyodrębnieniu organizacyjnym od
innych organów państwowych. Z niezawisłością sądów wiąże się niezawisłość sędziowska,
polegająca na pełnej niezależności sędziów w sprawowaniu urzędu sędziowskiego.
Podkreśla to Konstytucja, stanowiąc, że: "Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są
niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom".

•

Organizacja sądownictwa w Polsce

System sądownictwa dzieli się w następujący sposób: istnieją sądy powszechne

(rejonowe, okręgowe, apelacyjne) i Sąd Najwyższy.

Rysunek 1 przedstawia schemat organizacji sądownictwa w Polsce.

Rysunek 1.

II instancja II instancja









I instancja I instancja

Ź

ródło: opracowanie własne.

•

Sąd Najwyższy

Sprawuje on nadzór nad działalnością sądów powszechnych w zakresie orzekania. Formami
nadzoru są rozpoznawanie kasacji od orzeczeń tych sądów oraz podejmowanie uchwał
mających na celu wyjaśnienie wątpliwości prawnych.
Sąd Najwyższy wykonuje także inne czynności określone w Konstytucji i ustawach, m.in.
orzeka o ważności wyborów i referendów. Pierwszego Prezesa powołuje Prezydent RP na
sześcioletnią kadencję.

•

Sądy administracyjne

Organizację i działalność tych sądów normuje ustawa Prawo o ustroju sądów
administracyjnych z 25 lipca 2002 roku (Dz. U. nr 153, poz. 1269) z której wynika, że
sądownictwo administracyjne jest również dwuinstancyjne. Pierwszą instancję stanowią
wojewódzkie sądy administracyjne, natomiast drugą Naczelny Sąd Administracyjny.
Więcej na ten temat dowiesz się w części II tego poradnika, w rozdziałach poświęconych
prawu administracyjnemu i prawu postępowania administracyjnego.

4.2. ORGANY WSPÓŁDZIAŁAJĄCE W OCHRONIE PRAWNEJ
Organami tymi są, jak wspomnieliśmy prokuratura, adwokatura, radcowie prawni oraz
notariat. Można też do nich zaliczyć Najwyższą Izbę Kontroli i Rzecznika Praw
Obywatelskich.

SĄD NAJWYśSZY

kasacja

kasacja

SĄD OKRĘGOWY

SĄD APELACYJNY

apelacja

apelacja

SĄD REJONOWY

SĄD OKRĘGOWY

•

Prokuratura

Prokuraturę tworzą Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i
wojskowych prokuratur. Prokuratury powszechne dzielą się na prokuratury apelacyjne,
okręgowe i rejonowe, zaś prokuratury wojskowe na prokuratury okręgowe i garnizonowe.

•

Adwokatura

Zadaniem adwokatury jest udzielanie pomocy prawnej, współdziałanie w ochronie praw i
wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa. Adwokaturę tworzy ogół
adwokatów i aplikantów adwokackich.
Adwokaci udzielają pomocy prawnej poprzez:
-

udzielanie porad prawnych,

-

sporządzanie opinii prawnych,

-

opracowywanie projektów aktów prawnych,

-

występowanie przed sądami i urzędami.

Adwokaci wykonują zawód w kancelariach adwokackich oraz w zespołach adwokackich, a
także w spółkach np. cywilnych, jawnych i komandytowych.
Adwokatura jest zorganizowana na zasadach. samorządu zawodowego. Jej organami są
Krajowy Zjazd Adwokatury, Naczelna Rada Adwokacka, Wyższy Sąd Dyscyplinarny oraz
Wyższa Komisja Rewizyjna.

•

Radcowie prawni

Zadaniem radców prawnych jest świadczenie pomocy prawnej przedsiębiorcom,

jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym. Radcowie prawni świadczą usługi
prawne w zakresie zbliżonym do adwokatów, z wyłączeniem spraw rodzinnych,
opiekuńczych i karnych. W szczególności radcowie prawni udzielają porad prawnych,
sporządzają opinie prawne, opracowują projekty aktów prawnych oraz występują przed
sądami i urzędami. Radcowie prawni są zorganizowani na zasadach samorządu zawodowego.
Jednostkami organizacyjnymi samorządu są okręgowe izby radców prawnych i Krajowa Izba
Radców Prawnych.

•

Notariusze

Notariusz to osoba zaufania publicznego, powoływana do dokonania czynności notarialnych.
Czynnościami notarialnymi są m. in.:
- sporządzanie aktów notarialnych,
- sporządzanie i doręczanie potwierdzeń,
- spisywanie protokoł6w,
- sporządzanie protestów weksli i czeków,
- przyjmowanie na przechowanie dokumentów, pieniędzy i papierów wartościowych,
- sporządzanie wypisów, odpisów i wyciągów dokumentów,
- sporządzanie projektów aktów, oświadczeń i innych dokumentów. Działalność notariuszy
ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z prawem.
Notariusze tworzą samorząd notarialny, który obejmuje izby notarialne i Krajową Radę
Notarialną.

•

Najwyższa Izba Kontroli (NIK)

Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej. Jej zadaniem jest
kontrolowanie działalności organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego,
państwowych osób prawnych oraz innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK
może również kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych
osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych, a także działalność innych
jednostek organizacyjnych i podmiotów w zakresie, w jakim wykorzystują one środki
państwowe lub komunalne oraz wywiązują się ze zobowiązań finansowych na rzecz państwa.

NIK podlega bezpośrednio Sejmowi. Jest organem niezależnym od innych organów.

Prezesa NIK powołuje i odwołuje Sejm za zgodą Senatu.

•

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem stojącym na straży wolności, praw człowieka i
obywatela, określonych w Konstytucji i innych aktach normatywnych. Rola Rzecznika polega
na badaniu, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji
obowiązanych do przestrzegania i realizacji praw i wolności obywatelskich nie nastąpiło
naruszenie prawa, zasad współżycia lub sprawiedliwości społecznej. Po zbadaniu sprawy
Rzecznik może m.in.:
- skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności
stwierdził naruszenie praw i wolności,
- zwrócić się do organu nadrzędnego z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w
przepisach prawa,
- żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych lub wziąć udział w toczącym się
postępowaniu,
- żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach karnych,
- zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, zaskarżać decyzje sądu
administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach na prawach przysługujących
prokuratorowi.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu, na 5 lat.

Czy wiesz, że...

W Polsce działa aktualnie 310 sądów rejonowych, 43 sądy okręgowe i 10 sądów

apelacyjnych (od 1 stycznia 2005 będzie ich 11).
Dokładne dane dotyczące poszczególnych sądów powszechnych wszystkich szczebli, łącznie
z ich adresami, umieszczone są na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości
www.ms.gov.pl
Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Zbierz informacje w sądzie rejonowym, jakie wydziały w nim funkcjonują i

spróbuj rozwiązać poniższe problemy.
1. Ania wynajęła swoje mieszkanie Krzysiowi. Umówili się, że Krzysio będzie płacił czynsz
w wysokości 300 zł miesięcznie. Jednak od 2 miesięcy Ania nie dostała ani grosza. Do
jakiego sądu powinna udać się Ania i w którym wydziale będzie rozpatrywana jej sprawa?
2. Pan Tomasz pracował w prywatnej firmie, gdzie szef zmuszał go do spędzania 12 godzin w
pracy, nie płacąc mu przy tym za nadgodziny.
3. Ojciec Michała nie płacił na utrzymanie dziecka, więc jego mama zwróciła się do sądu o
ustalenie alimentów dla syna.
4. Spółdzielnia pracy nie dostarczyła właścicielce sklepu z galanterią - zamówionej przez nią
partii torebek i portmonetek. Właścicielka poniosła straty i zaskarżyła spółdzielnię o
odszkodowanie.
5. Mały Józio, bawiąc się piłką, wybił szybę w oknie sąsiada. Sąsiad zwrócił się do sądu
cywilnego z prośbą o zasądzenie od rodziców Józia odszkodowania.
Ć

wiczenie 2. Jakie znasz organy współdziałające w ochronie prawnej? Jakie są ich zadania?

Wyjaśnij niezrozumiałe dla Ciebie pojęcia.

4.

Norma prawna. Budowa, rodzaje. Przepisy prawa. Zdarzenia i stosunki prawne

1.2. NORMA PRAWNA I PRZEPIS PRAWNY

Istota normy prawnej

Nom1a prawna jest elementarną cząstką prawa, toteż jej definicja jest zbliżona do definicji
prawa. Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub
usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Określa
zachowanie ludzi i wskazuje, jak powinni się zachować w danych okolicznościach.
Norma prawna wyznacza zatem obowiązki określonego zachowania, ilekroć wystąpią
okoliczności wskazane w normie, na przykład nakazuje naprawienie określonej szkody ("kto
z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia"), czy zakazuje
niszczenia, uszkadzania cudzego mienia ("kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni
niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5").

•

Struktura normy prawnej

Normy prawne mają określoną strukturę wewnętrzną (budowę). Możemy wyróżnić w

nich hipotezę, dyspozycję i sankcję. Mogą istnieć jednak przepisy prawne, w których nie ma
wszystkich trzech elementów. Spotyka się przepisy zawierające jedynie niektóre elementy
normy prawnej (np. hipotezę i dyspozycję, bądź dyspozycję i sankcję), mogą one również być
sformułowane w sposób niezbyt wyrazisty.

Hipoteza określa adresata normy prawnej, mówi nam, kto i w jakiej sytuacji powinien

zachować się w sposób przewidziany przez tę normę, na przykład:
- "Kto biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka ..." artykuł 159 Kodeksu karnego,
- "Kto namową lub przez udzielenie pomocy..." artykuł 151 Kodeksu karnego.

Dyspozycja określa zachowanie się adresata stanowiące zakaz lub nakaz normy

prawnej:
- "...używa broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu ..." artykuł 159
Kodeksu karnego,
- "...doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie ..." artykuł 151 Kodeksu
karnego.

Sankcja określa skutki prawne, które występują, jeżeli adresat wskazany w hipotezie

nie zachowa się tak, jak mówi o tym dyspozycja:
- "...podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8" c.d. art. 159 kk - "...podlega
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5" c.d. art. 151 kk o Rodzaje norm
prawnych
Można wyróżnić dwa rodzaje norm prawnych:
- bezwzględnie obowiązujące (ius cognes),
- względnie obowiązujące (ius dispositivum).

Te pierwsze nie dopuszczają do odmiennego uregulowania w oparciu o wolę strony,

są to np. normy prawa karnego. Natomiast normy względnie obowiązujące są to normy
dyspozycyjne, pozwalają na odstąpienie od nakazywanego przez nie obowiązku, jeżeli strony
stosunku prawnego chcą postąpić inaczej, są to np. normy prawa cywilnego.

Normy prawne mogą być klasyfikowane w zależności od tego, kto je wydał i w jakiej

formie, klasyfikacja może też odpowiadać podziałowi na gałęzie prawa.

Jak wiadomo, oprócz norm prawnych przestrzegamy również norm moralnych,

obyczajowych, zwyczajowych, religijnych. Zbiór norm każdego z tych rodzajów tworzy
system normatywny. Często to samo zachowanie (np. zabójstwo) może być potępione przez
kilka systemów normatywnych. Natomiast np. eksmisja z mieszkania jest zgodna z prawem,
ale negatywnie oceniana z punktu widzenia norm moralnych, podobnie rozwód, który nie jest
uznawany przez Kościół Katolicki.

•

Norma prawna czy przepis prawny?

Akt normatywny (np. ustawa czy rozporządzenie) składa się z przepisów prawnych.
Przepis prawny to jednostka techniczna aktu prawnego (normatywnego) zbudowanego z
punktów, liter, paragrafów, artykułów, które z kolei grupowane są w większe całości
(rozdziały, tytuły, części itd.). Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną.
Norma prawna może być wyrażona w pojedynczym przepisie prawnym, lecz najczęściej
zbudowana jest na podstawie wielu przepisów. Stosunek normy prawnej do przepisu
prawnego można porównać do referatu napisanego na podstawie wielu źródeł informacji.
Nie należy utożsamiać normy prawnej z przepisem prawnym. To, co czytamy - np. Kodeks
karny, ustawę, jakieś rozporządzenie lub zarządzenie - to przepisy, a nie normy prawne.
Normy są "zakodowane" w przepisach prawnych.
Potocznie jednak, zwłaszcza w języku praktyki prawniczej terminów tych używa się
zamiennie. W większych aktach normatywnych przepisy są pogrupowane na księgi, części,
działy, rozdziały itp. Pomaga to w odszukaniu odpowiedniego przepisu. Dotyczy to przede
wszystkim kodeksów. Każda jednostka podziału poświęcona jest określonemu zagadnieniu.

? Czy wiesz, że...

ś

ycie stwarza często nieprzewidziane sytuacje, w których odwołać się trzeba do norm

postępowania wynikających nie z prawa, lecz z norm etycznych i moralnych, z nakazów
interesu społecznego. Te zaś reguły postępowania wynikają właśnie z zasad współżycia
społecznego. Zasady te nie są nigdzie spisane, ale znajdują swoje odbicie w orzecznictwie
sądu, w orzeczeniach Sądu Najwyższego. Uzupełniają w pewnym sensie prawo, które jest
często sztywne i bezwzględne. Nie oznacza to jednak, że mogą one zastępować prawo i
uzasadniać jego łamanie. O potrzebie odwołania się do zasad współżycia społecznego orzeka
przede wszystkim sąd i on też ustala treść tych zasad. Na przykład, sąd może zawiesić w
konkretnym przypadku postępowanie eksmisyjne, jeżeli uzna za sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego - jeżeli czynszu nie płaci rodzina wielodzietna, która utraciła
dochody wskutek śmierci jednego z rodziców. Podobnie sąd nie orzeknie rozwodu, jeżeli jest
to sprzeczne z dobrem wspólnych, małoletnich dzieci oraz zasadami współżycia społecznego.

sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Rozpoznaj i określ elementy normy prawnej w podanych poniżej prze-

pisach prawnych. Polecenie wykonaj według wzoru w przykładzie 1.

Wykonanie polecenia: hipotez, podkreśl linią ciągłą; dyspozycję weź w pojedynczy

nawias a sankcję w nawias podwójny.

Przykład 1. ..Prowadzący pojazd, który uczestniczy w wypadku drogowym, (nie udziela
niezwłocznej pomocy ofierze wypadku), ((podlega karze aresztu albo grzywny))".

Przykład 2. "Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej

naprawienia".
Przykład 3. "Kto trudniąc się handlem okrężnym środkami spożywczymi lub używkami nie
przestrzega wymagań sanitarnych albo wprowadza do obrotu środki spożywcze zabronione w
takim handlu, podlega karze grzywny"

1.3. STOSUNEK PRAWNY
ś

yjesz wśród ludzi i nawiązujesz z nimi kontakty. Zawierasz znajomości i przyjaźnie,

ś

wiadczysz przysługi np. pomocy koleżeńskiej czy pożyczenia pieniędzy, jesteś członkiem

zespołu klasowego, czekasz z innymi w kolejce po bilet na mecz piłkarski. Człowiek na co
dzień styka się wiele razy z ludźmi, a także z instytucjami, przedsiębiorstwami. Dochodzi do

powstawania więzi zwanych stosunkami społecznymi. Czy wszystkie z nich maj ą charakter
stosunków prawnych? Jakie cechy musi posiadać stosunek społeczny aby był stosunkiem
prawnym? Jakie są rodzaje stosunków prawnych i ich elementy? Odpowiedzi na te zasadnicze
pytania uzyskasz w tym podrozdziale.

•

Istota stosunku prawnego

Stosunek prawny to stosunek społeczny regulowany przez normy prawne, którego uczestnicy
występują jako podmioty praw i obowiązków, których realizacja jest zagwarantowana
przymusem państwowym.
W życiu codziennym nawiązujesz wiele stosunków prawnych, np. kupując w kiosku gazetę
zawierasz umowę kupna- sprzedaży, a wsiadając do pociągu- umowę przewozu. Są to
sytuacje uregulowane przez odpowiednie normy prawne.

•

Rodzaje stosunków prawnych

- cywilnoprawne, charakteryzujące się równorzędnością stron, żadna ze stron nie może
niczego narzucać, np. umowa kupna - sprzedaży, przewozu,
- administracyjnoprawne, charakteryzujące się podporządkowaniem jednej strony -
obywatela, drugiej stronie - organowi administracji, co wynika z władztwa państwowego, np.
nakaz eksmisji, zakaz wstępu do lasu w czasie suszy.

•

Elementy stosunku prawnego,

W każdym stosunku prawnym występuje pięć elementów:
- podmiot obowiązku,
- podmiot prawa,
- przedmiot stosunku prawnego,

- prawo podmiotowe,
- obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu.

•

Elementy stosunku prawnego prześledzimy na przykładzie umowy o przechowanie
kosztowności w skrytce bankowej zawartej z klientem:

- podmiot obowiązku - bank,
- podmiot prawa - klient,
- przedmiot stosunku prawnego - czuwanie nad kosztownościami i zwrot ich klientowi,
- prawo podmiotowe - możność domagania się od banku, aby czuwał nad tą rzeczą i zwrócił
ją w terminie,
- obowiązek prawny odpowiadający prawu podmiotowemu - obowiązek banku czuwania nad
rzeczą (kosztownościami) i zwrócenie jej klientowi.
Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1.3. W opisanych sytuacjach określ, czy podane zdarzenie jest stosunkiem

prawnym. Określ jego elementy.
1. Nauczyciel zawarł umowę o pracę z Gimnazjum Miejskim nr 1 w swojej miejscowości.
2. Kupiłeś poradnik prawny w księgarni.
3. Przejazd środkami Komunikacji miejskiej.
4. Więzi koleżeństwa zawarte pomiędzy uczniami siedzącymi w jednej ławce.

1.4. ZDARZENIA PRAWNE
W poprzednim rozdziale omówione zostały stosunki prawne, owe nawiązujące się i
rozwiązujące więzi międzyludzkie, które tym się spośród innych wyróżniają, że są
uregulowane przez prawo. Z kolei nasuwają się pytania, co powoduje nawiązanie i
likwidowanie stosunków prawnych oraz różne przemiany, jakie w nich zachodzą.
Odpowiedzi uzyskasz w tym podrozdziale.
W pewnych przypadkach, dość rzadkich jednak, stosunek prawny powstaje w chwili wejścia
w życie aktu prawnego (np. ustawy), ustanawiającego prawa i obowiązki będące treścią
stosunku prawnego. N a przykład sam fakt wydania ustawy regulującej wzajemne zależności

między ministrami tworzy miedzy nimi oznaczone stosunki prawne. Wejście w życie
konstytucji, a w szczególności przepisów o obowiązkach obywatelskich, powoduje samo
przez się nawiązanie między państwem a obywatelem stosunków prawnych o określonej
treści.
Z reguły jednak norma prawna ustala, że przewidziany w niej obowiązek określonego
zachowania się różnych podmiotów prawa wobec siebie powstaje dopiero wówczas, gdy
zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez normę prawną. Powstanie stosunku prawnego, wraz
ze stanowiącymi jego treść prawami i obowiązkami stron, uzależnione jest najczęściej od
jakiejś zaszłości w świecie zewnętrznym. Nazywamy ją zdarzeniem prawnym.

•

Istota zdarzenia prawnego

Zdarzenie prawne to zdarzenie wywołujące skutki prawne w postaci powstania, zmiany lub
ustania stosunku prawnego.
Na przykład zawarcie umowy powoduje powstanie stosunku prawnego między stronami,
wykonanie umowy - jego ustanie. Mogą być różnorodne zdarzenia prawno, np. popełnienie
przestępstwa, śmierć człowieka, a nawet upływ czasu, który może być również zdarzeniem
prawnym, jeśli wiąże się z nim określony skutek prawny.
Zatem do zdarzeń prawnych należą wydarzenia z różnych dziedzin życia: legalne i sprzeczne
z prawem, dokonane celowo i przypadkowe. Są nimi zawarcie umowy najmu, narodziny
dziecka, kradzież, sporządzenie testamentu, oddanie zguby właścicielowi, śmierć człowieka.
Wszystkie te różnorodne wydarzenia łączy jedno: każde z nich wywołuje skutki prawne.

•

Podział zdarzeń prawnych

- fakty (inaczej zdarzenia sensu stricto) - zdarzenia niezależne od woli ludzkiej, np. śmierć,
upływ czasu, pożar, uderzenie pioruna, zniszczenie majątku przez powódź,
- działania - zdarzenia zależne od woli ludzkiej, np.: zawarcie umowy, kradzież, udzielenie
pełnomocnictwa, orzeczenie sądowe.
Działania możemy podzielić na akty prawne i czyny. Akty prawne to zdarzenia zmierzające
do wywołania skutków prawnych, np. zawarcie czy wypowiedzenie umowy o pracę. Wśród
aktów prawnych możemy wyróżnić akty cywilnoprawne jednostronne, np. testament,
dwustronne, np. umowy, oraz akty organów państwowych, np. akty administracyjne,
orzeczenia sądowe.
Czyny to zdarzenia prawne dokonywane bez zamiaru wywołania skutków prawnych, np.
złodziej, który okrada mieszkanie, działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, nie zaś w
celu wywołania skutku prawnego, jakim byłoby złapanie go na gorącym uczynku. Czyny
mogą być dozwolone, czyli takie, których prawo nie zabrania oraz niedozwolone
(przestępstwa i czyny zabronione przez prawo cywilne).
Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Określ rodzaj podanych zdarzeń prawnych i uzasadnij odpowiedź:

- dokonanie kradzieży, uzyskanie pełnoletności, wypowiedzenie umowy, nieumyślne
wyrządzenie szkody, wyrzucenie starych butów, wydanie zakazu wejścia do lasu w czasie
suszy, napisanie wypracowania, zawarcie umowy najmu.
Ć

wiczenie 2. Po uważnym przeczytaniu treści podrozdziału 1.4. uzupełnij poniższy schemat.

Zdarzenie prawne

Działania

dozwolone

Akty
organów
państwa

przestępstwa

delikty

jednostronne

dwustronne

Akty prawne

5.

Wykładnia prawa i jej rola w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym

1.5. CZY PRAWO JEST DLA CIEBIE ZROZUMIALE? WYKŁADNIA PRAWA
Przepisy prawne powinny być formułowane w sposób zrozumiały dla wszystkich, lecz
niestety tak nie jest. Często są one niejasne i zawiłe. Język prawniczy jest specyficzny, ma
swoje charakterystyczne słowa, zasady, konstrukcje. Znacznie różni się od języka
potocznego, zawiera wyrażenia w nim nie występujące, np. "przedawnienie roszczeń",
"wierzytelność", "użytkowanie wieczyste", "powództwo".
W wielu sytuacjach zatem - w jakich znajdują się obywatele korzystający z przepisów
prawnych - dochodzi niejednokrotnie do wątpliwości co do ich znaczenia. Środkiem
pozwalającym na ich przezwyciężenie jest wykładnia prawa. W podrozdziale tym uzyskasz
odpowiedzi na podstawowe kwestie dotyczące wykładni prawa, takie jak:
- istota i przyczyny wykładni prawa,
- rodzaje i przykłady wykładni.

•

Istota i przyczyny wykładni prawa

Wykładnia prawa oznacza ogół czynności poznawczych zmierzających do ustalenia

właściwego sensu przepisów prawnych (ich interpretacji) w celu ich stosowania i
przestrzegania zgodnie z wolą ustawodawcy. Ale samo pojęcie stosowanie prawa wywołuje
nieporozumienia, jest bowiem ono często mylone z przestrzeganiem prawa. Przez
przestrzeganie prawa należy zaś rozumieć takie postępowanie obywateli i organów
państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami prawnymi.
Stosowanie prawa polega natomiast na posługiwaniu się przez organy państwowe przepisami
prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji. Przykładem jest wyrok
sądu w sprawie cywilnej o zapłatę należności i wyrok rozwodowy (orzeczenie o rozwodzie
między małżonkami).
Kiedy zachodzi konieczność dokonywania wykładni prawa?

Wtedy, gdy do zrozumienia normy prawnej nie wystarczy tzw. bezpośrednie

rozumienie normy, a więc oparte na zwykłych, codziennie używanych zaleceniach
interpretacyjnych, gdy pojawia się wątpliwość co do znaczenia normy prawnej. Podziału
wykładni można dokonać według różnych kryteriów:
- ze względu na podmiot, który jej dokonuje,
- ze względu na stosowaną metodę.

•

Rodzaje wykładni ze względu na podmiot

Nasuwa się pytanie, kto powinien dokonać wykładni w konkretnym przypadku. Ze względu
na podmiot, który dokonuje wykładni, możemy wyróżnić wykładnię: autentyczną,
operatywną (praktyczną) i doktrynalną
Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten sam podmiot, który wydał normę prawną,
np. minister finansów wyjaśnia wątpliwości powstałe po wydaniu jego rozporządzenia.
Obowiązuje ona wszystkich adresatów danego przepisu.
Przykład: Art. 32 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyjaśnia pojęcie dorobek małżonków.
Według tego przepisu są nim przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności
ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich; w szczególności stanowią
dorobek małżonków: pobrane wynagrodzenia za pracę oraz inne usługi świadczone osobiście
przez któregokolwiek małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z odrębnego
majątku każdego z małżonków.
Wykładnia operatywna (inaczej praktyczna) to wykładnia dokonywana przez organ państwa
w trakcie stosowania prawa, ogranicza się do wykładni dokonywanej przez sądy. Szczególne
miejsce zajmuje wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy i to zarówno w zwykłych
orzeczeniach wydawanych w toczących się sprawach, jak i w specjalnych formach.

Do specjalnych form wykładni Sądu Najwyższego należy przede wszystkim uchwalanie tak
zwanych zasad prawnych. Wykładnia Sądu Najwyższego odgrywa bardzo ważną rolę.
Wpływa ona - i to jest jej główne zadanie - na ujednolicenie orzecznictwa sądów na terenie
całego kraju.
Wykładnia sądowa nie ma charakteru obowiązującego (z wyjątkiem zasad prawnych
uchwalonych przez Sąd Najwyższy, które wiążą sądy). Sądy są związane jedynie wykładnią
sądu wyższej instancji w konkretnej sprawie. Niemniej -licząc się z możliwością uchylenia
wyroku - stosują się do niej i w innych analogicznych sprawach. Dlatego znaczenie wykładni
sądowej w ogóle - a wykładni Sądu Najwyższego w szczególności - jest większe niż to
wynika z obowiązujących przepisów.
Przykład. Jeżeli żołnierz sprzedał rakietnicę, którą miał na swoim wyposażeniu, sąd
rozpatrujący tę sprawę musi zdecydować, czy rakietnica jest bronią lub innym środkiem
walki, ponieważ rozporządzenie bronią lub innym środkiem walki jest zagrożone karą
surowszą, niż rozporządzenie innym przedmiotem wyposażenia żołnierza (patrz art. 358 § 1 i
363 § 1 k.k.). Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że rakietnica jest bronią

*

.

Wykładnia doktrynalna dokonywana jest przez pracowników nauki i praktyków z
poszczególnych gałęzi prawa w formie artykułów i glos tj. recenzji prawnych komentujących
treści rozstrzygnięcia i jego motywy.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Podkreśl czynności, w których wystąpiło stosowanie prawa. Odpowiedź

uzasadnij.
1. Wyrok wydany przez sąd okręgowy.
2. Decyzja administracyjna wydana przez wójta.
3. Uchwalenie ustawy przez Sejm o samorządzie terytorialnym.
4. Mandat karny wymierzony przez policjanta sprawcy wykroczenia.
5. Pozwolenie na posiadanie broni wydane przez właściwy organ Janowi Kowalskiemu.
6. Udzielenie zezwolenia na prowadzenie apteki.
7. Komunikat ogłoszony przez wójta w sprawie zakazu spożywania alkoholu przez
mieszkańców gminy.
8. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie działalności regionalnych izb obra-
chunkowych.
9. Powołanie Jana Kowalskiego na stanowisko dyrektora.
10. Uchwalenie przez Sejm ordynacji podatkowej.

*

Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa, w: Wydawnictwo Prawnicze, zeszyt z 1974 r., poz.

177

6.

Źródła prawa w RP a system organów państwowych oraz hierarchia organów
normatywnych

2.2. HIERARCHIA AKTÓW NORMATYWNYCH I ICH RODZAJE
Akty normatywne są podstawowymi źródłami prawa. Wydawane są przez podmioty
upoważnione do tworzenia prawa, pozostające w stosunku do siebie w pewnej hierarchicznej
zależności. Ta zależność pomiędzy organami państwa znajduje swe odzwierciedlenie również
w hierarchii aktów normatywnych. Akty normatywne organów najwyższych stoją na
najwyższym szczeblu drabiny aktów normatywnych. Ich wyższa moc prawna wyraża się tym,
ż

e niższe akty muszą być z nimi zgodne oraz, że wyższe akty normatywne uchylają moc

obowiązujących aktów niższych. Sam fakt pochodzenia aktu normatywnego od danego
organu nie przesądza jednak o jego miejscu w hierarchii aktów normatywnych. Często dany
organ jest upoważniony do wydawania aktów o różnej mocy prawnej, np. Sejm RP wydaje
ustawy i uchwały - jednak te drugie stoją o wiele niżej w hierarchii aktów prawnych.
Rozdział III Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku określa źródła powszechnie
obowiązującego u nas prawa.
Art. 87. 1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze
działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego,

Naszym celem jest teraz bliższe zapoznanie się z poszczególnymi aktami normatywnymi oraz
ich wzajemnymi relacjami.

•

Konstytucja (ustawa zasadnicza)

Jak wiadomo, hierarchia aktów normatywnych znajduje swój odpowiednik w hierarchii
organów państwowych. Ponieważ najwyższym organem ustawodawczym jest u nas Sejm RP,
taką też pozycję zajmują jego akty normatywne zwane ustawami. Wśród nich szczególne
miejsce zajmuje Konstytucja, zwana ustawą zasadniczą.
Konstytucja zawiera zbiór praw obowiązujących w państwie, określa podstawy ustroju
państwa, system źródeł prawa, podstawowe wolności, obowiązki i prawa obywatelskie oraz
strukturę i kompetencje naczelnych organów państwa.
Konstytucja jako ustawa zasadnicza, różni się od ustaw zwykłych szczególnym trybem, w
jakim zostaje uchwalona i zmieniona. Do jej uchylenia potrzebna jest decyzja obydwu izb
parlamentu oraz specjalna, tzw. kwalifikowana większość głosów (2/3), w obecności co
najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

•

Ustawa

Ustawa jest aktem normatywnym wydawanym przez Sejm. W hierarchii źródeł prawa
zajmuje miejsce bezpośrednio po Konstytucji, co oznacza, że każda ustawa może podlegać
kontroli z punktu widzenia jej zgodności z Konstytucją.
Zgodność tę bada Trybunał Konstytucyjny. Z drugiej strony ustawy stanowią podstawę
obowiązywania wszystkich aktów podstawowych (np. rozporządzeń), które nie mogą być z
nimi sprzeczne, a w razie sprzeczności podlegają uchyleniu w trybie przewidzianym dla
kontroli ich legalności (zgodności z prawem).

•

Umowa międzynarodowa

Umowa międzynarodowa stanowi zgodne oświadczenie woli państw i innych
podmiotów prawa międzynarodowego. Może nosić różne nazwy, np. konwencja,
porozumienie, traktat, konkordat, układ, ugoda. Jest jednym z głównych źródeł prawa
międzynarodowego i wewnętrznego.
Coraz częściej następuje przeniesienie reguł wynikających z umowy międzynarodowej na
grunt wewnętrzny przez uchwalenie umowy międzynarodowej, np.: wprowadzenie w życie

polskiego Kodeksu drogowego dostosowanego do zasad umowy międzynarodowej o ruchu na
drogach publicznych. W tej sytuacji umowa międzynarodowa jest źródłem prawa
wewnętrznego.
Umowy międzynarodowe są ratyfikowane przez Prezydenta za uprzednią zgodą wyrażoną w
ustawie. Ratyfikacja polega na zatwierdzeniu umowy międzynarodowej przez upoważniony
do tego organ państwowy.
Zgodnie z art. 89 i 90 Konstytucji RP ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy
międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymagają uprzedniej zgody w ustawie uchwalonej
przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów oraz przez Senat, również większości 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby senatorów, jeżeli umowa dotyczy:
- pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych (np. przystąpienie Polski
do NATO ),
- wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji (np. ratyfikacja
Konwencji Praw Dziecka oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka),
- członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej,
- znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
- spraw uregulowanych w ustawie lub spraw, w których Konstytucja wymaga ustawy.
Istotne znaczenie dla prawodawstwa polskiego ma zapis punktu 1 artykułu 90 Konstytucji.
Przewiduje on, ze Rzeczpospolita może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać
organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów,
władzy państwowej w niektórych sprawach. Przepis ten nabiera ogromnego znaczenia z
chwilą przyjęcia Polski do Unii Europejskiej. Musimy bowiem uznać wyższość prawa
unijnego oraz decyzji podejmowanych przez Parlament Europejski, Komisję Europejską oraz
inne organy Unii.
Należy również podkreślić, że ratyfikowana umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo
przed ustawą obowiązującą w kraju, jeżeli ta ustawa nie jest z nią zgodna. Dlatego tak
ważnym problemem było dostosowanie prawa krajowego do standardów Unii Europejskiej
przed uzyskaniem pełnego członkostwa. Ratyfikowanie na przykład przez Polskę Konwencji
Praw Dziecka wymagało dokonania istotnych zmian w Kodeksie cywilnym, rodzinnym i
opiekuńczym oraz karnym, w którym zaostrzono kary za znęcanie się nad dzieckiem.
Konstytucja uznaje również wyższość aktów prawnych wydawanych przez organizacje,
których Polska jest członkiem. Tak więc po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej każdy
przepis wydany przez jej organy będzie wymagał dostosowania do niego prawa krajowego.

•

Akty normatywne organów wykonawczych

Od organów wykonawczych mogą pochodzić: rozporządzenia, uchwały, zarządzenia, ale
według art. 87 Konstytucji RP tylko rozporządzenie jest źródłem powszechnie
obowiązującego prawa.
Rozporządzenie to akt normatywny wydawany przez Prezydenta, Radę Ministrów, Prezesa
Rady Ministrów oraz członków rządu (ministrów), zawsze na podstawie ustawy i w celu jej
wykonania.
Rozporządzenie konkretyzuje zagadnienia uprzednio uregulowane w ustawie. Musi
wskazywać na określony przepis ustawy, który upoważnia do jego wydania. Jeśli
rozporządzenie nie powołują się na podstawę w ustawie, to jest aktem bezprawnym, Tekst
rozporządzenia rozpoczyna się z reguły od słów: "Na podstawie art. .... ustawy z dnia..,
(Dz.U. Nr..., poz.

) zarządza się, co następuje.".

Rozporządzenie reguluje sprawy zawarte w ustawie w sposób ogólny. Jego zadaniem jest
stworzenie przepisów wykonawczych, które umożliwiłyby funkcjonowanie ustawy, wcielenie
jej w życie. Sprawa, która została w ustawie tylko generalnie unormowana jednym lub
dwoma artykułami, w rozporządzeniu zostaje rozwinięta w szeregu przepisów.

Przykład: Jeśli ustawa nakłada na obywateli obowiązek służby wojskowej, to rozporządzenia
wykonawcze muszą określać szczegóły co do sposobu rejestracji poborowych, stawiennictwa
do poboru, przeprowadzenia badań lekarskich, składania odpowiednich dokumentów w celu
odroczenia służby itd. Bez takich rozporządzeń wykonawczych nie byłoby możliwe sprawne
przeprowadzenie poboru do wojska.
Treść rozporządzenia powinna odpowiadać kierunkowi i zakresowi upoważnień ramowo
określanych w ustawie, nie może ono naruszać żadnej z obowiązujących ustaw. Za pomocą
rozporządzenia nie można też zmieniać przepisów ustawy. W chodzi w życie po upływie 14
dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.

•

Ź

ródła prawa lokalnego

Prawo lokalne stanowią akty prawa miejscowego powszechnie obowiązujące
na oznaczonej części terytorium państwa i tylko wtedy, gdy wydawane są przez:
- organy samorządu terytorialnego (radę gminy, wójta, burmistrza i prezydenta, radę i zarząd
powiatu, sejmik województwa),
- organy administracji rządowej w województwie (wojewodę i organy administracji
niezespolonej, czyli terenowe organy administracji rządowej podległe bezpośrednio
właściwym ministrom lub kierownikom urzędów centralnych).

•

Akty prawa miejscowego stanowione przez organy gminy

Za akty prawa miejscowego uważa się przepisy powszechnie obowiązujące na obszarze
gminy, stanowione przez jej organy na podstawie ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o
samorządzie gminnym (tekst jednolity Dz.U. z 2001 roku nr 142, poz. 1591).
Akty te możemy podzielić na przepisy wykonawcze i przepisy porządkowe. Przepisy
wykonawcze tworzy rada gminy w drodze uchwały. Dotyczą one najczęściej: stawek
podatków i opłat lokalnych, utrzymania czystości i porządku w mieście, planu
zagospodarowania przestrzennego, sprzedaży napojów alkoholowych, powołania gimnazjum
itp.
Przepisy porządkowe ustanawia rada gminy w formie uchwały porządkowej. Może je również
wydawać organ wykonawczy gminy, którym jest wójt (burmistrz, prezydent) w formie
zarządzenia. Przepisy porządkowe wydawane są pod warunkiem, że jest to niezbędne dla
ochrony życia lub zdrowia mieszkańców, zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa
publicznego.

•

Akty prawa miejscowego stanowione przez organy powiatu

Zasady tworzenia aktów prawa miejscowego stanowionych przez organy powiatu określa
ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz.U. z 2001
roku nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).
Można tu również wyróżnić przepisy wykonawcze i porządkowe. Akty te wydaje rada
powiatu w formie uchwały oraz zarząd powiatu w formie zarządzenia.

•

Akty prawa miejscowego stanowione przez samorząd województwa

Podstawą tworzenia aktów prawa miejscowego jest ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o
samorządzie województwa (tekst jednolity Dz.U. z 2001 roku nr 142, poz. 1590). Stanowi
ona, że sejmik województwa może wydawać przepisy wykonawcze. Nie przewidziano
natomiast wydawania przepisów porządkowych.

•

Akty prawa miejscowego stanowione przez organy administracji rządowej w
województwie

Aktami prawa miejscowego są wydawane przez wojewodę przepisy prawne powszechnie
obowiązujące na terenie województwa lub jego części.
Wojewoda ustanawia przepisy prawa miejscowego w formie rozporządzeń wykonawczych i
porządkowych.

Rozporządzenia wykonawcze wydawane są w sprawach techniczno-organizacyjnych,
natomiast rozporządzenia porządkowe, jeśli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia
obywateli, ochrony mienia i zapewnienia porządku publicznego.
Akty prawa miejscowego mogą również stanowić na terenie województwa organy
administracji niezespolonej.
Podsumowując rozważania na temat hierarchii aktów normatywnych należy podkreślić, że
hierarchia ta oznacza:
- akty niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu,
- akty wyższego rzędu są ogólniejsze niż akty niższego rzędu, które je uszczegółowiają,
- aby było możliwe wydanie rozporządzenia lub aktu prawa miejscowego, ustawa musi na to
zezwalać oraz określać dokładnie w jakim zakresie można wydać ten akt.

? Czy wiesz, że...

Oprócz ustawy mogą istnieć akty prawne o mocy równej ustawie, wydawane przez inny
organ państwowy (np. w " Rzeczypospolitej Polskiej dekrety wydawane przez Prezydenta, w
Polsce Ludowej dekrety wydawane przez Radę Państwa, w tym z 13 grudnia 1981 roku,
wprowadzający stan wojenny).
Zgodnie z obecną Konstytucją rozporządzenie z mocą ustawy może być wydane przez
Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów tylko podczas wojny i wyłącznie w ściśle
określonych prawem granicach. Taka ustawa ma charakter wyjątkowy.
Jednym z uprawnionych do wydawania rozporządzeń i zarządzeń jest Prezydent RP. Jednak
zgodnie z wprowadzoną generalną zasadą akty prawne prezydenta wymagają kontrasygnaty,
czyli akceptacji prezesa Rady Ministrów lub odpowiedniego ministra. Instytucja
kontrasygnaty jest jedną z podstawowych zasad ustroju parlamentarnego. Oznacza formę
przejęcia przez rząd odpowiedzialności za akty urzędowe Prezydenta, którego nie można
pociągnąć do odpowiedzialności politycznej za skutki tych aktów. Kontrasygnata jest również
pewną formą ograniczającą kompetencje ustawodawcze Prezydenta. Rozporządzenia, które
nie wymagają podpisu premiera lub ministra dotyczą m.in.: zarządzenia wyborów do Sejmu i
Senatu, skrócenia kadencji obu izb, inicjatywy ustawodawczej, zarządzenia referendum
ogólnokrajowego, podpisania lub odmowy podpisania ustawy, desygnowania i powoływania
prezesa Rady Ministrów, przyjęcia dymisji Rady Ministrów, zrzeczenie się urzędu Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Określ, czy każde z poniższych zdań jest prawdziwe czy fałszywe. przy zdaniu

prawdziwym wpisz w wykropkowane miejsce literę P, a przy fałszywym F. Następnie zamień
zdania fałszywe na prawdziwe.
... 1. Konstytucja jest zbiorem praw obowiązujących w państwie i zajmuje podrzędne miejsce
wśród aktów prawnych.
...2. Ustawy regulują najważniejsze sprawy dotyczące funkcjonowania państwa i jego
organów oraz życia obywateli.
... 3. Wszystkie źródła prawa muszą być zgodne z ustawą oraz powinny służyć jej wykonaniu.
... 4. Rozporządzenie jest zawsze aktem normatywnym.
... 5. Rozporządzenie wydawane jest zawsze na podstawie upoważnienia ustawowego, ale nie
musi być zgodne z ustawą.
... 6. Umowa międzynarodowa, ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ma
pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
... 7. Akty prawa miejscowego nie są źródłem prawa w Polsce.

... 8. Uchwały i zarządzenia nie mają charakteru źródeł powszechnie obowiązującego prawa,
wiążą jedynie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.

7.

Wyszukiwanie aktów normatywnych w dziennikach urzędowych i Dzienniku
Ustaw

2.3. OGŁASZANIE AKTÓW NORMATYWNYCH I WEJŚCIE W śYCIE
Akty prawodawcze (normatywne) zawierają w swej treści normy prawne powszechnie
obowiązujące. Warunkiem przestrzegania tych norm jest ich ogłoszenie (promulgacja), czyli
podanie do wiadomości publicznej lub do wiadomości podmiotów bezpośrednio
zainteresowanych. Nie można nikomu zarzucić, że postępuje niezgodnie z prawem, jeżeli nie
mógł się o nim wcześniej dowiedzieć. Jednak to na nas ciąży obowiązek zapoznania się z
prawem. Podejmując więc jakieś działanie musimy sprawdzić, jakie przepisy w tym zakresie
obowiązują, W zależności od rangi aktu prawodawczego lub kręgu adresatów, poszczególne
rodzaje aktów prawnych publikowane są w różny sposób. Mówi o tym art. 88. Konstytucji:
1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich
ogłoszenie.
2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa.
3. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są
ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów
międzynarodowych określa ustawa.
Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa Ustawa o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych innych aktów prawnych z dnia 20 lipca 2000 roku (Dz.U. Nr 62,
poz. 718).

Zgodnie z ww. ustawą podstawowymi organami promulgacyjnymi, czyli organami

przeznaczonymi do publikowania (ogłaszania) aktów prawnych są:

- Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej,
- Monitor Polski,
- Dzienniki urzędowe poszczególnych ministerstw,
- Wojewódzki Dziennik Urzędowy.

•

Kiedy wchodzą w życie akty prawne?

Terminy wejścia w życie aktów normatywnych określa wyżej wymieniona ustawa w art. 4 i w
art. 14.
Art. 4. 1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w
dziennikach urzędowych, wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, chyba,
ż

e dany akt normatywny określi termin dłuższy.

2. W uzasadnionych przypadkach akty normatywne, z zastrzeżeniem ust. 3, mogą

wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni, a jeżeli ważny interes

państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu normatywnego i zasady
demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie
może być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym.
3. Przepisy porządkowe wchodzą w życie po upływie 3 dni od dnia ich ogłoszenia. W
uzasadnionych przypadkach przepisy porządkowe mogą wchodzić w życie w terminie
krótszym niż 3 dni, a jeżeli zwłoka w wejściu w życie przepisów porządkowych mogłaby
spowodować nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenia życia, zdrowia lub mienia,
można zarządzić wejście w życie takich przepisów z dniem ich ogłoszenia.
Art. 14. 1. Przepisy porządkowe ogłasza się w drodze obwieszczeń, a także w sposób
zwyczajowo przyjęty na danym terenie lub w środkach masowego przekazu.
2. Za dzień ogłoszenia przepisów porządkowych uważa się dzień wskazany w obwieszczeniu.
3. Ogłoszenie przepisów porządkowych w sposób określony w ust. 1 nie zwalnia z obowiązku
ich ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Zgodnie z powyższymi artykułami ustawy, akty prawne zazwyczaj wchodzą w życie

po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, jeżeli same nie stanowią inaczej.
Mogą wejść w życie z dniem ogłoszenia lub w konkretnie oznaczonym dniu. Dniem
ogłoszenia jest opublikowanie w Dzienniku Ustaw. Okres oczekiwania, przeznaczony na
przygotowanie się do wprowadzenia nowego aktu prawnego, nazywa się vacatio legis (łac.).
Okres ten wykorzystuje się na zapoznanie się z aktem prawnym, zapewnienie należytych
warunków jego realizacji oraz spopularyzowanie wśród społeczeństwa treści nowego prawa
mającego wkrótce obowiązywać.
Dłuższe vacatio legis stosuj e się przy aktach prawnych o dużym znaczeniu, wymagających
upowszechnienia czy też wielu prac przygotowawczych. I tak, np. ustawa z dnia 29 sierpnia
1997 roku - Ordynacja podatkowa (Dz. U. nr 147, poz. 926) weszła w życie w dniu 1 stycznia
1998 roku, z wyjątkiem kilku artykułów, które weszły w życie w dniu ogłoszenia.
O tym, kiedy akt prawny zacznie obowiązywać, informuje nas ostatni artykuł danego aktu
prawnego.
Rozporządzenia wykonawcze, podlegające ogłoszeniu w wydawanym przez wojewodę
wojewódzkim dzienniku urzędowym, wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
Rozporządzenia porządkowe podlegają ogłoszeniu w środkach masowego przekazu oraz w
drodze obwieszczeń (plakatów) lub w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie. W
chodzą w życie po upływie 3 dni od chwili ogłoszenia. W uzasadnionych przypadkach
przepisy porządkowe mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż 3 dni, a jeżeli zwłoka
w wejściu w życie mogłaby spowodować nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenie
ż

ycia, zdrowia lub mienia, można zarządzić wejście w życie takich przepisów z dniem ich

ogłoszenia.

•

Co jeszcze warto wiedzieć?

Tekst jednolity - kiedy akt normatywny zostaje znowelizowany, czyli zmienia się jego
poszczególne przepisy, dla ułatwienia posługiwania się nim wydaje się tekst jednolity, tzn.
uwzględniający te wszystkie zmiany. Taki tekst publikuje się w formie obwieszczenia.
Tekstem autentycznym pozostają jednak te akty normatywne, które weszły w skład tekstu
jednolitego i w razie wątpliwości są one miarodajne, a nie tekst jednolity.
Inkorporacja - w sytuacji, kiedy dana sprawa uregulowana jest przez wiele przepisów, i to
często jeszcze nowelizowanych, dla ułatwienia posługiwania się nimi publikuje się je w
jednym zbiorze według pewnego porządku bez zmiany ich treści. Taki zbiór przepisów
nazywa się inkorporacją lub kompilacją.
Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Wpisz do poniższej tabeli wszystkie akty prawne ogłaszane w wymienionych

organach promulgacyjnych.

Wojewódzki

Dziennik Urzędowy

Dziennik Ustaw
Rzeczypospolitej
Polskiej

Monitor Polski

Dzienniki Urzędowe

poszczególnych

ministerstw

Ć

wiczenie 2. Z aktualnego Dziennika Ustaw wybierz kilka ustaw i umów

międzynarodowych. Zapisz ich tytuły i określ problematykę, którą regulują.
Ć

wiczenie 3. Z aktualnego Dziennika Ustaw wybierz rozporządzenie. Zapisz jego tytuł.

Znajdź ustawę, w której znajduje się upoważnienie do wydania tego rozporządzenia. Zapisz
tytuł ustawy. Znajdź w ustawie przepis upoważniający. Określ wspólny temat ustawy i
rozporządzenia. Co ustawa ustala w tym temacie, a co ustala rozporządzenie?
Ć

wiczenie 4. Uzupełnij poniższą tabelę dotyczącą systematyki źródeł prawa wg Konstytucji

RP. W tym celu skorzystaj z Dz.U. nr 62 poz. 70 z 20 lipca 2000 r.

Nazwa aktu

Organ stanowiący

Sposób promulgacji

Konstytucja

Ustawa

!

Umowa międzynarodowa

Rozporządzenie

Akty prawa miejscowego

I

8.

Charakterystyka poszczególnych kodeksów. Rozróżnienie norm prawa
materialnego i norm prawa formalnego, publicznego i prywatnego,
zwyczajowego, naturalnego i stanowionego

3.3. SKODYFIKOWANE GAŁĘZIE PRAWA POLSKIEGO
Kodeks to kompleksowy akt prawny, obejmujący swym zasięgiem gałąź lub dział prawa,
którego normy są usystematyzowane i oparte na pewnych wspólnych, ogólnych zasadach.
Prace nad nim nazywamy pracami kodyfikacyjnymi. Jest to najdoskonalsze uporządkowanie
materiału prawnego, np. z aktów normatywnych regulujących stosunki rodzinne, tworzy się
jeden, nowy akt normatywny - kodeks rodzinny.
Kodyfikacja pozwala nie tylko na usystematyzowanie materiału, ale i na zmniejszenie liczby
przepisów, co ułatwia posługiwanie się nimi. Umożliwia także wprowadzenie jednolitej
zasady używania terminów. Gałęzie w systemie prawa polskiego są w większości
skodyfikowane. Poniższa tabela przedstawia zestawienie gałęzi skodyfikowanych i ich
kodeksów. Gałęziami nie skodyfikowanymi, tj. nie mającymi kodeksu, są prawo
administracyjne, prawo finansowe i prawo gospodarcze.

Gałąź prawa

Kodeks

Prawo karne

Kodeks karny (k.k.)

Prawo cywilne

Kodeks cywilny (k.c.)

Prawo pracy

Kodeks pracy (k.p.)

Prawo rodzinne

Kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r.o.)

Prawo postępowania karnego

Kodeks postępowania karnego (k.p.k.)

Prawo postępowania cywilnego

Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.)

Prawo postępowania
administracyjnego

Kodeks postępowania administracyjnego (k.p.a.)

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Co to jest kodeks, gałąź prawa skodyfikowana i gałąź prawa nie skodyfikowana?
2. Jakie istnieją kodeksy w systemie prawa polskiego?

9.

Pojęcie i źródła prawa cywilnego.

1.1. POJĘCIE PRAWA CYWILNEGO
W doktrynie (w nauce prawa) nie ma jednolitości poglądów co do cech wyodrębnienia
poszczególnych gałęzi prawa. Jako podstawowe wskazuje się trzy kryteria wyróżniające
prawo cywilne spośród innych gałęzi prawa:
- przedmiot,
- podmiot,
- metoda regulacji.
Przedmiotem prawa cywilnego są stosunki cywilnoprawne tj. stosunki społeczne o
charakterze majątkowym i niemajątkowym.
Stosunki o charakterze majątkowym reprezentują określoną wartość ekonomiczną. Określają
przynależność i zasady korzystania z rzeczy (prawo rzeczowe) oraz wymiany dóbr i usług
(prawo zobowiązań), np. Kazik użyczył (oddał bezpłatnie do korzystania) Markowi aparat
fotograficzny, Rysiek podarował biednemu panu na ulicy 5 zł, Hania kopnęła piłkę tak, że
wybiła sąsiadom szybę w oknie.
Stosunki o charakterze niemajątkowym nie reprezentują bezpośredniej wartości
ekonomicznej, a ich przedmiotem są dobra osobiste takie jak wolność, godność, cześć, dobre
imię, życie, zdrowie, prawo do pochówku, poczucie przynależności do płci. Naruszenie praw
niemajątkowych może również rodzić odpowiedzialność majątkową w postaci obowiązku
naprawienia szkody,
Przykład. Krystyna od kiedy pamięta czuje się mężczyzną m.in. przestała używać żeńskiego
imienia Krystyna i zmieniła je na Krzysiek. W jej przypadku mamy do czynienia ze
zjawiskiem transseksualizmu, czyli rozbieżności płci fizycznej i psychicznej. śeby
zniwelować tę rozbieżność Krzysiek poddał się szeregowi skomplikowanych zabiegów
korekcyjnych w zagranicznej klinice. Po powrocie do kraju, Heniek wciąż traktował Krzyśka
jak kobietę i podważał przynależność Krzyśka do płci męskiej. Wobec powyższego Krzysiek
pozwał Heńka o ochroną dóbr osobistych. Sąd uznał, że dobrem prawnie chronionym jest
poczucie przynależności do odmiennej płci.

W prawie cywilnym dominują przede wszystkim stosunki majątkowe. Stosunki

niemajątkowe przeważają natomiast w prawie rodzinnym.

•

Podmioty prawa cywilnego

Artykuł 1 k.c. (Kodeksu cywilnego) stanowi, że podmiotami stosunków cywilnoprawnych są
osoby fizyczne i osoby prawne.
Oznacza to, że podmiotami prawa cywilnego są ludzie oraz pewne struktury organizacyjne,
którym ustawodawca przyznał prawo do występowania w stosunkach cywilnoprawnych na

równi z ludźmi np. bank, przedsiębiorstwo państwowe, spółka akcyjna, spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością, gmina. Szerzej tematyka osób fizycznych i prawnych omówiona zostanie
w dalszej części niniejszego rozdziału.

•

Cywilnoprawna metoda regulacji

Metoda regulacji jest najistotniejszym kryterium odróżniającym prawo cywilne od
pozostałych gałęzi prawa. U jej podstaw leży fundamentalna zasada równorzędności
podmiotów uczestniczących w stosunkach cywilnoprawnych. Przez równorzędność
podmiotów nie należy jednak rozumieć ich jednakowego statusu ekonomicznego, lecz ich
równą pozycję na płaszczyźnie prawa. Brak jest zatem, charakterystycznego dla metody
administracyjnoprawnej stosunku podporządkowania, kiedy to organ rządowy lub
samorządowy władczo i jednostronnie decyduje o sytuacji prawnej obywatela. Zasada
równorzędności nie obowiązuje również w prawie karnym, czy też prawie pracy.
Przykład. Ojciec Rysia jest przedsiębiorcą działającym pod firmą P.H.U Tęcza i zajmuje się
m.in. budową osiedli mieszkaniowych na obrzeżach małych miast. W tym właśnie celu
P.H.U. Tęcza nabyło 14 ha ziemi od Miasta P. za określoną cenę. Następnie Miasto P. ustaliło
wysokość zobowiązania P.H.U. Tęcza względem Miasta z tytułu podatku od nieruchomości.
Po pewnym czasie Prezydent Miasta P. na wniosek ojca Rysia wydał decyzję o pozwoleniu na
budowę osiedla mieszkaniowego na nabytych przez P.H.U. Tęcza działkach.
Powyższy przykład ilustruje różnicę zachodzącą pomiędzy typowym stosunkiem
cywilnoprawnym (nabycie ziemi przez P.H.U. Tęcza od Miasta P.) a stosunkiem
administracyjnoprawnym. W pierwszym uczestniczą dwa równorzędne podmioty, które same
decydują o warunkach transakcji 9. sprzedaży ziemi. Natomiast określenie obowiązku
podatkowego P.H.U, Tęcza wobec Miasta P, oraz wydanie decyzji o pozwoleniu na budowę
ma charakter władczy i jednostronny, chociaż niearbitralny (dowolny). Miasto P. - jako organ
samorządowy - zajmuje w tych stosunkach pozycję nadrzędną, a przedsiębiorca
podporządkowaną
Cywilnoprawną metodę regulacji charakteryzuje również podstawowa zasada autonomii
podmiotów stosunków cywilnoprawnych, często nazywaną zasadą autonomii stron, autonomii
woli lub swobody umów. Oznacza ona, że podmioty cywilnoprawne mogą swobodnie,
własnym działaniem kształtować (tworzyć, zmieniać i znosić) swoje stosunki prawne w
granicach wyznaczonych przez prawo. Państwo w ten sposób przekazuje część swoich
kompetencji prawotwórczych samym stronom. Takie przeniesienie kompetencji nazywa się
delegacją.
Zasada swobody umów może być rozumiana w trzech płaszczyznach. Po pierwsze jako
swoboda w decydowaniu o zawarciu umowy, po drugie jako swoboda wyboru kontrahenta
(strony przeciwnej umowy) i po trzecie jako swoboda kształtowania treści (warunków)
zawieranej umowy. W literaturze cywilnoprawnej niejednokrotnie wymienia się także
czwartą płaszczyznę: swobodę wyboru formy czynności prawnej.
Jako przykład funkcjonowania zasady autonomii podmiotów lub swobody umów w praktyce,
posłużyć może sytuacja nabycia ziemi przez P.H. U. Tęcza od Miasta P, opisana powyżej.
Tęcza sama zlokalizowała działkę ziemi, którą chciała kupić, swobodnie wybrała tym samym
przeciwną stronę umowy - właściciela ziemi oraz zadecydowała o zawarciu umowy na
ustalonych wspólnie przez siebie i Miasto P. warunkach. Natomiast ani ojciec Rysia ani
przedstawiciele Miasta P. nie mogli natomiast samodzielnie podjąć decyzji dotyczącej formy
umowy, ponieważ w świetle bezwzględnie obowiązującego przepisu (ius cogens) art. 158 k.c.
umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w
formie (szczególnej) aktu notarialnego. Powyższe ograniczenie wynikające z zastrzeżonej w
ustawie formy jest jednym z nielicznych wyjątków, które co do zasady nie stanowią
zagrożenia dla idei autonomii stron, czy też swobody umów w prawie cywilnym. Decydują
jednak o zakresie tej swobody w poszczególnych przypadkach.

W świetle powyższych wywodów, można przyjąć następującą definicję prawa cywilnego:
prawo cywilne to gałąź prawa obejmująca przepisy normujące stosunki majątkowe i
niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi za pomocą metody
cywilnoprawnej opartej na zasadzie równorzędności oraz autonomii podmiotów stosunków
prawnych.
Dodać należy, że normy prawa cywilnego zabezpieczają i realizują podstawowe zasady i
prawa ekonomii, tj. prawo wartości oraz prawo podaży i popytu.
1.3. ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO
System źródeł prawa cywilnego jest zagadnieniem złożonym, ponieważ oprócz aktów
normatywnych stanowiących podstawowe i jedyne źródło obowiązującego prawa (tzw. źródło
prawa w znaczeniu przedmiotowym), na kształt treści poszczególnych stosunków prawnych
wpływ mają także inne czynniki takie jak orzecznictwo sądów (w szczególności orzecznictwo
Sądu Najwyższego), zwyczaje i inne klauzule generalne (tzw. źródła prawa w znaczeniu
funkcjonalnym).
Wynika to stąd, że ustawodawca niejednokrotnie regulując stosunki cywilnoprawne odsyła w
przepisach do "zasad współżycia społecznego" lub "zwyczajów" (klauzule generalne), bez
zdefiniowania, co za tymi pojęciami się kryje. Pozostawia zatem, pewien zakres swobodnej
interpretacji zwrotów niedookreślonych są tym uczestnikom stosunku prawnego lub w razie
sporu właściwym sądom.

•

Akty normatywne jako źródło prawa cywilnego

Zasadniczy trzon prawa cywilnego został ujęty w trzech ustawach kodeksowych:
- Kodeksie cywilnym z 23 kwietnia 1964 r.,
- Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 25 lutego 1964 r.,
- Kodeksie spółek handlowych z 15 września 2000 r.
Innym kodeksowym aktem normatywnym regulującym zagadnienia cywilnoprawne jest
Kodeks morski z 18 września 2001 r.
Poza kluczowymi dla prawa autorskiego i wynalazczego (prawa na dobrach niematerialnych)
wspomnianymi wyżej ustawami o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r.
i o własności przemysłowej z 30 czerwca 2000 r. do pozakodeksowych uregulowań należy
także wiele ustaw, o charakterze szczegółowym lub "uzupełniającym", tj. normującym
stosunki cywilnoprawne w sposób bardziej szczegółowy niż kodeks. Można je podzielić na:
- akty normatywne o charakterze wyspecjalizowanym np. dwie ustawy z dnia 28 kwietnia
1936 r. prawo wekslowe i prawo czekowe,
- akty normatywne zawierające unormowania cywilnoprawne ściśle związane z normami
wchodzącymi w zakres innych gałęzi prawa np. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. prawo
bankowe i ustawa z 21 sierpnia 1997 r. prawo o publicznym obrocie papierami
wartościowymi,
- kompleksowe akty normatywne, które oprócz przeważającej regulacji cywilnoprawnej
zawierają również normy z zakresu innych gałęzi prawa np. ustawa z 16 września 1982 r.
prawo spółdzielcze,
- typowe regulacje szczególne, które normują materię w sposób szczególny np. ustawa z 6
lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach
sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, ustawa z dnia 2 marca 2000 r.
o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez produkt niebezpieczny.

Zwyczaje

Zwyczaj, czyli stała praktyka stosowana przez daną społeczność w takich samych lub
zbliżonych okolicznościach, w przeciwieństwie do prawa zwyczajowego, nie ma charakteru
normy prawnej. Zatem nie może być źródłem prawa cywilnego w znaczeniu ścisłym lub

przedmiotowym. Stanowi natomiast źródło w znaczeniu funkcjonalnym. Kodeks cywilny
niejednokrotnie w przepisach odwołuje się do zwyczajów wykształconych drogą praktyki.
Służy to uelastycznieniu prawa i ma na celu ułatwić podmiotom wzajemne układanie
stosunków prawnych zgodnie z ich interesem i sposobem funkcjonowania.
Szczególne znaczenie mają zwyczaje w obrocie gospodarczym. Przyjmuje się, że
profesjonalni uczestnicy obrotu gospodarczego znają ustalone w nim zwyczaje. W razie sporu
o tym, czy dany zwyczaj istnieje i czy wiąże on określone strony stosunku prawnego,
decyduje sąd, najczęściej na podstawie opinii biegłego.
Przykład. Ojciec Rysia, prezes P.H.U. Tęcza zawodowo zajmuje się m.in. handlem metalami
nieżelaznymi. Pewnego razu zawarł z przedsiębiorcą rosyjskim Aleksiejem Iwanowiczem z
Nowosybirska transakcję, na podstawie której nabył 150 ton cyny standardowej z dostawą do
magazynu P.H.U. Tęcza w Sosnowcu. Umowa sprzedaży nie precyzowała dokładnie w jakiej
formie powinna być przewożona cyna z Nowosybirska do Sosnowca. Zgodnie z przyjętym w
handlu międzynarodowym zwyczajem cyna powinna być przewożona w formie "gąsek"
(podłużnych sztabek),na paletach, ofoliowana, a następnie powiązana bandówką (specjalną
taśmą). Ponieważ Aleksiej Iwanowicz nie miał na składzie drewnianych palet, postanowił
wrzucić "gąski" cyny bezpośrednio na przyczepy i przykryć plandeką. Podczas podróży
"gąski" cyny co jakiś czas się rozsypywały i obijały o przyczepy, powodując znaczne szkody.
Co więcej, na miejscu w Sosnowcu powstał problem z rozładunkiem rzuconego luzem
towaru. Zwiększyło to znacznie koszty odbioru towaru. W związku z powyższym ojciec
Rysia zgłosił Aleksiejowi Iwanowiczowi reklamację i zażądał od niego zwrotu dodatkowych
kosztów, jakie poniósł w związku z załadowaniem i przetransportowaniem cyny wbrew
powszechnie panującym w handlu metalami zwyczajom.

Orzeczenia sądów

Z ogółu przepisów Konstytucji RP z 1997 r. wynika koncepcja trójpodziału władzy, zgodnie z
którą władza w państwie podzielona jest między władzę ustawodawczą (Sejm i Senat),
wykonawczą (rząd, prezydent) i sądową (sądy powszechne wraz z Sądem Najwyższym, sądy
administracyjne, sądy wojskowe, trybunały). Stąd wynika, że orzeczenia sądów w Polsce nie
mogą stanowić źródła obowiązującego prawa. Mają one natomiast zasadniczą rolę w
wykładni (interpretacji) poszczególnych norm prawnych. Działalność sądów w szczególności
Sądu Najwyższego, będącego naczelnym organem sądowym w Rzeczypospolitej Polskiej,
niejednokrotnie przypomina de facto działalność ustawodawczą, w szczególności gdy sąd
stwierdzi istnienie luki w prawie i dokona twórczej interpretacji przepisów w celu jej
usunięcia. Formalnie, uchwały interpretacyjne Sądu Najwyższego, a jeżeli zostały podjęte w
poszerzonym składzie tzw. zasady prawa, wiążą jedynie składy orzekające tego sądu w
odniesieniu do określonego typu spraw. Wyroki Sądu Najwyższego, rozstrzygające konkretną
sprawę, wiążą sądy powszechne tylko w stosunku do tej jednej sprawy. W rzeczywistości
jednak, z uwagi na szczególny autorytet Sądu Najwyższego, rozwiązania i wskazówki
interpretacyjne norm prawnych zawarte w poszczególnych wyrokach i uchwałach są
przyjmowane przez sądy niższej rangi. Wynika to częściowo z obawy, żeby orzeczenia tych
sądów nie były następnie uchylane lub zmieniane w trybie odwoławczym. Z tego punktu
widzenia orzecznictwo i działalność Sądu Najwyższego wywiera doniosły wpływ na kształt
obowiązującego prawa.

Nauka prawa

Dorobek doktryny prawa, obejmujący liczne opinie, analizy i opracowania dotyczące

poszczególnych instytucji lub unormowań prawa cywilnego, w żadnym razie nie może być
uznany za źródło obowiązującego prawa. Nauka prawa ma jednakże niepodważalne znaczenie
w procesie tworzenia i stosowania prawa, w szczególności jego interpretacji.

czy wiesz, że...

Zasada autonomii woli podmiotów, czy też swobody umów swe źródło znajduje w Kodeksie
Napoleona, który w art. 1134 stanowi: "umowy legalnie zawarte stają się prawem dla tych,
którzy je zawarli".

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Jakie są trzy podstawowe kryteria wyróżniające prawo cywilne spośród innych gałęzi
prawa?
2. Czym różni się prawo cywilne od prawa karnego i administracyjnego?
3. Na czym polega autonomia podmiotów prawa cywilnego?
4. Na jakich trzech płaszczyznach przejawia się autonomia stron?
5. Jaka jest definicja prawa cywilnego?
6. Na czym polega zasada jedności prawa cywilnego?
7. Jakie znasz działy prawa cywilnego?
8. Na czym polega szczególna rola części ogólnej prawa cywilnego?
9. Które działy prawa cywilnego uregulowano poza kodeksem?
10. Jaki jest związek pomiędzy prawem cywilnym a prawem handlowym?
Ii 11. Jakie są podstawowe akty prawne regulujące stosunki cywilnoprawne?
12. Czym są klauzule generalne i zasady współżycia społecznego?
13. Na czym polega rola zwyczaju i rola orzeczeń sądowych w prawie cywilnym?
14. Czym są zasady prawa uchwalone przez Sąd Najwyższy?

10.

Systematyka prawa cywilnego

1.2. STRUKTURA I ZAKRES PRAWA CYWILNEGO
ś

adne z wyżej przedstawionych kryteriów nie stwarza możliwości przeprowadzenia ścisłej

granicy pomiędzy poszczególnymi gałęziami prawa. Co więcej, w różnych działach
poszczególnych gałęzi prawa (prawo rodzinne, prawo zobowiązań, prawo handlowe, prawo
finansowe, prawo bankowe itd.) ma zastosowanie jednocześnie kilka metod regulacji
stosunków społecznych; Przyporządkowanie określonego działu prawa do wybranej gałęzi
prawa odbywa się najczęściej poprzez wskazanie, która z metod regulacji jest w danym dziale
przeważająca Niektóre działy prawa wyodrębniają się ze swoich macierzystych gałęzi i z
czasem albo stają się wyspecjalizowanymi działami dotychczasowych gałęzi, albo nowymi
samodzielnymi gałęziami prawa.
Proces wyodrębniania się nowych gałęzi prawnych jest sprzeczny z zasadą jedności prawa
cywilnego. Przewiduje ona istnienie wspólnych dla całego systemu prawa cywilnego
przepisów ogólnych oraz wspólne instytucje prawa dla wszelkich kategorii podmiotów.
Takim zbiorem przepisów ogólnych jest Księga l Kodeksu cywilnego, która zawsze ma
zastosowanie w stosunku do pozostałych działów prawa cywilnego (prawo zobowiązań,
prawo spadkowe, prawo rodzinne), o ile przepisy szczególne (lex specialis) nie stanowią
inaczej. Zgodny zatem, z zasadą jedności prawa cywilnego jest proces kształtowania się
wyspecjalizowanych działów w ramach tej samej gałęzi prawa. Do nowych gałęzi prawa
należy prawo pracy, zaś do wyspecjalizowanych działów prawa cywilnego należą
niewątpliwie: prawo handlowe, rodzinne, autorskie, spółdzielcze i morskie.

•

Struktura polskiego prawa cywilnego

U podstaw systematyki polskiego prawa cywilnego leży nieznacznie zmodyfikowany system
pandektowy, opracowany przez niemiecką naukę prawa w drugiej połowie XIX w.
System ten odzwierciedla niżej przedstawiona struktura prawa cywilnego, tworzona przez
następujące działy:
- cześć ogólną, która jak wyżej wspomniano, zawiera regulacje wspólne dla wszystkich
działów prawa cywilnego. Regulacje te mają zastosowanie ilekroć poszczególne działy nie
posiadają własnych, odmiennych unormowań tych samych kwestii. Rozwiązanie to pozwala
uniknąć powtarzania tych samych przepisów przy regulowaniu instytucji cywilnoprawnych.
W literaturze przedmiotu, część ogólną często określa się mianem "klamry", która spina w
jedną całość normy prawa cywilnego rozsiane po licznych aktach prawnych, znajdujących się
poza Kodeksem cywilnym,
- prawo rzeczowe, które reguluje formy korzystania z dóbr majątkowych. Przedmiotem
korzystania są rzeczy w ścisłym tego słowa znaczeniu tj. wyodrębnione przedmioty
materialne. Natomiast forma korzystania z rzeczy ujęta została w postaci tzw. praw
podmiotowych bezwzględnych tzn. skutecznych wobec wszystkich. Oznacza to, że prawo
rzeczowe reguluje tylko to, co właściciel lub inny uprawniony może z rzeczą robić. Wszyscy
inni muszą się z tym pogodzić i nie ingerować w wykonywane przez podmiot prawo
względem rzeczy. Prawo rzeczowe reguluje m.in. najbardziej podstawową instytucję prawa
cywilnego, jaką jest prawo własności,
- prawo dóbr niematerialnych, obejmujące prawo autorskie i wynalazcze podobnie jak prawo
rzeczowe charakteryzuje się bezwzględnym (wobec wszystkich) unormowaniem sytuacji
podmiotów uprawnionych np. autora i wynalazcy. Przedmiotem praw na dobrach
niematerialnych są wytwory umysłu ludzkiego. Są to m.in. utwory muzyczne, literackie,
naukowe, plastyczne, a także wszelkiego rodzaju wynalazki, wzory użytkowe i zdobnicze.
Istotne jest, żeby wyróżnić produkt ludzkiego intelektu od przedmiotu materialnego (rzeczy),

w którym został ucieleśniony. Przykładowo prawo autorskie do utworu literackiego
przysługuje autorowi, niezależnie od tego, kto jest właścicielem książki. Prawo autorskie do
oprogramowania komputerowego przysługuje np. spółce informatycznej, niezależnie od tego,
kto jest właścicielem dysku. Prawa na dobrach niematerialnych często określa się mianem
własności intelektualnej (kiedy dotyczą utworów literackich, muzycznych, artystycznych,
architektonicznych oraz innych wytworów ludzkiego intelektu) lub własności przemysłowej
(kiedy zdobycze umysłowe dotyczą działalności przemysłowej np. wynalazków, wzorów
zdobniczych i znaków towarowych). Należy zauważyć, że pojęcie własności, użyte powyżej
nie jest tożsame z terminem własność, którym posługuje się prawo rzeczowe. Przedmiotem
tego ostatniego mogą być tylko rzeczy.
Prawo na dobrach niematerialnych nie zostało objęte Kodeksem cywilnym. Reguluje je
szereg ustaw pozakodeksowych takich jak ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i
prawach pokrewnych oraz ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. o własności przemysłowej,
- prawo zobowiązań reguluje szeroko rozumianą wymianę dóbr i usług między
poszczególnymi podmiotami cywilnoprawnymi. Z uwagi na swój charakter jest to
najobszerniejszy dział prawa cywilnego. Prawu zobowiązań poświęcona została Księga III
Kodeksu cywilnego, która składa się z dwóch części: ogólnej i szczegółowej. Pierwsza
zawiera przepisy dotyczące wszystkich stosunków zobowiązaniowych, niezależnie od źródła
ich powstania (np. przepisy dotyczące odpowiedzialności za czyny zabronione lub za
niewykonanie zobowiązania). Druga zawiera szczegółowe unormowanie poszczególnych
ź

ródeł zobowiązań tj. uregulowano najważniejsze i najczęściej spotykane w obrocie umowy

(tzw. umowy nazwane),
- prawo spadkowe reguluje przejście praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej na inne
podmioty. Obejmuje m.in. zagadnienie dziedziczenia testamentowego, ustawowego,
instytucję zachowku, przyjęcia i odrzucenia spadku, jak również odpowiedzialność za długi
spadkowe. Niniejszy dział prawa cywilnego unormowany został w Księdze IV Kodeksu
cywilnego.

•

Wyspecjalizowane działy prawa cywilnego

Ponadto należy wyróżnić wyspecjalizowane działy prawa cywilnego, które z uwagi na
swoisty charakter przedmiotu regulacji, podmiotów stosunków prawnych i przedmiotu praw
podmiotowych zostały wyłączone poza nawias Kodeksu cywilnego. Wyspecjalizowanym
działem prawa cywilnego jest m.in. prawo na dobrach niematerialnych, które z uwagi na
zachowanie poprawnej systematyki umieszczone zostało za prawem rzeczowym. Do
wyspecjalizowanych działów zalicza się również:
- prawo rodzinne, które normuje kwestię stosunków majątkowych i niemajątkowych
wynikających z więzi rodzinnych między rodzicami i dziećmi i między małżonkami.
Charakteryzuje się przewagą elementów osobowych nad majątkowymi oraz znacznym
zaangażowaniem i ingerencją państwa w stosunki rodzinne np. sąd może unieważnić
małżeństwo, pozbawić władzy rodzicielskiej{jedynie na mocy orzeczenia sądu może dojść do
adopcji. Z uwagi na specyfikę prawa rodzinnego, przez długi czas część doktryny głosiła, że
stanowi ono odrębną gałąź prawa. Idea ta znalazła odzwierciedlenie w uchwaleniu odrębnego
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Należy jednak zauważyć, że Kodeks nie posiada swej
części ogólnej, a więc zastosowanie mają przepisy Księgi I Kodeksu cywilnego,
- prawo handlowe w rozumieniu szerszym, krzyżuje się swoim zakresem w znacznej mierze z
prawem zobowiązań, lecz dotyczy tylko tzw. czynności handlowych rozumianych jako
czynności dokonywane przez podmioty uznawane przez prawo za przedsiębiorców.
Przedsiębiorcą - w świetle prawa cywilnego - jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka
organizacyjna (niebędąca osobą prawną, lecz której ustawa przyznaje zdolność prawną),
prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową, Obecnie większość
regulacji prawa handlowego zawiera kodeks cywilny. Natomiast prawo handlowe w

znaczeniu węższym, określane mianem prawa korporacyjnego spółek handlowych reguluje
Kodeks spółek handlowych (k.s.h.) z 2000 r. Obejmuje on problematykę tworzenia,
organizacji, funkcjonowania, rozwiązywania, łączenia, podziału i przekształcania spółek
handlowych. Oznacza to, że przedmiotem prawa handlowego w wąskim znaczeniu są normy
dotyczące jedynie wąskiej grupy podmiotów stosunków cywilnoprawnych. Podsumowując
prawo handlowe w rozumieniu szerszym reguluje czynności handlowe, prawo spółek, prawo
wekslowe i czekowe jak również prawo upadłościowe (dotyczące niewypłacalnych dłużników
- przedsiębiorców),
- prawo spółdzielcze, które jest częścią tzw. prawa korporacyjnego, należącego do prawa
cywilnego. W stosunkach między spółdzielnią i jej członkami nie występuje element
podrzędności. Są to równorzędne podmioty. Uchwały spółdzielni mają charakter czynności
prawnej, która może być zaskarżona przez każdego jej członka. Prawo spółdzielcze ma cechy
regulacji kompleksowej, ponieważ poza zastosowaniem metody regulacji cywilnoprawnej
można zaobserwować regulacje charakterystyczne dla innych gałęzi prawa, przede wszystkim
prawa administracyjnego,
- prawo morskie, należy zaliczyć do wyspecjalizowanych działów prawa cywilnego,
zwłaszcza jeśli chodzi o regulację kwestii własności oraz stosunków prawnych powstających
w dziedzinie morskiej żeglugi handlowej (np. umowy przewozu). Kodeks morski z 2001 r.
reguluje stosunki miedzy równorzędnymi podmiotami.

11.

Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych

•

Zdolność prawna

Zdolność prawna, czyli możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków, jak już wielokrotnie
zostało to zaznaczone, posiada każdy człowiek od chwili urodzenia.
Pewne kontrowersje w doktrynie prawnej budzi zagadnienie zdolności prawnej nasciturusa,
czyli dziecka nie urodzonego. W latach 1993-1996 na mocy ustawy o planowaniu rodziny,
ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, do art. 8 k.c.
dodano § 2, który stanowił wprost, że zdolność prawną posiada również dziecko
nienarodzone. W obecnym kształcie regulacji brak jest wzmianki o nasciturusie, a kwestię
zdolności prawnej człowieka w okresie prenatalnym pozostawiono do rozstrzygnięcia
judykaturze i doktrynie. Wydaje się, że przeważającym jest pogląd traktujący dziecko poczęte
tak jakby było osobą fizyczną ilekroć chodzi o jego korzyść. Stanowisko to wyraża tzw.
koncepcję warunkowej zdolności prawnej nasciturusa. Warunkiem jest urodzenie się dziecka
ż

ywego, bez względu na to czy jest ono zdolne do życia. Powyższą interpretacje uzasadnia

również szereg przepisów szczegółowych prawa cywilnego m.in. art. 727 § 2 k.c., który
stanowi, że "dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli
urodzi się żywe". Urodzenie się dziecka stanowi podstawę sporządzenia przez urząd stanu
cywilnego tzw. aktu urodzenia.
Przykład. Major lotnictwa Henryk Nowak, był pilotem eksperymentalnym. Zginął testując
najnowszy wynalazek polskiego przemysłu zbrojeniowego. Pozostawił po sobie żonę i trójkę
dzieci. Cztery miesiące po tragicznej śmierci mjr Nowaka, na świat przyszło czwarte jego
dziecko. Zgodnie z obowiązującym prawem, osobami uprawnionymi do dziedziczenia
majątku po zmarłym pilocie są żona i cała czwórka dzieci, chociaż to ostatnie urodziło się już
po śmierci mjr Nowaka.
Każdemu człowiekowi, co do zasady przysługuje zdolność prawna w takim samym zakresie.
Pewne ograniczenia tej zdolności wynikają z przepisów Kodeksu karnego, które jako karę
dodatkową, poza np. pozbawieniem wolności, przewidują pozbawienie praw rodzicielskich
lub opiekuńczych.
Ponadto, pewne ograniczenia wynikać mogą z przepisów samego prawa cywilnego (np.
opiekunem może być tylko osoba pełnoletnia) oraz innych ustaw takich .luk ustawa z dnia 24
marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Zgodnie z brzmieniem art. 1
ust. 1 powyższej ustawy "nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia".
Zdolność prawna człowieka ustaje z chwilą jego śmierci. Na skutek śmierci wygasają
wszelkie prawa i obowiązki niemajątkowe osoby, natomiast prawa i obowiązki majątkowe
przechodzą na spadkobierców. Fakt zgonu człowieka stwierdza się poprzez sporządzenie w
urzędzie stanu cywilnego aktu zgonu. Najczęściej dokonuje się togo na podstawie karty zgonu
wystawionej przez lekarza. Istnieją jednak sytuacje, kiedy sporządzenie aktu zgonu w
zwyczajnym trybie nie jest możliwe. Wówczas kierownik urzędu stanu cywilnego dokonuje
formalności na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o
uznaniu za zmarłego.
Postanowienie o stwierdzeniu zgonu osoby wydaje sąd, po przeprowadzeniu szczególnego
postępowania. W świetle obowiązujących przepisów Kodeksu postępowania cywilnego
orzeczenie takie jest możliwe, jeżeli śmierć osoby mimo nie sporządzenia aktu zgonu (w
zwykłym trybie) jest niewątpliwa. W postanowieniu stwierdzającym zgon, sąd ściśle oznacza
chwilę śmierci, a jeżeli ustalenie dokładnej chwili śmierci nie jest możliwe, sąd przyjmuje
chwilę najbardziej prawdopodobną.
Przykład. W przypadku wybuchu promu kosmicznego, śmierć załogi jest niewątpliwa,
chociażby nie znaleziono ciał astronautów.
W przeciwieństwie do sądowego stwierdzenia zgonu, które z uwagi na to, że potwierdza
istniejący stan rzeczy ma charakter deklaratoryjny, postanowienie o uznaniu za zmarłego ma
charakter konstytutywny. Tworzy ono nowy stan prawny polegający na tym, że określoną
osobę traktuje się tak jak zmarłą. Instytucja uznania za zmarłego służy usunięciu nadmiernie

przeciągającej się niepewności prawnej spowodowanej faktem zaginięcia osoby fizycznej.
Pojęcie osoby zaginionej w prawie ma nieco inne znaczenie niż w powszechnym użyciu.
Zaginioną jest bowiem osoba, o której niewiadomo czy żyje, czy zmarła, nie zaś osoba, której
miejsce przebywania jest nieznane. Istnieją dwie zasadnicze przesłanki uznania osoby za
zmarłą przez sąd: fakt zaginięcia osoby i upływ określonego w ustawie czasu od chwili
zaginięcia osoby, różnego w zależności od okoliczności, w jakich zaginięcie nastąpiło.
Zasadą jest, że zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli od końca roku
kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył, upłynęło lat 10, np.
2 stycznia 2002 r. 50-letni pan wyszedł z domu po papierosy i ślad po nim zaginął. Zgodnie z
kodeksem cywilnym 10-letni termin rozpoczyna bieg 31 grudnia 2002 r. Oznacza to, że
zaginiony pan może zostać uznany za zmarłego najwcześniej 1 stycznia 2013 r. Termin ten
ulega skróceniu do lat 5 w przypadku gdyby zaginiony skończył 70 lat w chwili uznania za
zmarłego. Jednakże w żadnym wypadku uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed
końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata np. zaginionego
noworodka sąd może uznać za zmarłego dopiero po upływie 23 lat.
Kodeks cywilny przewiduje również szereg wypadków, które ze względu na swój szczególny
charakter uzasadniają wyższe prawdopodobieństwo śmierci zaginionego. Terminy
oczekiwania ulegają wówczas znacznemu skróceniu. Do takich wypadków należą:
- katastrofa statku lub okrętu w czasie podróży powietrznej lub morskiej. Termin, po upływie
którego dopuszczalne jest uznanie za zmarłego, wynosi 6 miesięcy od dnia nastąpienia
katastrofy, np. 14 kwietnia 1973 r. nastąpiła jedna z największych tragedii w historii polskiej
ż

eglugi morskiej w wanu1kach pokoju. Prom kolejowo-samochodowy na skutek rzadko

spotykanego na Bałtyku sztormu przewrócił się stępką do góry, a następnie zatonął. W
wyniku katastrofy spośród kilkudziesięciu osób obecnych na pokładzie uratowano zaledwie
kilka. Ciał kilku osób nie znaleziono. W stosunku do tych ostatnich sąd mógł orzec o uznaniu
za zaginionych dopiero po 14 października 1973 r.,
-"zaginięcie" statku lub okrętu. Bieg 6 miesięcznego terminu rozpoczyna się z upływem roku
od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, a w sytuacji braku
takiego portu - z upływem lat dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość,
- inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia. Uznanie za zmarłego dopuszczalne jest po
upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno
było ustać.
Przykład. W dniu 1 maja 1996 r. pilot jednego z aeroklubów znajdującego się przy granicy
państwa X postanowił przelecieć się awionetką do państwa Y przez państwo X. Pilot
zapomniał jednak, że na taki lot potrzebna jest zgoda właściwych władz państwa X i Y. Kiedy
sobie przypomniał, nie chciało mu się zawracać i postanowił lecieć dalej licząc na to że
radary nie wykryją jego samolotu lecącego na niskim pułapie. Pech chciał, że o godzinie
14:00 tegoż dnia stracił kontakt radiowy z lotniskiem aeroklubu I ślad po nim zaginął. Władze
z żadnego z Państw - X ani Y nie przyznały się do zestrzelenia lub zatrzymania pilota. Wobec
powyższego sąd mógł wydać postanowienie o uznaniu za zmarłego pilota najwcześniej po
upływie dwóch lat od dnia startu samolotu tj. 1 maja 1998 r.

•

Zdolność do czynności prawnych

Od zdolności prawnej, o czym wspomniano wyżej, należy odróżnić zdolność tło czynności
prawnych' rozumianej jako zdolność do nabywania praw i obowiązków w zakresie prawa
cywilnego przez własne i świadome czyny, zwane oświadczeniami woli.
Posiadanie i zakres zdolności do czynności prawnych osób fizycznych jest zróżnicowany w
zależności od wieku oraz faktu ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego.
W świetle przepisów prawa cywilnego osoba fizyczna może:
- być w ogóle pozbawiona zdolności do czynności prawnych,
- mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

- mieć pełną zdolność do czynności prawnych.
Brak zdolności do czynności prawnych dotyczy osób, które nie ukończyły lat 13 oraz są
ubezwłasnowolnione całkowicie.

Ubezwłasnowolnienie jest to urzędowo potwierdzone wyrokiem sądu pozbawienie lub

ograniczenie zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej.
Ubezwłasnowolniona całkowicie może być tylko osoba, która ukończyła lat 13, jeżeli
wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń
psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanic kontrolować
swego postępowania. Za osoby ubezwłasnowolnione całkowicie działa ich przedstawiciel
ustawowy, rodzic lub opiekun.
Osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych nie może zawierać umów ani
dokonywać innych czynności prawnych. Umowa zawarta przez osobę pozbawioną zdolności
do czynności prawnych jest nieważna i traktuje się ją tak jakby nigdy nie istniała. Wyjątek
stanowią umowy zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, które stają
się ważne z chwilą ich wykonania, chyba że pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie osoby
niezdolnej do czynności prawnych.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych dotyczy osób małoletnich, i które ukończyły
13 lat oraz ubezwłasnowolnionych częściowo, a także tych dla których sąd ustalił doradcę
tymczasowego.
Ubezwłasnowolnioną częściowo może być osoba pełnoletnia, jeżeli z powodu choroby
psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w
szczególności pijaństwa lub narkomanii, o ile jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia
całkowitego, potrzebna jest pomoc w prowadzeniu spraw tej osoby. Dla osób
ubezwłasnowolnionych częściowo ustanawia się kuratelę. W postępowaniu o
ubezwłasnowolnienie osoby dorosłej sąd może ustanowić dla tej osoby doradcę
tymczasowego, co skutkuje ograniczeniem jej zdolności do czynności prawnych.
Przykład. Dziadek Jurka jest nałogowym hazardzistą. W ciągu ostatnich pięciu lat roztrwonił
w kasynie cały swój majątek, a obecnie zaciąga długi, które następnie muszą spłacać rodzice
Jurka. Stan psychiczny dziadka uzasadnia częściowe ubezwłasnowolnienie.
Co do zasady, do zawarcia umowy lub dokonanie innej czynności prawnej uszczuplającej
majątek (poprzez rozporządzenie prawem lub zaciągnięcie zobowiązania) osoby posiadającej
ograniczoną zdolność do czynności prawnych potrzebna jest zgoda przedstawiciela
ustawowego - rodzica lub kuratora. W przypadku braku takiej zgody czynność prawna, o ile
nie zostanie potwierdzona przez przedstawiciela ustawowego, względnie przez samą osobę,
która jej dokonała, po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnej, może zostać uznana
za nieważną, Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną do czynności prawnych, za-
interesowana w jej ważności może wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu termin na
potwierdzenie umowy podopiecznego. Po bezskutecznym upływie tego terminu, umowa staje
się nieważna. Powyższy wymóg ma na celu przede wszystkim ochronę interesu słabszego
podmiotu stosunku cywilnoprawnego, który ze względu na brak doświadczenia życiowego
lub naiwność może zostać pokrzywdzony.
W związku z tym obowiązek uzyskania zgody nie dotyczy:
- czynności prawnych niemających charakteru czynności zobowiązujących lub
rozporządzających. Osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może zatem
przyjąć darowiznę;
- umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, np.
Włodek uczeń 7 klasy szkoły podstawowej, w osiedlowym sklepie spożywczym kupił na
ś

niadanie bułki. Umowa sprzedaży bułek jest ważna, ponieważ stanowi ona umowę

powszechnie zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego;

- rozporządzania przez osobę ograniczoną do czynności prawnych swoim zarobkiem, o ile sąd
opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej, np. Kazik na swoje 17 urodziny
postanowił pojechać do Szwecji na zbieranie truskawek. Po powrocie za zarobione pieniądze
kupił sobie motorynkę marki Romet. Kazik pomimo braku zgody rodziców mógł zawrzeć
transakcję kupna motorynki, ponieważ rozporządził zarobionymi przez siebie pieniędzmi;
- rozporządzania określonymi przedmiotami majątkowymi oddanymi do swobodnego użytku,
np. Mariola uczennica 2 klasy technikum otrzymuje od rodziców co miesiąc "kieszonkowe" w
wysokości 150 zł. Kupuje za nie ubrania i chodzi na dyskoteki. Może to czynić, ponieważ
"kieszonkowe" powszechnie uznaje się za środki pieniężne oddane do swobodnego użytku.
Nie wydaje się natomiast, żeby Mariola mogła sprzedać złoty zegarek, który podarował jej
ojciec na komunię, ponieważ został on oddany do określonego, a nie swobodnego użytku;
- nawiązania stosunku pracy oraz dokonywania czynności prawnych z pracą związanych. W
przypadku jednak gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru osoby ograniczonej w
czynnościach prawnych, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu może stosunek pracy
rozwiązać.

W powyższych przypadkach ograniczony w zdolności do czynności prawnych jest

traktowany jak osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby pełnoletnie tj. po ukończeniu 18 lat
albo wcześniej w przypadku kobiet, którym sąd wyraził zgodę na zawarcie małżeństwa po
ukończeniu lat 16.

Czy wiesz, że...
Kodeks Napoleona z 1804 r. przewidywał instytucję tzw. śmierci cywilnej. Polegała ona na
pozbawieniu osoby fizycznej prawa do bycia podmiotem jakichkolwiek praw i obowiązków
w stosunkach cywilnoprawnych. W chwili ogłoszenia śmierci cywilnej osoba traciła wszelkie
prawa majątkowe i osobiste. Oznaczało to m.in. otwarcie spadku po skazanym oraz
rozwiązanie małżeństwa. Człowiek w ten sposób ukarany stawał się umarłym za życia,
całkowicie wyeliminowanym ze społeczeństwa. Instytucja śmierci cywilnej została zniesiona
we Francji dopiero w 1854 r.

Sprawdź, czy już potrafisz....
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Jakie są podmioty stosunków cywilnoprawnych?
2. Jaka jest różnica pomiędzy obrotem profesjonalnym a obrotem konsumenckim?
3. Na czym polega różnica pomiędzy zdolnością prawną a zdolnością do czynności
prawnych?
4. Na czym polega indywidualizacja jednostki ludzkiej?
5. Co to jest tożsamość człowieka?
6. W jakich okolicznościach można zmienić imię lub nazwisko?
7. Co to jest stan osobisty człowieka?
8. Na czym polega zjawisko transseksualizmu? Czy możliwa jest zmiana płci w świetle
polskiego prawa?
9. Czym są akta stanu cywilnego?

12.

Osoby fizyczne i osoby prawne

PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

Kto jest podmiotem prawa cywilnego? Sprawa tylko z pozoru wydaje się prosta. To prawda,
ż

e podmiotami prawa cywilnego jesteś Ty, Twój kolega, rodzice, nauczyciel, a więc osoby,

które powszechnie uważane są za podmioty. Ale czy podmiotem jest Twoja szkoła?
A instytucja, w której pracują Twoi rodzice? A gmina, do której należysz? Instytucje,
przedsiębiorstwa czy spółki też mają prawa i obowiązki cywilnoprawne - są właścicielami
mienia, zaciągają kredyty, muszą wywiązywać się ze swoich zobowiązań. Problem w tym, że
nie wszystkie te jednostki organizacyjne są podmiotami prawa cywilnego. Musimy zatem
wyjaśnić, które jednostki są, a które nie są podmiotami prawa cywilnego, co o tym decyduje i
jakie to pociąga za sobą skutki.

2.1. PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych .- tak jak wyżej wspomniano – są osoby fizyczne i
osoby prawne. W związku z postępującą komercjalizacją Kodeksu cywilnego, mającą na celu
dokładniejszą synchronizację jego unormowań z regulacją Kodeksu spółek handlowych,
stosunkowo niedawno wprowadzono przepis art., który stanowi, że "jednostki organizacyjne
nie będące osobami prawnymi

Oznacza to, że obok dwóch tradycyjnych rodzajów podmiotów stosunków cywilnoprawnych,
pojawił się kolejny.
Jednostkami organizacyjnymi nie będącymi osobami prawnymi są przede wszystkim
osobowe spółki handlowe takie jak spółka jawna, spółka komandytowa, spółka partnerska i
komandytowo-akcyjna, których organizację i sposób funkcjonowania szczegółowo reguluje
Kodeks spółek handlowych.
Niezależnie od powyższej klasyfikacji, Kodeks cywilny wyróżnia dwie grupy podmiotów
stosunków cywilnoprawnych, tj. konsumentów i przedsiębiorców.
Definicję przedsiębiorcy zawiera art. 431 k.c., który stanowi, że jest nim osoba fizyczna,
osoba prawna i jednostka organizacyjna, niebędąca osobą prawna lecz posiadająca zdolność
prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.
Konsument z kolei to wyłącznie osoba fizyczna, dokonująca czynności prawnej niezwiązanej
bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
Powyższy podział ma doniosłe znaczenie dla całokształtu prawa cywilnego z uwagi na coraz
wyraźniej rysujące się różnice w regulacji tzw. obrotu gospodarczego, inaczej nazywanego
obrotem profesjonalnym, który zachodzi między zawodowcami, a obrotem konsumenckim,
mającym miejsce między podmiotami profesjonalnymi a konsumentami.

Konsument

Ogólną definicję pojęcia konsumenta wprowadzono do Kodeksu cywilnego stosunkowo
niedawno na fali coraz wyraźniej rysującego się podziału stosunków cywilnoprawnych na te
zachodzące w obrocie konsumenckim i w obrocie profesjonalnym. W świetle art. 22' k.c.
konsumentem jest osoba fizyczna, dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio
z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Przepis ten ma kluczowe znaczenie dla
uporządkowania na przyszłość w ramach prawa cywilnego tzw. prawa konsumenckiego,
dotyczącego stosunków, w których jedną stroną jest podmiot niedoświadczony, drugą zaś
profesjonalista, fachowiec na co dzień trudniący się określoną działalnością. Z uwagi właśnie
na powyższą dysproporcję, ustawodawca postanowił wprowadzić szereg przepisów
chroniących interes strony słabszej, czyli konsumenta. Zdefiniowanie pojęcia konsument w
części ogólnej Kodeksu cywilnego pozwoli na spójne konstruowanie systemu prawa ochrony
konsumenta. W obecnym stanie prawnym, właściwie każdy akt normatywny z tej dziedziny
posiada "własne" ujęcie konsumenta.
Kluczowymi pojęciami dla wszelkiego rodzaju podmiotów prawa cywilnego są zdolność
prawna i zdolność do czynności prawnych.
Jak to wielokrotnie będzie jeszcze powtarzane w poniższych podrozdziałach, zdolność
prawna jest tożsama z posiadaniem podmiotowości prawnej w zakresie stosunków
cywilnoprawnych. Oznacza to, że określona jednostka jest zdolna do bycia podmiotem praw i
obowiązków o charakterze cywilnoprawnym. Zdolność do czynności prawnych polega z kolei
na możliwości nabycia przez taki podmiot praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego
przez własne świadome czyny.

2.2. OSOBY FIZYCZNE I ICH CECHY
Każdy człowiek, niezależnie od płci, narodowości, wyznania, pochodzenia
i obywatelstwa (pewne ograniczenia mogą wynikać z przepisów szczególnych), w świetle
polskiego prawa cywilnego posiada zdolność prawną, a więc jak to wyżej zostało określone,

zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków wynikających ze stosunków
cywilnoprawnych.
Ten atrybut posiada każdy podmiot prawa cywilnego.
W odróżnieniu jednak do osób prawnych i niektórych rodzajów jednostek organizacyjnych
niemających osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, człowiek może
mieć pełną, ograniczoną lub w ogóle nie mieć zdolności do czynności prawnych, o czym
szerzej w dalszej części podrozdziału.
Osoba fizyczna występuje w obrocie cywilnoprawnym jako ściśle oznaczona,
zindywidualizowana jednostka ludzka. Każdy człowiek posiada szereg cech pozwalających
na odróżnienie go od innych osób. Cechy te powszechnie określa się mianem tożsamości
osoby fizycznej. Do nich zaliczają się przede wszystkim dane personalne, takie jak imię i
nazwisko, które każdy człowiek musi mieć, choć żaden przepis wprost nie ustanowił takiego
wymogu. Obowiązek ten wynika z całokształtu obowiązującego prawa. Imię nadają dziecku
rodzice. Nazwisko, z kolei, co do zasady dziecko otrzymuje ojca. W szczególnych
przypadkach istnieje możliwość zmiany imienia lub nazwiska w drodze decyzji
administracyjnej Szczególny przypadek zachodzi, gdy osoba nosi nazwisko lub imię
ośmieszające albo nie licujące z godnością człowieka, ma brzmienie niepolskie lub gdy
nazwisko posiada formę imienia.
Do innych danych personalnych należą m.in. data i miejsce urodzenia, imiona rodziców oraz
nazwisko rodowe matki.
W stosunkach cywilnoprawnych, osobę fizyczną indywidualizuje również stan cywilny, który
określa sytuację prawną człowieka w rodzinie. Stan cywilny wskazuje na więzy najbliższego
pokrewieństwa, zachodzące między rodzicami a dziećmi oraz między małżonkami. Poza ww.
więzami znajdują się dalsze więzy pokrewieństwa zachodzące m.in. pomiędzy dziadkami a
wnukami.
Kolejną kategorią oznaczającą sytuację prawną człowieka w systemie obowiązującego prawa
jest stan osobisty. Pojecie to obejmuje cechy w sposób najściślejszy związane z daną osobą.
Są to przede wszystkim: płeć, wiek oraz stan zdrowia człowieka.
W świetle obowiązujących przepisów prawa polskiego wyróżnia się wyłącznie płeć męską i
ż

eńską. W przypadku obojnactwa decydują cechy przeważające. Natomiast w obliczu braku

stosownych regulacji ustawowych, pewne kontrowersje budzi zjawisko wspomnianego wyżej
transseksualizmu tj. psychicznego poczucia przynależności do płci odmiennej aniżeli płeć
biologiczna, wynikająca z cech zewnętrznych. Obecnie judykatura, czyli orzecznictwo sądów
oraz doktryna opowiadają się za uznaniem poczucia przynależności do danej płci za dobro
osobiste i jako takie podlegające ochronie w drodze powództwa o ustalenie.
W praktyce oznacza to możliwość zmiany płci w akcie urodzenia w drodze sprostowania lub
wzmianki dodatkowej.
Z uwagi na szczególne znaczenie stanu cywilnego człowieka nie tylko w sferze stosunków
cywilnoprawnych, ale także innych stosunków społecznych, jest on chroniony przez tzw. akta
stanu cywilnego. Jest to specjalny rejestr, do którego wpisani są wszyscy obywatele kraju.
Dokumentuje się w nim zdarzenia istotne dla stanu cywilnego tj. fakt urodzenia, małżeństwa i
zgonu wraz z miejscem i datą zdarzenia. Ponadto rejestruje się również dane personalne
osoby (imię i nazwisko, fakt przysposobienia tzw. adopcji, imiona rodziców) jak również
niektóre cechy stanu osobistego takie jak płeć. Akta stanu cywilnego podlegają ciągłej
aktualizacji i prowadzone są w szczególny sposób mający zapewnić optymalną pewność i
wiarygodność zawartych w nich wpisów. Z punktu widzenia ochrony stanu cywilnego istotne
znaczenie ma moc dowodowa aktów stanu cywilnego. Akty stanowią wyłączny dowód na
okoliczność zdarzeń w nich stwierdzonych. Ich niezgodność z prawdą może być jedynie
udowodniona w szczególnym postępowaniu sądowym zwanym dochodzeniem stanu
cywilnego. Akta stanu cywilnego prowadzi kierownik urzędu stanu cywilnego, który jest

funkcjonariuszem samorządowym. W praktyce stanowisko to piastuje odpowiednio wójt,
burmistrz lub prezydent miasta.

•

Miejsce zamieszkania

Kolejnym obok danych personalnych istotnym elementem indywidualizacji człowieka

w obrocie cywilnym jest miejsce jego zamieszkania. Ponadto jest to czynnik o doniosłym
znaczeniu z punktu widzenia prawnego np. co do zasady powództwo wnosi się do sądu, w
którego właściwości miejscowej pozwany ma miejsce zamieszkania.
W rozumieniu przepisów prawa cywilnego miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której
dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Nie jest nim zatem, adres domu lub
mieszkania.
Określa się je biorąc łącznie pod uwagę dwa czynniki: obiektywny tj. faktyczne przebywanie
w określonej miejscowości i subiektywny tj. zamiar stałego tam pobytu. Nawet długotrwała
nieobecność fizyczna osoby w miejscu zamieszkania, nie powoduje zmiany tego miejsca,
jeżeli zmianie nie towarzyszy odpowiedni zamiar. Osoba fizyczna może mieć tylko jedno
miejsce zamieszkania.
Kodeks cywilny przewiduje również szczególne zasady określania miejsca zamieszkania
osób, których interesy w stosunkach cywilnoprawnych reprezentują rodzice lub opiekunowie.
W pierwszym przypadku miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania:
- jego rodziców albo,
- tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska,
- lub tego z rodziców, któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej,
- tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa, jeżeli władza rodzicielska przysługuje na
równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsca zamieszkania,
- określone przez sąd opiekuńczy, jeżeli dziecko nie przebywa wcale u żadnego z rodziców.
Jeżeli osoba pozostaje pod opieką jej miejsce zamieszkania jest miejscem zamieszkania
opiekuna.

Przykład. Pan Jan Kowalski od dziecka mieszkał z rodzicami na warszawskiej Woli.

Tam też jest zameldowany. Po studiach wyjechał do pracy do Nowego Jorku gdzie mieszkał
ponad dwa lata (wizę otrzymał na 5 lat). Co najmniej trzy razy w roku przyjeżdżał do kraju, a
następnie wrócił i przez miesiąc mieszkał w Łodzi, gdzie następnie kupił mieszkanie, nie
zmieniając jednak meldunku.
Z opisu stanu faktycznego w powyższym przykładzie wynika, że na początku miejscem
zamieszkania pana Kowalskiego była Warszawa. Nawet w Nowym Jorku jego miejsce
zamieszkania nie uległo zmianie, ponieważ jak należy sądzić pan Kowalski nie przebywał w
Nowym Jorku z zamiarem stałego pobytu. Po powrocie do Polski jego miejscem
zamieszkania stała się Łódź.

Uwaga! Od miejsca zamieszkania, które stanowi kategorię prawa cywilnego należy odróżnić
miejsce zameldowania będące tworem prawa administracyjnego. O ile o pierwszym decydują
przesłanki faktyczne, to o drugim przesądza dokonanie określonej formalności

2.3. OSOBY PRAWNE I ICH CECHY
Podmiotami praw i obowiązków - jak wyżej wspomniano - obok osób fizycznych są również
jednostki organizacyjne, które w obrocie cywilnoprawnym występują jako samodzielne
podmioty, mające własny interes, prawa i obowiązki, wyodrębniony majątek, a także same
ponoszą odpowiedzialność za swoje działania. O tym czy dana jednostka organizacyjna
posiada osobowość prawną decyduje norma prawna. Mówi się przeto, że osobowość prawna
jest kategorią normatywną. Ustawa może wskazać osobę prawną imiennie np. Narodowy
Bank Polski, Polska Akademia Nauk, Polskie Koleje Państwowe albo zbiorczo pewną

kategorię jednostek organizacyjnych np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki
akcyjne, fundacje, spółdzielnie, szkoły wyższe, gminy, przedsiębiorstwa państwowe.
Jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną zostały z punktu widzenia prawa
cywilnego skonstruowane w taki sposób, żeby jak najbardziej przypomina
ły w obrocie osoby fizyczne. Zjawisko przyznania jednostkom osobowości prawnej określa
się często w literaturze mianem "personifikacji" jednostek organizacyjnych. W konsekwencji
zaobserwować można szereg analogii w regulacji osób fizycznych i prawnych. Do
indywidualizacji osoby prawnej w obrocie cywilnoprawnym służy jej nazwa, będąca
odpowiednikiem imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwa osoby prawnej ujawniona jest
we właściwym rejestrze i podobnie jak imię i nazwisko podlega ochronie jako dobro osobiste.
Osobę prawną identyfikuje również siedziba, która pełni funkcję analogiczną do miejsca
zamieszkania osoby fizycznej. Siedzibą jest miejscowość, w której ma swą siedzibę organ
zarządzający osoby prawnej.

•

Zdolność prawna

Z uwagi na fakt, że osoba prawna stanowi jedynie "fikcyjną" konstrukcję prawną, nie może
być podmiotem praw i obowiązków, które ze swej istoty odnoszą się tylko do człowieka np.
praw i obowiązków w zakresie spraw rodzinnych. W pozostałych sprawach osoby fizyczne i
prawne mają identyczny status prawny.
Jednostka nabywa osobowość prawną, a zatem i zdolność prawną, co do zasady z chwilą jej
wpisu do właściwego rejestru. Umożliwia to kontrolę nad prawidłowym tworzeniem osób
prawnych. Rejestry prowadzone przez organy rejestrowe, mają charakter ewidencyjno -
informacyjny, a dane w nich zawarte są aktualizowane na bieżąco. W pewnym zakresie,
stanowią swoisty odpowiednik aktów stanu cywilnego prowadzonych dla osób fizycznych.
Urzędowym rejestrem przedsiębiorców w Polsce jest Krajowy Rejestr Sądowy, prowadzony
w systemie informatycznym przez właściwy wydział gospodarczy sadu rejonowego. KRS
składa się w zasadzie z rejestru przedsiębiorców (poza osobami fizycznymi prowadzącymi
działalność gospodarczą, które to ewidencjonuje urząd właściwej gminy) oraz rejestru
stowarzyszeń, fundacji, publicznych zakładów opieki zdrowotnej i innych organizacji
społecznych i zawodowych. Do rejestru wpisywane są najważniejsze dane i wiadomości
dotyczące organizacji i funkcjonowania powyższych podmiotów. Rejestr jest jawny jak
również akta zawierające dokumenty dotyczące podmiotów na podstawie których dokonuje
się wpisu do rejestru. Każdy podmiot ma własny numer KRS. Podając numer KRS podmiotu
możemy uzyskać wszystkie dane jego dotyczące w postaci odpisu aktualnego, zawierającego
dane obowiązujące w dniu wydania odpisu lub odpisu pełnego, obejmującego całą historię
podmiotu tj. wykaz wszystkich aktualnych i zmienionych danych. Można dowiedzieć się
więcej o Krajowym Rejestrze Sądowym na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości
www.ms.gov.pl
Ustanie bytu osoby prawnej może wiązać się z różnymi rodzajami zdarzeń prawnych takich
jak akt powołanego do tego organu państwa (ustawodawcy lub decyzja organu
administracyjnego), orzeczenie właściwego sądu, decyzja organu osoby prawnej (uchwała o
jej rozwiązaniu) lub wreszcie na skutek zaistnienia okoliczności obiektywnych (upływ czasu
na który osoba prawna została powołana). Z utratą osobowości prawnej wiąże się likwidacja
działalności i majątku. W zależności od typu osoby prawnej różne są sposoby
przeprowadzenia likwidacji. Celem likwidacji jest zakończenie bieżącej działalności osoby
prawnej, w szczególności zaspokojenie jej wierzycieli i rozdysponowanie pozostałym
majątkiem osoby prawnej. Po zakończeniu likwidacji następuje wykreślenie osoby prawnej z
rejestru.
Przykład. Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością rozwiązuje się po przeprowadzeniu
likwidacji. Otwarcie likwidacji następuje co do zasady z dniem uprawomocnienia się
orzeczenia sądu o rozwiązaniu spółki lub powzięcia przez wspólników uchwały ojej roz-

wiązaniu. W czasie likwidacji spółka zachowuje osobowość prawną. Likwidatorami spółki są
z reguły członkowie zarządu spółki, choć może ich wyznaczyć sąd lub wspólnicy. Pod-
stawowym ich zadaniem jest przeprowadzenie czynności likwidacyjnych tj. zakończenie
bieżących interesów spółki, Ściągnięcie wierzytelności od dłużników np. niezapłacone
należności za świadczone przed likwidacją usługi, wypełnienie zobowiązań i uzupełnienie
majątku spółki. Jedną z najistotniejszych czynności likwidatorów jest ogłoszenie w Monitorze
Sądowym i Gospodarczym (urzędowym piśmie, w którym ujawniane są do powszechnej
wiadomości najważniejsze zmiany i wydarzenia dotyczące organizacji i funkcjonowania
spółek prawa handlowego) o rozwiązaniu spółki i otwarciu likwidacji. Jednocześnie wzywa
się wierzycieli tj. osoby, w stosunku do których spółka zobowiązana jest wykonać
ś

wiadczenie (najczęściej pieniężne), do zgłoszenia ich wierzytelności w terminie trzech

miesięcy od dnia ogłoszenia. Po spłaceniu wierzycieli lub zaspokojeniu innych uzasadnionych
żą

dań, likwidatorzy dokonują podziału majątku spółki między jej wspólnik6w. Podział ten nie

może nastąpić wcześniej niż przed upływem sześciu miesięcy od daty ogłoszenia o otwarciu
likwidacji i wezwania wierzycieli. Po zakończeniu likwidacji, likwidatorzy składają wniosek
do sądu rejestrowego o wykreślenie spółki z KRS.
Inną postacią zakończenia bytu osoby prawnej jest jej reorganizacja. Reorganizacja może
nastąpić w drodze połączenia dwóch lub więcej osób prawnych w jedną lub podziału jednej
osoby na kilka nowych osób prawnych. Wówczas utrata osobowości prawnej następuje bez
konieczności przeprowadzenia likwidacji.

•

Zdolność do czynności prawnych

Każda osoba prawna z chwilą jej powstania nabywa automatycznie pełną zdolność do

czynności prawnych. Osoba prawna działa poprzez swoje organy. Jest to tzw. teoria organów
osoby prawnej. Organ osoby prawnej składa się z osób fizycznych, powołanych do pełnienia
funkcji organu danej osoby prawnej w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej
statucie. Osoby będące organem, jeżeli występują w konkretnej sprawie jako organ i działają
w granicach kompetencji tegoż organu, nie są traktowane jako osoby fizyczne lecz jako organ
osoby prawnej. Z kolei działanie organu traktuje się jako działanie samej osoby prawnej.
Przykład. Bracia Lech i Oktawian Zimni są wspólnikami spółki Bracia Zimni Sp. z o.o.
Jednocześnie dwaj bracia są członkami zarządu spółki, prokurentem (specjalnym
pełnomocnikiem) zaś ich dobry znajomy Maksymilian Cisek. Zgodnie z § 7 umowy spółki
Bracia Zimni Sp. z o.o. w przypadku zarządu wieloosobowego w imieniu spółki może działać
dwóch członków zarządu łącznie lub jeden członek zarządu wraz z prokurentem. Oznacza to,
ż

e do zawarcia ważnego kontraktu przez spółkę Bracia Zimni Sp. z o.o., konieczne jest

wspólne działanie (np. podpisanie kontraktu) Lecha i Oktawiana Zimnych lub Lecha albo
Oktawiana Zimnego i Maksymiliana Ciska.
Najczęściej spotykana struktura organów osoby prawnej obejmuje: organ stanowiący, organ
nadzorujący i organ zarządzający. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością są to
odpowiednio: zgromadzenie wspólników, rada nadzorcza lub komisja rewizyjna (organy
fakultatywne, chyba że kapitał zakładowy spółki przekroczy 500.000 zł, a wspólników jest
więcej niż 25) i zarząd. W spółce akcyjnej: walne zgromadzenie akcjonariuszy, rada
nadzorcza (obligatoryjnie) i zarząd. W spółdzielni: walne zgromadzenie lub zebranie
przedstawicieli, rada nadzorcza i zarząd. W gminie: rada gminy, wójt, burmistrz lub
prezydent miasta.
Uwaga! W spółkach kapitałowych (spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i spółce
akcyjnej) organem powołanym do reprezentowania spółki w stosunkach z innymi
uczestnikami obrotu cywilnoprawnego jest zarząd. W skład zarządu przeważnie wchodzi
kilka osób, przeto ważne jest określenie w jaki sposób mogą oni dokonywać w imieniu spółki
czynności prawnych. Stanowi o tym umowa spółki w przypadku spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością lub statut w spółce akcyjnej. Najczęściej spotykanym sposobem

reprezentacji spółek kapitałowych jest "zalecane" przez Kodeks spółek handlowych łączne
działanie dwóch członków zarządu lub jednego członka zarządu wspólnie z prokurentem,
czyli specjalnym pełnomocnikiem spółki. Oznacza to, że umowa zawarta przez spółkę żeby
móc być skuteczną musi zostać podpisana przez dwóch członków zarządu lub jednego
członka i prokurenta. Sposób reprezentacji poszczególnych spółek kapitałowych jest
powszechnie dostępny i ujawniony w dziale trzecim Krajowego Rejestru Sądowego spółki.
Ma to celu zabezpieczenie uczestnik6w obrotu cywilnoprawnego przed zawieraniem
nieskutecznych umów.
Niezależnie od danych ujawnianych we właściwych rejestrach, Kodeks cywilny przewiduje
mechanizm zabezpieczający interes osób trzecich, zawierających umowę z osobą lub osobami
występującymi w charakterze organu osoby prawnej. Art. 39 k.c. stanowi, że kto jako organ
osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem albo przekraczając zakres
swego umocowania (kompetencji) wynikającego z właściwych przepisów prawa bądź statutu,
obowiązany jest do zwrotu tego co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz do
naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o
braku umocowania.
Przykład. Spółka M wyraziła chęć nabycia od spółki J działki budowlanej w centrum miasta
K. Po kilkutygodniowych negocjacjach, do których spółka M zaangażowała renomowaną
firmę konsultingową (doradczą) doszło do zawarcia umowy sprzedaży. Umowę ze strony
spółki J podpisał pan Mieczysław Głowa, który zgodnie z aktualnym odpisem KRS spółki J
był jej prezesem upoważnionym do reprezentacji. Jak się po czasie okazało, pan Głowa
jeszcze na dwa tygodnie przed zawarciem umowy został odwołany z funkcji prezesa zarządu
spółki J, czego nie zdążył zarejestrować sąd rejestrowy. Oznacza to, że umowa została
zawarta przez osobę nie będącą organem spółki i jako taka jest bezskuteczna. Wobec
powyższego spółka M może się zwrócić do pana Głowy z żądaniem pokrycia kosztów, jakie
poniosła w związku z zawarciem bezskutecznej umowy, w szczególności kosztów firmy
doradczej.

W przypadku zaistnienia sytuacji, w której osoba prawna nie mogłaby prowadzić swych
spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora. Podstawowym
jego zadaniem jest doprowadzenie do niezwłocznego powołania właściwego organu lub w
razie potrzeby przeprowadzenie likwidacji osoby prawnej.

13.

Rodzaje, formy i przesłanki ważności czynności prawnych oraz skutków
prawnych niezachowania właściwej formy czynności prawnej

CZYNNOŚCI PRAWNE'

Wcześniej powiedzieliśmy, że osoby fizyczne i osoby prawne posiadają zdolność do
czynności prawnych. Nie wyjaśnialiśmy jednak szerzej, co stanowi istotę czynności
prawnych, jaki jest ich nieodzowny element i rodzaje.

ISTOTA CZYNNOŚCI PRAWNYCH
W literaturze przedmiotu, czynności prawne przedstawiane są jako instrument, za pomocą
którego podmioty stosunków prawnych mogą według własnej woli - w ramach
obowiązującego porządku prawnego - kształtować te stosunki, doprowadzając do ich
powstania, zmiany lub ustania.
Najczęściej definiuje się czynność prawną jako zdarzenie prawne, polegające na świadomym
zachowaniu się określonego podmiotu, mające na celu wywołanie skutków w zakresie prawa
cywilnego. Skutki tego zachowania nie wynikają jednak wyłącznie z samej jego treści, lecz
również z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.
Czynnością prawną nie jest zachowanie, rodzące stosunki pozaprawne o charakterze
grzecznościowym, ponieważ nie wiąże się z nią zamiar wywołania skutków prawnych, np.
Natalia obiecała starszej pani, że pomoże jej przejść przez ruchliwą ulicę, Felek obiecał
choremu sąsiadowi, że codziennie będzie wychodził na spacer z jego psem.
Powszechnie dokonywaną czynnością prawną jest umowa - czynność dwustronna. Poza
czynnościami dwustronnymi spotykamy również czynności prawne jednostronne, np.
testament, uchwala - kolektywna decyzja, podjęta w głosowaniu osób tworzących właściwy
organ osoby prawnej.

OŚWIADCZENIE WOLI
Nieodzownym elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli.

Stanowi jego rdzeń, lecz nie jest z pojęciem czynności prawnej tożsame. Zgodnie z definicją
przyjętą w Kodeksie cywilnym, oświadczenie woli jest to każde zachowanie się osoby, z
którego wynika - przy uwzględnieniu towarzyszących okoliczności, zasad słuszności i
ustalonych zwyczajów - zamiar przejawienia woli wywołania skutków prawnych określonych
w normie prawnej. Nie jest zatem konieczne zachowanie szczególnej formy dla skuteczności
oświadczenia woli.
W drodze wyjątku szczególna forma oświadczenia woli, może zostać przewidziana
przepisami ustawy. Zasadą jest, że milczenia, czyli biernego zachowania się podmiotu, nie
traktuje się jako oświadczenia woli. Natomiast przepisy szczególne prawa cywilnego mogą
przewidywać wyjątkowe sytuacji, kiedy milczeniu przypisuje się określony sens np. art. 736
k.c. stanowi, że kto zawodowo trudni się załatwianiem czynności dla drugich, powinien, jeżeli
nie chce zlecenia przyjąć, zawiadomić o tym niezwłocznie dającego zlecenie. Podobny
obowiązek spoczywa na osobie, która dającemu zlecenie oświadczyła gotowość załatwiania
czynności danego rodzaju. Kolejnym przykładem jest przepis art. 682 k.c., który stanowi, że
jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospo-
darczych ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności brak niezwłocznej odpowiedzi
poczytuje się za przyjęcie oferty.
Przykład. Paweł jest początkującym inwestorem giełdowym. Założył w biurze maklerskim
rachunek inwestycyjny, umożliwiający składanie zleceń telefonicznie. Pewnego dnia, kiedy
akcje upatrzonej przez niego spółki były szczególnie nisko notowane, Paweł postanowił kupić
kolejny pakiet akcji spółki. Zatelefonował do biura maklerskiego, podał hasło i przekazał
maklerowi zlecenie. Ten, ponieważ podczas rozmowy telefonicznej dotkliwie rozciął sobie
rękę, po oświadczeniu gotowości przyjęcia zlecenia odłożył słuchawkę. Paweł był
przekonany, że przekazane zlecenie zostanie zrealizowane, pomimo, że makler po wstępnym
powitaniu zamilkł. Jak się później okazało pakiet akcji nie został nabyty. W związku z
powyższym, Paweł zażądał odsłuchania przeprowadzonej z maklerem rozmowy telefonicznej,
a następnie odszkodowania za niezrealizowane zlecenie.
Przykład. Pan Józef przed wyjazdem na urlop poszedł do sklepu kupić krem do opalania.
Będąc już w sklepie z kosmetykami mając na myśli krem do opalania poprosił o tzw.
"samoopalacz". Pomimo, że krem do samoistnego opalania służy zupełnie czemuś innemu niż
krem do opalania, transakcja, którą zawarł pan Józef jest ważna. Kupiłem to, o co prosił
(przejaw woli), choć nie to, co chciał (wola).
ś

eby oświadczenie woli mogło wywołać skutki prawne musi zostać zakomunikowane innej

osobie, np. Spółka Rollmopps International sp. z o.o. złożyła ofertę handlową spółce Polmięs
sp. z o.o. na dostawę 5 ton mielonego mięsa wołowego za cenę 17.000 zł na dotychczasowych
zasadach; kilku osobom lub publiczności tzw. przyrzeczenie publiczne, np. w "Kurierze
Porannym" ukazało się ogłoszenie, obiecujące pierwszym trzem osobom, które zadzwonią na
numer redakcji darmowe bilety na koncert jazzowy; czy też oferta ad incertas personas -
skierowana do ogółu, np. wystawienie pralki z naklejoną ceną w salonie sklepowym AGD.
W związku z koniecznością przekazania adresatowi treści oświadczenia woli, powstaje
kwestia, od kiedy jest ono skuteczne.
Kodeks cywilny wprowadza zasadę, że oświadczenie woli złożone innej osobie jest złożone z
chwilą, gdy doszło do niej w sposób, umożliwiający jej zapoznanie się z jego treścią. Podobna
zasada obowiązuje, jeżeli oświadczenie woli zostało wyrażone w postaci elektronicznej.
Wówczas chwilą jego złożenia jest chwili wprowadzenia oświadczenia woli do środka
komunikacji elektronicznej w taki Mpos6b, żeby adresat mógł zapoznać się z treścią.
Prawidłowe ustalenie chwili złożenia oświadczenia woli ma doniosłe znaczenie prawne,
ponieważ z tą chwilą osoba je składająca jest związana jego treścią. Odwołanie oświadczenia
woli jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej.

Przykład. Hani spodobała się w katalogu letnia sukienka. W związku z tym wysłała pocztą
stosowne zamówienie z potwierdzeniem przelewu określonej kwoty tytułem zapłaty ceny za
sukienkę. Następnego dnia po wysłaniu zamówienia, Hania identyczną sukienkę otrzymała od
taty w prezencie. Hania natychmiast zadzwoniła do firmy sprzedającej ubrania z katalogu,
ż

eby odwołać niepotrzebne zlecenie i ustalić warunki zwrotu zapłaconych pieniędzy. Zanim

zatem zlecenie nadeszło pocztą, zostało ono skutecznie odwołane.

FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Oświadczenie woli może być złożone w formie dowolnej, nawet przez podniesienie ręki czy
skinienie głową. Są natomiast wyjątki, kiedy ustawa wymaga zachowania formy szczególnej.
W polskim prawie cywilnym wyróżnia się cztery zasadnicze rodzaje form szczególnych:
- zwykła forma pisemna,
- pismo z datą pewną,
- akt notarialny,
- pismo z poświadczonym podpisem.
Zwykła forma pisemna wymagana jest np. dla takich czynności jak udzielenie
pełnomocnictwa ogólnego. Do jej zachowania wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu na
dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Nie ma zatem znaczenia, czy sam
dokument został sporządzony własnoręcznie czy na maszynie bądź jest wydrukiem z
komputera. Istotne jest żeby, co do zasady pod treścią oświadczenia woli figurował ręczny
podpis osoby je składającej. Ponieważ Kodeks cywilny nic stanowi wprost, co należy
rozumieć pod pojęciem podpisu, przyjmuje się, że skoro ma on identyfikować konkretną
osobę powinien wskazywać imię i nazwisko tej osoby. Dopuszczalne jest jednak podpisanie
się samym nazwiskiem, gdy osobę można zidentyfikować w inny sposób np. jej dane
wynikają z treści dokumentu.
Należy również zaznaczyć, że zgodnie z art. 78 § 2 k.c. oświadczenie woli złożone w postaci
elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym przy
pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczenie.p1 woli
złożonym w formie pisemnej.
Data oświadczenia woli jest pewna, gdy poświadczy ją na dokumencie notariusz lub gdy
notariusz lub organ państwowy, zarówno rządowy lub samorządowy umieści na nim
jakąkolwiek wzmiankę. Tak poświadczona data jest skuteczna także względem osób nie
uczestniczących w dokonaniu określonej czynności prawnej.
Czynność prawna ma datę pewną także w dwóch innych przypadkach:
- w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od
daty dokumentu urzędowego,
- w razie śmierci jednej z osób podpisanych na dokumencie datę złożenia przez tę osobę
podpisu na dokumencie uważa się za pewną od daty śmierci tej osoby.
Przykład. Przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące sprzedaży przewidują możliwość
zastrzeżenia przez sprzedawcę prawa własności sprzedanej rzeczy do chwili uiszczenia ceny
przez kupującego. W przypadku, gdy rzecz zostanie kupującemu wydana zastrzeżenie
powinno być stwierdzone pismem. Jest ono skuteczne względem wierzycieli (osób w
stosunku do których kupujący jest dłużnikiem), jeżeli pismo ma datę pewną. W razie braku
daty pewnej sprzedana rzecz jest traktowana przez osoby trzecie (m.in. wierzycieli
kupującego) jak własność kupującego.
Akt notarialny zawiera spisaną przez notariusza treść oświadczeń woli stron. Dokument
podpisywany jest przez strony i notariusza. Jego oryginał pozostaje, w kancelarii notarialnej,
stronom natomiast wydaje się wypis aktu. Forma aktu notarialnego wymagana jest m.in. dla
umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości i umowy przenoszącej tą

własność, umowy założenia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, umowy o zrzeczenie
się dziedziczenia zawartej między przyszłym spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym.
Pismo z poświadczonym podpisem jest to dokument z pisemnym oświadczeniem woli osoby
je składającej, zaopatrzony w klauzulę notarialną lub innego upoważnionego organu,
stwierdzającą własnoręczność podpisu tejże osoby. Oczywistym celem powyższej formy jest
zminimalizowanie groźby fałszerstwa podpisu.
Przykład. Formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi wymaga zbycie lub
wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użyłkowania.

W zależności od skutków niezachowania formy szczególnej, wyróżnić można trzy rodzaje
formy czynności prawnej:
- forma ad solemnitatem, czyli pod rygorem nieważności,
- forma ad probationem, czyli dla celów dowodowych,
- forma ad eventum, czyli dla wywołania określonych skutków prawnych
Zgodnie z art. 73 § 2 k.c., jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę szczególną
(inną niż pisemną), czynność dokonana bez zachowania tej formy jest bezwzględnie
nieważna, chyba że jej zachowanie zastrzeżone jest dla wywołania określonych skutków
prawnych (forma ad eventum).
Niezachowanie formy pisemnej czynności prawnej, tam gdzie jest ona wymagana bez rygoru
nieważności, nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz ogranicza możliwość
skorzystania z niektórych środków dowodowych w razie sporu. Ograniczenie to dotyczy
dowodu ze świadków i przesłuchania stron. Osoba, która zaniedbała dochowania takiej formy
najprawdopodobniej przegra spór przed sądem, ponieważ nie będzie mogła udowodnić faktu
dokonania czynności prawnej.
Wyżej wymienione dowody są jednak dopuszczalne w przypadku gdy:
- obie strony wyrażą na to zgodę,
- żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą,
- fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony za pomocą pisma. W praktyce
sąd dopuszcza dowód ze świadków lub przesłuchania stron gdy uzna, że ze względu na
szczególne okoliczności sprawy jest to konieczne. Forma czynności prawnej ad probationem
może w przypadkach nieprzewidzianych w ustawie zostać zastrzeżona przez strony w drodze
porozumienia.
Z formą ad eventum mamy do czynienia, gdy ustawa wiąże wywołanie przez czynność
prawną określonych skutków prawnych od zachowania formy szczególnej. Niezachowanie
wspomnianej formy nie powoduje zatem jej nieważności lecz ogranicza jej zakres tj.
wywołuje jedynie część z zamierzonych skutków prawnych.

14.

Terminy w prawie cywilnym. Przedawnienie roszczeń

Termin jest elementem dodatkowym czynności prawnej, który ogranicza jej skutek w czasie.
Upływ czasu może powodować powstanie, zmianę lub ustanie określonego stosunku
prawnego. Zasadniczą różnicą pomiędzy terminem, a wyżej omówionym warunkiem jest brak
w terminie elementu niepewności. Termin zatem jest to zdarzenie przyszłe i pewne.
Terminy dzieli się na:
- terminy początkowe, z nadejściem których ma nastąpić skutek czynności prawnej, np. z
dniem 1 lipca 2006 r. rozpocznie się czteroletni okres najmu mieszkania przy ulicy
Marszałkowskiej 7 w Warszawie przez pana Kowalskiego.
- terminy końcowe, wraz z którymi skutek danej czynności prawnej ustaje, np. umowa
użyczenia wygasa po upływie 8 miesięcy od dnia jej zawarcia.

Do terminu początkowego stosuje się odpowiednio przepisy o warunku zawieszającym, a do
terminu końcowego o warunku rozwiązującym. Zastrzeżenie terminu nie zawsze musi
określać, kiedy zdarzenie przyszłe i pewne dokładnie nastąpi, np. letnie obozy harcerskie
rozpoczną się w pierwszym tygodniu lata.
Najczęściej jednak termin oznaczony jest poprzez wskazanie daty lub okresu. Kodeks
cywilny określa zasady obliczania terminów w sposób następujący:
- jeżeli termin został oznaczony w dniach, kończy się on z upływem ostatniego dnia tj. o
północy. Obliczając termin nie liczy się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące
początek terminu, np. Ludwik wynajął żaglówkę na Mazurach. Umowę najmu zawarto l lipca
na 7 dni. Termin najmu zatem upływa 8 lipca o północy,
- jeżeli termin został oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem
dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu np. termin 4 miesięcy,
liczony od dnia 7 grudnia kończy się z upływem 7 czerwca, a gdyby dnia takiego nie było w
danym roku np. 29 lutego, termin upływa w ostatnim dniu tego miesiąca (28 lutego). Przy
obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia, np. osoba
urodzona 14 kwietnia 1978 roku uzyskała pełnoletność już w dniu swoich urodzin - o
godzinie 0:

00

, 14 kwietnia 1996 roku,

- jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to
odpowiednio pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca. Termin półmiesięczny jest
zawsze równy piętnastu dniom, także w lutym,
- jeżeli termin oznaczony jest w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana,
miesiąc liczy się za trzydzieści dni, a rok za trzysta sześćdziesiąt pięć dni,
- jeżeli koniec terminu przypada na dzień ustawowo uznany za wolny od pracy, termin
upływa dnia następnego.

15.

Rodzaje – przedstawicielstwa. Prokura, istota i umocowanie

PRZEDSTAWICIELSTWO
Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych prawem lub wynikających z charakteru określonej
czynności prawnej, Kodeks cywilny dopuszcza możliwość dokonania czynności prawnej
przez przedstawiciela. Oznacza to, że czynność prawna dokonana przez należycie
upoważnioną osobę trzecią, wywiera bezpośredni skutek dla reprezentowanego.
Od instytucji przedstawicielstwa należy odróżnić:
- organ osoby prawnej, który jest jej częścią, przedstawiciel jest natomiast podmiotem
odrębnym od podmiotu w imieniu i na rzecz którego działa,
- posłańca, który stanowi jedynie medium "przedłużenie ręki" osoby dokonującej czynności
prawnej,
- zastępcę pośredniego, działającego we własnym imieniu ale na cudzy rachunek np.
komisanta, który w odróżnieniu od pełnomocnika, sam nabywa prawa i obowiązki w wyniku
dokonanej czynności prawnej, lecz obowiązany jest następnie przenieść je na osobę, na której
rzecz działał,
- negotiorum gestor, czyli prowadzącego cudze sprawy bez zlecenia, tj. we własnym imieniu
lecz na cudzą rzecz bez wyraźnego umocowania,
- powiernika, który podobnie jak zastępca pośredni działa na zewnątrz we własnym imieniu i
na swoją rzecz, lecz na podstawie wewnętrznej umowy między nim a powierzającym,
nakazane jest mu działać w ściśle określony sposób w zakresie spraw objętych taką umową.
Umocowanie, tj. uprawnienie do działania na rzecz i w imieniu określonego podmiotu, może
wynikać z ustawy, wówczas mamy do czynienia z przedstawicielstwem ustawowym albo z
pełnomocnictwa.
Pełnomocnictwo jest to jednostronna czynność prawna dokonana przez reprezentowanego,
zwanego mocodawcą. Do udzielenia pełnomocnictwa nie jest potrzebna zgoda pełnomocnika,
jednakże powinien on być o tym powiadomiony.

Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie. Ustnie pisemnie lub w

formie szczególnej np. aktu notarialnego.
Kodeks cywilny przewidują dwa odstępstwa od powyższej reguły:
- jeżeli do ważności czynności prawnej potrzebna jest szczególna forma, to pełnomocnictwo
do dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie,
- pełnomocnictwo ogólne (patrz poniżej) powinno być pod rygorem nieważności udzielone na
piśmie, tj. własnoręcznie podpisane przez mocodawcę.
Przykład. Dariusz Leski i Leszek Podhorecki chcą zawiązać spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością zajmującą się sprzedażą systemów alarmowych. Jednakże pan Leski na
podstawie umowy o zakazie konkurencji zawartej z poprzednim pracodawcą nie może
założyć spółki działającej w przedmiotowej branży. Umowa wygasa dopiero za kilka
miesięcy. W tym jednak czasie pana Leskiego nie będzie w kraju, z uwagi na ważne powody
rodzinne. Wobec powyższego pan Leski postanowił udzielić swojemu szwagrowi
pełnomocnictwa w formie aktu notarialnego, do zawarcia z panem Podhoreckim umowy
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w dniu wygaśnięcia umowy o zakazie konkurencji.
Umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością bowiem, na podstawie właściwego przepisu
Kodeksu spółek handlowych wymaga formy aktu notarialnego.
Pełnomocnictwo, może dotyczyć wyłącznie czynności prawnych, do podjęcia których jest
uprawniony sam mocodawca. Wyjątek stanowią czynności, które mają ściśle osobisty
charakter i muszą być podjęte wyłącznie przez określoną osobę.
Wyróżnia się następujące rodzaje pełnomocnictw:
- ogólne, które obejmuje upoważnienie do czynności zwykłego zarządu, tj. normalnego,
codziennego zarządu majątkiem,

- rodzajowe, wskazujące określoną kategorię czynności prawnych, do których umocowany
jest pełnomocnik np. do zawierania umów o pracę w imieniu pracodawcy. Są to najczęściej
czynności przekraczające zwykły zarząd majątkiem, w stosunku do których ustawa nie
wymaga pełnomocnictwa szczególnego,
-szczególne, które upoważnia do dokonania indywidualnie określonej czynności prawnej.
Uwaga! Jeżeli pełnomocnictwo udzielane jest przez osobę prawną to dla ważności
pełnomocnictwa muszą być zachowane zasady dotyczące reprezentacji osoby prawnej.

WZÓR PEŁNOMOCNICTWA

Oświadczenie z dnia 14 grudnia 2004

o udzieleniu prokury samoistnej

Zarząd spółki Cysternapol Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością wpisanej do rejestru
przedsiębiorców prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla m. ST. Warszawy, XX Wydział
Gospodarczy KRS pod numerem KRS XXXXXX ("Spółka"), udziela niniejszym prokury
samoistnej:
Panu Mieczysławowi Sławie, synowi Matyldy i Roberta, zamieszkałemu w Lidzbarku przy
ul. Paproci 6/7, legitymującemu się dowodem osobistym serii XXX numer XXXXXX
Prokura zostaje udzielona celu podejmowania przez pana Mieczysława Sławę wszelkich
czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa
Spółki oraz składania wszelkich oświadczeń w imieniu Spółki.

Zarząd:

•

Prokura

Szczególnym rodzajem pełnomocnictwa jest prokura. Udzielić ją może wyłącznie
przedsiębiorca podlegający obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców. Prokura jest to
pełnomocnictwo o wyjątkowo szerokim zakresie umocowania, upoważnia bowiem
przedstawiciela, zwanego prokurentem do dokonywania wszelkich czynności sądowych i
pozasądowych, jakie związane są z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Wyjątek stanowi jedynie
zbycie lub oddanie do czasowego korzystania przedsiębiorstwa oraz zbycie i obciążenie
nieruchomości. Do powyższych czynności prawnych wymagane jest pełnomocnictwo
szczególne. Ponadto prokury nie można ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba
ż

e przepis szczeij61ny stanowi inaczej. Wewnętrzne porozumienie zawarte pomiędzy

przedsiębiorcą a prokurentem np. wymagające od prokurenta, żeby ten każdą umowę pożycz-
ki powyżej 50.000 zł. uzgadniał z przedsiębiorcą, nie ma wpływu na ważność umowy w
przypadku gdy prokurent podpisze ją bez stosownej zgody. Przedsiębiorca będzie mógł
jedynie dochodzić od prokurenta odszkodowania za szkodę, którą poniósł w wyniku działania
prokurenta wbrew wewnętrznemu porozumieniu.
Prokurentem może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a
prokura pod rygorem nieważności powinna być udzielona na piśmie. W zależności od ilości
osób upoważnionych do dokonywania czynności prawnych W imieniu przedsiębiorcy,
wyróżnia się prokurę łączną i oddzielną. Prokurę łączną udziela się kilku osobom, które
jedynie działając razem mogą reprezentować przedsiębiorcę. W praktyce często występuje
prokura łączna, uzależniająca ważność czynności prawnej dokonanej przez prokurenta od
jego współdziałania z osobą wchodzącą w skład organu osoby prawnej. Oddzielna zaś
upoważnia prokurenta do działania samodzielnie za przedsiębiorcę.

Prokura podlega ujawnieniu w rejestrze przedsiębiorców wraz ze wskazaniem jej rodzaju
(łączna czy samoistna/oddzielna). W Krajowym Rejestrze Sądowym informację tą wpisuje się
w Dziale 2 Rubryce 3.
Prokura nie może być przeniesiona na inną osobę. Prokurent natomiast może ustanowić
pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności. Prokura wygasa
wskutek:
- wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru;
- ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy;
- otwarcia likwidacji przedsiębiorcy (patrz ustanie bytu osoby prawnej);
- przekształcenia przedsiębiorcy (patrz ustanie bytu osoby prawnej);
- śmierci prokurenta.
Ponadto prokura może być w każdym czasie odwołana.

WZÓR PROKURY

Warszawa, dnia 24 grudnia 2004 r.

PEŁNOMOCNICTWO

My, niżej podpisani Magdalena Leska, jako Prezes Zarządu, Anna Rogalska, Członek
Zarządu, działający łącznie w imieniu i na rzeczy spółki Elektronika Wielkopolska SA, z
siedzibą w Poznaniu przy ul. Krochmalnej 5, wpisanej do rejestru przedsiębiorców
prowadzonego przez Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydział Gospodarczy KRS pod numerem
KRS XXXXXX ("Spółka") niniejszym udzielamy pełnomocnictwa:
Panu Wojciechowi Dębskiemu, zamieszkałemu w śninie przy ul. Bydgoskiej 4,
legitymującemu się dowodem osobistym serii XX numer XXXXXX, do składania ofert,
wyjaśnień z nimi związanych, negocjowania i zawierania w imieniu Spółki umów
licencyjnych dotyczących systemu Zeta, w stosunku do którego Spółka ma wyłączne
autorskie prawa majątkowe.

Innym szczególnym rodzajem pełnomocnictwa uregulowanego w Kodeksie cywilnym jest
tzw. pełnomocnictwo domniemane. W świetle art. 97 k.c. osobę urzędującą w lokalu
przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności (klientów) poczytuje się w
razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj
bywają dokonywane z osobami korzystającymi z usług tego przedsiębiorstwa.
Przykład. Pani Mieczysława zatrudniona jest jako ekspedientka w osiedlowym Samie.
Sprzedaje w imieniu i na rzecz swojego pracodawcy produkty spożywcze okolicznym
mieszkańcom.
Ponadto należy zaznaczyć, że pełnomocnik może ustanowić dla mocodawcy innych
pełnomocników, gdy wynika to z treści pełnomocnictwa, ustawy lub stosunku prawnego
będącego podstawą pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo to nazywa się substytucją, a osobę
upoważnioną substytutem. Substytucja najczęściej udzielana jest przez adwokatów lub
radców prawnych innym adwokatom lub radcom na podstawie pełnomocnictwa procesowego.
Możliwość ta wynika bezpośrednio z ustawy.
Fa/sus prokurator, czyli tzw. pełnomocnik rzekomy jest osobą, która działa w imieniu
określonej osoby bez stosownego umocowania lub z przekroczeniem jego granic.
Działanie takiej osoby, co do zasady nie rodzi skutków dla reprezentowanego. Ważność
zawartej przez rzekomego pełnomocnika umowy zależy wówczas od potwierdzenia jej przez
osobę, w imieniu której została zawarta. W tym celu druga strona umowy może wyznaczyć
reprezentowanemu odpowiedni termin do zatwierdzenia umowy. Po bezskutecznym upływie

tego terminu umowa staje się nieważna. Inaczej jest w przypadku, gdy pełnomocnik po
wygaśnięciu pełnomocnictwa dokona w imieniu byłego mocodawcy czynności prawnej, do
której był wcześniej upoważniony, to wówczas czynność ta (umowa) zachowuje swą ważność
i wiąże reprezentowanego. Wyjątek stanowi sytuacja, w której druga strona umowy o wyga-
ś

nięciu pełnomocnictwa wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć.

Pełnomocnictwo wygasa wskutek:
- upływu terminu na jaki go udzielono,
- śmierci reprezentowanego,
- odwołania pełnomocnictwa przez mocodawcę.

Czy wiesz, że...

W świetle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z ważnych powodów do-
puszczalne jest zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo takie powinno
być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę z którą ma
być zawarte.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia lub odpowiedz na pytania.

1. Co znaczy, że osobowość prawna jest kategorią normatywną?
2. Na czym polega indywidualizacja osoby prawnej?
3. Zdefiniuj pojęcie siedziby osoby prawnej.
4. Które osoby prawne mają zdolność prawną i w którym momencie ją nabywają? 5. Kiedy
ustaje byt osoby prawnej?
6. Na czym polega likwidacja osoby prawnej?

16.

Rodzaje i zakres poszczególnych praw rzeczowych

PRAWO RZECZOWE

Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych jest zawsze zachowanie się osoby, które może
polegać na działaniu bądź na zaniechaniu określonego działania. Przeważnie zachowanie to
dotyczy określonego obiektu materialnego lub niematerialnego.
Należy zatem stwierdzić z pewnym uproszczeniem, że przedmiotem stosunków
cywilnoprawnych są następujące dobra, takie jak: rzeczy, różne postacie energii, dobra
niematerialne i zorganizowane kompleksy majątkowe.

POJĘCIE RZECZY ORAZ POJĘCIA ZWIĄZANE Z RZECZĄ
W świetle Kodeksu cywilnego rzeczami są tylko przedmioty materialne. Mają dwie
zasadnicze właściwości, tj. są materialnymi częściami przyrody, wyodrębnionymi na tyle,
ż

eby mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym.

Rzeczami nie są, właśnie z uwagi na brak wyodrębnienia np. złoża minerałów, czy też tzw.
res omnium communes, czyli woda płynąca, powietrze atmosferyczne, morze a także dzikie
zwierzęta żyjące na wolności.
Najważniejszym podziałem z punktu widzenia prawa cywilnego jest podział rzeczy na
ruchome (ruchomości) i nieruchome (nieruchomości).
Pojęcie nieruchomości definiuje Kodeks cywilny jako część-powierzchni ziemskiej,
stanowiącą odrębny przedmiot własności, czyli grunty, jak również wszystko, co jest z nimi
trwale związane (budynki, urządzenia, rośliny) lub części budynków, stanowiące odrębny
przedmiot własności (lokale). O ile jednak grunty stanowią przedmiot odrębnej własności z
mocy z mocy samego przepisu definiującego nieruchomości, lokale i poszczególne budynki,
tylko jeżeli przepis szczególny tak stanowi.

Ponieważ kodeks cywilny nie definiuje pojęcia rzeczy ruchomych, przyjmuje się, że

są nimi wszystkie rzeczy nie będące nieruchomościami.
Zakwalifikowanie rzeczy jako nieruchomości wiąże się w poddaniu jej i stosunku prawnego,
którego jest przedmiotem szczególnemu reżimowi prawnemu. Przejawia się to m.in. w:
- zasadzie supeifides solo cedit , co oznacza, że to co na trwale z gruntem jest złączone, staje
się własnością właściciela gruntu,
- prowadzeniu tylko dla nieruchomości ksiąg wieczystych,
- ustanawianiu tylko na nieruchomościach niektórych ograniczonych praw rzeczowych takich
jak użytkowanie wieczyste, służebności, hipoteki. Niektórych z kolei nie można ustanowić na
nieruchomości np.: zastawu,
- przeniesieniu własności nieruchomości tylko w formie aktu notarialnego.

Innym doniosłym dla prawa cywilnego podziałem rzeczy jest ich podział na oznaczone co do
tożsamości i oznaczone co do gatunku.
Oparty jest on na kryterium subiektywnym, ponieważ o tym czy dana rzecz w konkretnym
stosunku prawnym jest oznaczona co do tożsamości czy do gatunku decyduje przede
wszystkim wola stron. Podział ten ma znaczenie zwłaszcza przy przenoszeniu własności
rzeczy. Zgodnie z art. 155 k.c. umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa
zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości, z reguły
przenosi ją na nabywcę. Z kolei umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy
oznaczonej tylko co do gatunku, przenosi jej własności na nabywcę dopiero po wydaniu
(przeniesieniu posiadania) tej rzeczy.
Przykład. Krzysztof urządza sobie nowe mieszkanie. W tym celu udał się na ul. Bartycką w
Warszawie, gdzie kupił 12 m

2

szarych kafelków do kuchni. Umówił się na ich odbiór za 5

dni. Ponieważ w tym przypadku należy uznać kafelki za rzecz oznaczoną tylko co do
gatunku, Krzysztof stanie się ich właścicielem dopiero w chwili odbioru kafelków z
magazynu.
Przykład. Marian jest bogatym ekscentrykiem i do swojej kuchni postanowił kupić
XVII wieczne, holenderskie kafelki malowane ręcznie przez jednego z najznakomitszych
mistrzów. Stosowną umowę sprzedaży podpisał w antykwariacie w Amsterdamie. Kafelki
miały zostać mu dostarczone bezpośrednio do domu. Marian stał się ich właścicielem od razu
po podpisaniu umowy, ponieważ ze stosunku prawnego jednoznacznie wynika, że XVII
wieczne kafelki holenderskie są rzeczą oznaczoną co do tożsamości.
Ponadto ważnym kryterium podziału rzeczy wydaje się być możliwość ich podziału.
Wyróżnia się zatem rzeczy podzielne i niepodzielne. Ma to istotne znaczenie z punktu
widzenia m.in. podziału rzeczy, przy zniesieniu współwłasności, decyduje o możliwości
wykonania zobowiązania częściami.

Części składowe rzeczy

Kodeks cywilny częścią składową rzeczy określa wszystko, co nie może być

od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub
istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.
Zgodnie ze wspomnianą wyżej zasadą, superficies solo cedit częścią składową gruntu są w
szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane. Nie jest zatem, częścią
składową gruntu szałas, namiot, czy kiosk. Nie są nimi również: nieruchomości budynkowe i
lokalowe, stanowiące na podstawie przepisów szczególnych odrębny przedmiot własności,
ani urządzenia służące do doprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne
urządzenia podobne, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.
Natomiast za części składowe nieruchomości uważa się prawa związane z jej własnością. Do
nich zaliczają się przede wszystkim służebności gruntowe, o których będzie mowa w dalszej
części niniejszego rozdziału. Istota wyróżnienia części składowych rzeczy w Kodeksie
polega, na tym, że nie mogą stanowić one odrębnego przedmiotu własności i innych praw
rzeczowych. Tworzą, bowiem z rzeczą jedną całość w sensie gospodarczym i fizycznym,

Przykład. Częścią składową długopisu jest wkład i skuwka. Telefonu - słuchawka, kabel.
Pistoletu - cyngiel, magazynek, lufa, iglica itd. Lokalu mieszkaniowego - kuchnia, łazienka,
pokoje.
Powyższy zakaz nie obejmuje podejmowania zobowiązań w stosunku do części rzeczy, jak
również ich posiadania, czy nawet oznaczenia szczególnego sposobu wykonywania praw
rzeczowych na określonych częściach rzeczy (patrz rozdział 5 tej części).

Przynależności

Od części składowych rzeczy należy odróżnić ich przynależności, które są samoistnymi
rzeczami ruchomymi pozostającymi w związku z inną rzeczą, zwaną

główną.

Zgodnie z art. 51 k.c. przynależnością jest rzecz:
- potrzebna do korzystania z rzeczy głównej wedle jej przeznaczenia,
- pozostająca z rzeczą główną w faktycznym związku odpowiadającemu temu celowi, przy
czym przemijający brak tego związku nie powoduje utraty charakteru przynależności,
- będąca własnością właściciela rzeczy głównej.
Wszystkie trzy powyższe cechy powinny występować jednocześnie. Przykład.
Przynależnością roweru często jest bidon, lub pompka; samochodu - koło zapasowe;
walkmana - słuchawki.
Prawną konsekwencją uznania rzeczy za przynależność jest to, że co do zasady czynność
prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności.

Ponieważ jednak przynależność stanowi samoistną rzecz możliwe jest odmienne
uregulowanie stosunku prawnego.
Przykład. Kupując w sklepie lampkę na biurko jednocześnie kupujemy żarówkę. Nie oznacza
to, że żarówki nie można kupić oddzielnie jako samoistnej rzeczy. Często zdarza się, że
maszynkę do golenia lub radio kupuje się od razu z bateriami. Niegdyś radio samochodowe
traktowano jako rzecz odrębną lub jak przynależność. Co do zasady nowy samochód nie
posiadał radia. Obecnie wydaje się, że radio samochodowe stanowi część składową
samochodu, gdyż należy do standardowego wyposażenia samochodu, montowanego
fabrycznie.

Pożytki

Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych są również pożytki. Dzielą się one na pożytki:
- rzeczy, które z kolei dzielą się na pożytki naturalne i pożytki cywilne,
- pożytki prawa.
Pożytkami naturalnymi rzeczy w świetle prawa cywilnego są jej rzeczy płody np. zboże,
owoce, warzywa itp., jak również inne odłączone od niej części składowe np. węgiel, piach
lub inne kopaliny wyodrębnione w procesie eksploatacji gruntu, o ile według zasad
prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy.

Przykład. Typowym przykładem pożytku naturalnego rzeczy są drzewa wycinane w ramach
ekonomicznej eksploatacji lasu. Z kolei nie są pożytkami naturalnymi drzewa wycięte w
procesie karczowania lasu i zmiany gruntu leśnego na grunt orny. Te ostatnie bowiem nie
stanowią normalnego dochodu z rzeczy uzyskanego w ramach prawidłowej gospodarki.
Pożytkami cywilnymi rzeczy są dochody, które rzecz ta przynosi na podstawie stosunku
prawnego.
Przykład. Pożytkiem cywilnym lokalu mieszkaniowego stanowiącego odrębny przedmiot
własności jest miesięczny czynsz otrzymywany przez właściciela na podstawie umowy
najmu. Pożytkiem cywilnym jest czynsz, który otrzymuje właściciel maszyny do produkcji
lodów od przedsiębiorcy dzierżawiącego maszynę.

Pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym przeznaczeniem
społeczno-gospodarczym. Pojęcie to obejmuje wszelkie prawa, które nie dotyczą rzeczy lub
innych dóbr materialnych.

Przykład. Pożytkami wierzytelności pieniężnej, czyli wymagalnego świadczenia

pieniężnego ze strony innego podmiotu, są odsetki ustawowe lub umowne.

W stosunku do pożytków Kodeks cywilny ustanowił dwie zasady natury ogólnej

dotyczące prawa do pobierania pożytków.

Pierwsza reguła głosi, że uprawnionemu do pobierania pożytków przypadają pożytki

naturalne odłączone od rzeczy w czasie trwania jego uprawnienia.
Przykład. Jeżeli rolnik dzierżawi ziemię pod uprawę buraków cukrowych, to jest on
uprawniony do wszystkich zbiorów uzyskanych w czasie trwania umowy dzierżawy. Jeżeli
zatem umowa wygasa w maju to nie przysługuje mu prawo do zbiorów za ten rok. Buraki
cukrowe zbiera się bowiem we wrześniu, a zatem nie mogły zostać fizycznie odłączone przez
rolnika od nieruchomości gruntowej.

Pożytki cywilne z kolei przypadają uprawnionemu w stosunku do czasu trwania tego

uprawnienia, a więc niezależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane.
Przykład. W przypadku zbycia maszyny do produkcji lodów, jej dotychczasowemu
właścicielowi przysługuje czynsz za okres, w którym maszyna była dzierżawiona do chwili
jej zbycia niezależnie od tego, czy czynsz był regularnie płacony przez dzierżawcę.

Druga reguła stanowi, że jeżeli uprawniony do' pobierania pożytków poczynił nakłady w celu
uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie, należy mu się od niej wynagrodzenie za te
nakłady, jednakże tylko do wysokości wartości pożytków.
Przykład. Rolnik, który posadził buraki cukrowe tuż przed końcem umowy dzierżawy ziemi,
nie jest uprawniony do ich zbioru Nie zostały one bowiem fizycznie odłączone od gruntu w
czasie trwania umowy dzierżawy (zobacz przykład 42). Rolnik jednak może zwrócić się do
właściciela ziemi, o zwrot nakładów jakie poczynił w związku z posadzeniem buraków
cukrowych na polu.

Inne przedmioty materialne niebędąca rzeczami

Z uwagi na brak dostatecznego wyodrębnienia z przyrody rzeczami nie są przedmioty
materialne, takie jak ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie dzikim.
Sposób korzystania, ich eksploatacji oraz uprawnień do tych przedmiotów regulują
szczegółowo przepisy znajdujące się poza Kodeksem cywilnym oraz systemem prawa
cywilnego. Należą do nich m.in. prawo wodne, górnicze, prawo łowieckie, o rybołówstwie
itp.
o Przedmioty niematerialne
Wśród przedmiotów niematerialnych należy wyróżnić różnego rodzaju energie, dobra
intelektualne, dobra osobiste, pieniądze i papiery wartościowe.
Różne rodzaje energii nie są przedmiotami materialnymi, przeto nie można ich zaliczyć do
rzeczy. Ponieważ jednak ich przepływ można zmierzyć za pomocą specjalistycznych
urządzeń np. liczników prądu, energie stanowią przedmiot obrotu cywilnoprawnego. Do ich
sprzedaży stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży rzeczy.
Dobra o charakterze intelektualnym, czyli wytwory umysłu ludzkiego do których należą m.in.
utwory literackie, naukowe, muzyczne, wynalazki, programy komputerowe, wzory
przemysłowe, zdobnicze, znaki towarowe, nie mają postaci materialnej. Nie można ich mylić
z rzeczami, w których utwory są technicznie ucieleśnione i stanowią jedynie nośnik
produktów myśli ludzkiej np. książka, płyta, dyskietka itp. (patrz przykład 8). Sposób
ochrony i prawo rozporządzania tymi dobrami szczegółowo regulują przepisy znajdujące się
poza Kodeksem cywilnym,
w szczególności wspomniana już ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach
pokrewnych oraz ustawa z 30 czerwca o własności przemysłowej.
Dobra osobiste niejednokrotnie splatają się z dobrami intelektualnymi, o czym była już
mowa.
Pieniądze występują w postaci określonych znaków pieniężnych. Z tego punktu widzenia
mają charakter swoistej rzeczy ruchomej. Ich wartość zależy jednak nie od ich właściwości
fizycznych, tylko od tego, czy państwo nada im moc umarzania zobowiązań, a więc zależy od
gwarancji państwa.
Często w obrocie cywilnym zdarza się, że pewne prawa majątkowe są wyrażone w postaci
papieru wartościowego. Jest to dokument, z którym ściśle związane jest prawo majątkowe,
najczęściej wierzytelność. Jego posiadanie stanowi niezbędną przesłankę wykonywania praw
wynikających z treści dokumentu. Typowymi papierami wartościowymi są obligacje, które
należą do tzw. grupy papierów na okaziciela. Osoba uprawniona nie jest imiennie wskazana
na dokumencie, uprawnionym jest każdoczesny jego właściciel. Problematykę papierów
wartościowych reguluje Kodeks cywilny w części poświęconej zobowiązaniom.

•

Przedsiębiorstwo

W obrocie cywilnoprawnym niejednokrotnie przedmiotem jest zorganizowany i

usystematyzowany zbiór rzeczy. Może nim być np. kolekcja obrazów słynnego malarza lub

księgozbiór średniowiecznych manuskryptów, którego wartość jako całości przekracza łączną
cenę poszczególnych ksiąg.
Taką funkcjonalną całość stanowi również przedsiębiorstwo, które Kodeks cywilny definiuje
jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do
prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:
- oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa
przedsiębiorstwa),
- własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów lub
wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości i ruchomości,
- prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do
korzystania z nieruchomości i ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych,
- wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,
- koncesje, licencje i zezwolenia,
- patenty i inne prawa własności przemysłowej,
- majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne,
- tajemnice przedsiębiorstwa (m.in. tzw. know-how),
- księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Powyższa lista składników przedsiębiorstwa nie jest wyczerpująca, choć

odzwierciedla najważniejsze cechy przedsiębiorstwa jako wyodrębnionego kompleksu
składników materialnych i niematerialnych, zespolonych wspólną funkcją, którą jest
realizacja określonych zadań gospodarczych.
Konsekwencją uznania przedsiębiorstwa za funkcjonalną całość jest, że co do zasady
czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo, obejmuje wszystko, co wchodzi w
skład przedsiębiorstwa.
Uwaga! Przedsiębiorstwo należy odróżnić od spółek prawa handlowego lub innych osób
prawnych. Te ostatnie bowiem stanowią formę prawną prowadzenia przedsiębiorstwa np.
osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą kieruje przedsiębiorstwem, podobnie jak
spółka jawna, która zgodnie z definicją zawartą w art. 22 § 1 k.s.h. prowadzi przedsiębiorstwo
pod własną firmą a nie jest inną spółką handlową.

•

Gospodarstwo rolne

Innym typem przedmiotu zbiorowego jest gospodarstwo rolne, które stanowi

odpowiednik przedsiębiorstwa w dziedzinie stosunków rolnych. Zgodnie z art. 55

3

k.c. za

gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich
częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną
całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

•

Mienie i majątek

Kodeks cywilny definiuje mienie jako własność i inne prawa majątkowo. Jest to zatem

zbiorcza nazwa dla wszystkich typów praw majątkowych przysługujących danej osobie. Z
ekonomicznego punktu widzenia mienie osoby można określić jako jej aktywa. Pasywa, czyli
zobowiązania (wszelkie obowiązki - długi) danej osoby nie wchodzą w skład tak
zdefiniowanego pojęcia.
Majątek z kolei może być rozumiany w dwóch znaczeniach: węższym i szerszym. W
znaczeniu węższym odpowiada definicji mienia, tzn. obejmuje wyłącznie aktywa majątkowe
określonego podmiotu. Majątek w rozumieniu szerszym dotyczy natomiast nie tylko
aktywów, lecz również ogółu pasywów danego podmiotu. W doktrynie prawa cywilnego
popularny jest postulat posługiwania się wyłącznie węższym pojęciem majątku. Stąd często w
literaturze przedmiotu pojawia się twierdzenie, że kodeks cywilny na określenie tego samego
pojęcia posługuje się dwoma terminami: mienia i majątku.

Zasadą jest, że każdy podmiot posiada tylko jeden majątek. Podlega on ciągłym zmianom.
Podczas gdy jedne elementy do niego wchodzą, inne wychodzą. Tak rozumiany majątek
stanowi podstawę odpowiedzialności podmiotu za jego długi.
Niejednokrotnie szczególne przepisy prawne wyodrębniają niektóre składniki ogólnego
majątku osoby tworząc tzw. majątek odrębny np. majątek spółki cywilnej, czy majątek
odrębny małżonków. Wydzielona w ten sposób masa majątkowa podlega szczególnemu
reżimowi prawnemu, określonemu przez tworzące ją przepisy.
Pojęcie majątku służy m.in. do uregulowania kwestii:
- sukcesji uniwersalnej,
- zarządu majątkiem,
- odpowiedzialności za zobowiązania,
- surogacji.
Sukcesja uniwersalna, zwana także sukcesją pod tytułem ogólnym polega na wstąpieniu przez
nabywcę, w następstwie określonego zdarzenia prawnego (zdarzenia, z którym norma prawna
łączy powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego) w ogół praw stanowiących majątek
lub odrębny majątek poprzednika. Konstrukcja sukcesji uniwersalnej w prawie cywilnym
występuje wyjątkowo i jest dopuszczalna tylko w wypadkach wyraźnie przewidzianych w
ustawie. Przewidującą m.in. przepisy prawa spadkowego dotyczące dziedziczenia, czy
nabycia spadku na skutek umowy.
Określenie kwestii zarządzania majątkiem osoby prawnej stanowi istotny element regulacji
sposobu ich funkcjonowania. W przypadku osób fizycznych, przepisy dotyczące zarządzania
majątkiem występują wyjątkowo rzadko np. gdy chodzi o zarządzanie majątkiem dziecka
przez rodziców lub w odniesieniu do zarządzania wyodrębnioną masą majątkową (wspólny
majątek małżonków).
Odpowiedzialność za zobowiązania z reguły obejmuje wszystkie aktywa zobowiązanego, a
więc cały jego majątek. W niektórych sytuacjach odpowiedzialność ta może być ograniczona
tylko do pewnej masy majątkowej np. zgodnie z art.
1030 k.c. do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi
spadkowe tylko ze spadku.
Pojęcie surogacji co do zasady związane jest z instytucją majątku odrębnego. Służy jego
utrzymaniu mimo zachodzących zmian w zestawie składników, które go stanowią. Istota
surogacji polega na tym, że w miejsce prawa, które z odrębnego majątku wyszło, wchodzi
prawo uzyskane w zamian.

Przykład. Pani Jadwiga Klej, zanim wyszła ponownie za mąż zawarła z nowym wybrankiem
intercyzę majątkową na mocy której majątek do niej należący nie został objęty małżeńską
wspólnością majątkową. Za pieniądze wchodzące do tak wyodrębnionego majątku kupiła
samochód. Samochód zatem wszedł do majątku odrębnego pani Klej na miejsce zapłaconych
za niego pieniędzy, nie zaś do wspólnego majątku nowych małżonków.



Czy wiesz, że...

Rzeczami są zwłoki ludzkie i ich części, jeżeli są przeznaczone do celów badawczych lub
leczniczych.
Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia lub odpowiedz na pytania.

1. Wymień dobra będące przedmiotem stosunków cywilnoprawnych.
2. Czym są rzeczy w rozumieniu prawa cywilnego?

3. Jakie znasz podziały rzeczy? Jakie mają one znaczenie z punktu widzenia prawa
cywilnego?
4. Na czym polega zasada superficies solo cedit?
5. Wyjaśnij pojęcie części składowej rzeczy.
6. Czy część składowa może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego?
7. Wyjaśnij pojęcie przynależności.
8. Czy przynależność może stanowić samodzielny przedmiot stosunku cywilnoprawnego?
9. Jakie znasz rodzaje pożytków? Omów każdy z nich.
10. Jakie znasz ogólne reguły prawa cywilnego dotyczące prawa osób do pobierania
pożytków?

ISTOTA I PODZIAŁ PRAW RZECZOWYCH
Do praw rzeczowych Kodeks cywilny zalicza własność, współwłasność, użytkowanie
wieczyste, użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu
mieszkalnego, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu
jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipotekę.
Postawmy teraz pytanie, co stanowi istotę praw rzeczowych i jaki mają one charakter. Z treści
podrozdziału 1.2. wiadomo, że prawo rzeczowe jest działem prawa cywilnego. Normuje ono
prawa rzeczowe, czyli prawa podmiotowe do rzeczy o charakterze bezwzględnym. Oznacza
to, że posiadacz tego prawa może żądać jego respektowania od wszystkich osób (od każdego).
Jeżeli ktoś bezprawnie włada jego rzeczą, może od niego dochodzić swych praw przed sądem.
Inaczej jest z prawami do rzeczy o charakterze względnym, takimi jak np. prawo najmu czy
dzierżawy. Posiadacz tego prawa może żądać jego respektowania jedynie od drugiej strony
stosunku prawnego. Najemca rzeczy może żądać respektowania swego prawa jedynie od
wynajmującego - nie ma natomiast takiego uprawnienia wobec innych osób.
Jeżeli ktoś bezprawnie zawładnie rzeczą najętą, najemca nie będzie mógł wytoczyć przeciwko
sprawcy powództwa o wydanie rzeczy.
Podsumowując, należy podkreślić, że prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym jest to
prawo cywilne, które odpowiada łącznie dwóm cechom:
- dotyczy rzeczy materialnej,
- jest prawem bezwzględnym.
Natomiast prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym jest to zespół przepisów prawa
cywilnego, które normują powstanie, treść i ustanie prawa własności oraz innych form
korzystania z rzeczy, czyli praw rzeczowych w znaczeniu podmiotowym.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Kto może, a kto nie może wytoczyć powództwa o wydanie rzeczy

przeciwko osobie, która bezprawnie włada cudzą rzeczą w podanych przykładach? Dlaczego?
1. Marek sprzedał Jackowi snopowiązałkę. W umowie zastrzeżono, że jeszcze przez dwa
miesiące będzie ona w posiadaniu Marka celem dokończenia prac polowych. Przed wydaniem
snopowiązałki, Jacek zabrał ją z zagrody Marka i nie chce jej zwrócić.
2. Jacek dzierżawi samochód Marka. Celem dokonania naprawy Jacek oddał samochód do
warsztatu. Po odebraniu samochodu z naprawy Jacek stwierdził, że właściciel warsztatu
podmienił w samochodzie opony.
3. Marek jest posiadaczem mieszkania, do którego ma spółdzielcze własnościowe prawo. W
czasie jego dłuższej nieobecności Jacek bezprawnie zajął jego mieszkanie.

WŁASNOŚĆ
Najważniejszym prawem rzeczowym jest prawo własności, zwane krótko własnością. Jest to
prawo do rzeczy własnej, dające najszersze możliwości korzystania z rzeczy. Jakie

zagadnienia obejmuje problem własności? Należy zobaczyć, jakie działy występują w tytule I
Księgi drugiej Kodeksu cywilnego, zatytułowanym Własność. Przepisy działu I zostały
skreślone. Pozostają więc:
- dział II Treść i wykonywanie własności,
- dział III Nabycie i utrata własności,
- dział IV Współwłasność,
- dział V Ochrona własności.

TREŚĆ WŁASNOŚCI
Analizując treść własności w nauce prawa cywilnego wymienia się trzy główne uprawnienia
właściciela:
- uprawnienie do posiadania rzeczy,
- uprawnienie do korzystania z rzeczy,
- uprawnienie do rozporządzania rzeczą, tj. sprzedania, darowania, zapisania w testamencie,
obciążenia cudzym prawem np. prawem zastawu.
Z art. 140 k.c. wynika, że własność, choć jest prawem najszerszym, nie jest prawem
nieograniczonym. Ograniczają go bowiem ustawy, zasady współżycia społecznego oraz
społeczno-gospodarcze przeznaczenie tego prawa.

Zasadnicze znaczenie mają granice wyznaczane własności przez ustawy, w tym Kodeks
cywilny tj. przepisy działu II tytułu I księgi II. A oto przykłady innych ustaw, w których
znajdują się przepisy ograniczające prawo własności: ustawa Prawo budowlane, ustawa o
gospodarce nieruchomościami, ustawa o własności lokali, ustawa o ochronie przyrody,
ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, ustawa o ochronie dóbr kultury, ustawa o
ochronie i kształtowaniu środowiska, ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach,
ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym.

NABYCIE WŁASNOŚCI
Własność można nabyć w różny sposób.
Najczęstszym sposobem jest kupno rzeczy, czyli zawarcie umowy sprzedaży. Kilka innych
umów także prowadzi do nabycia własności, np. umowa darowizny, umowa zamiany.
Kolejnymi sposobami nabycia własności są dziedziczenie oraz zasiedzenie.
Nabycie własności drogą umowy nazywa się przeniesieniem własności. K.c. rozstrzyga, w
której chwili następuje przeniesienie własności. Zależy od tego, jak rzecz jest oznaczona w
umowie. Nabycie własności przez zasiedzenie następuje w wyniku długotrwałego posiadania
rzeczy. Muszą przy tym być spełnione określone warunki - inne dla nieruchomości; inne dla
rzeczy ruchomej.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Wskaż w Kodeksie cywilnym (przepisy działu II tytułu I księgi II) i w innych

ustawach po jednym przepisie ograniczającym prawo własności.
Ć

wiczenie 2. Sprawdź w odpowiednich przepisach k.c., czy do przeniesienia własności rzeczy

wystarczy samo zawarcie umowy, czy będzie potrzebne przeniesienie posiadania rzeczy?
Rzecz w umowie była określona następująco:
1. Maszyna do szycia Singer PRO.
2. Maszyna do szycia Singer PRO, nr fabryczny 345278.
3. Lokal mieszkalny w Łowiczu, ul. Ułańska 1/50.
4. Cegły "MAX" - 10000 szt..
5.150 litrów benzyny V-power 99+.

6. Samochód Renault Megane 1,4/16V, rok produkcji 2001, wersja Autentique, 70 000 km
przebiegu, serwisowany w ASO.

OCHRONA WŁASNOŚCI
Własność podlega ochronie prawnej. Jej podstawę tworzy Konstytucja w art. 64. Ponadto
ochronę własności realizują przepisy różnych gałęzi prawa w sposób dla nich właściwy, np.
przepisy prawa karnego chronią własność przewidując kary za przestępstwa przeciwko
mieniu. Szerzej o tym w części IX tego poradnika.

Natomiast ochrona własności w prawie cywilnym polega na tym, że właściciel może wystąpić
z roszczeniem przeciwko osobie, która naruszyła jego własność. W zależności od rodzaju
naruszenia, przysługuje właścicielowi bądź roszczenie negatoryjne bądź windykacyjne

17.

Skarga windykacyjna i skarga negatoryjna, wniosek o stwierdzenie zasiedzenia
własności i wzory pełnomocnictw

ZWYKŁE ŚRODKI ODWOŁAWCZE (APELACJA I ZAśALENIE)

Obowiązujący w naszym kraju system trójinstancyjny (I instancja, apelacja i skarga

kasacyjna) powoduje, że od wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji przysługuje
ś

rodek odwoławczy w postaci apelacji.

U podstaw konstrukcji apelacji leży pojęcie gravamen, oznaczające w istocie rzeczy to, że

strona niezadowolona z rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji albo pokrzywdzona tym
rozstrzygnięciem zwraca się do sądu wyższej instancji o kontrolę orzeczenia, które takie
rozstrzygnięcie zawiera.

Wyrok ogłoszony po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji nie jest zatem

wyrokiem prawomocnym, to znaczy nie może być jeszcze wykonany w drodze wszczęcia
postępowania egzekucyjnego z uwagi na przysługujące stronom postępowania środki
odwoławcze. Nieprawomocny wyrok podlega zaskarżeniu do sądu drugiej instancji. Apelacja
należy do suspensywnych środków zaskarżenia tzn. takich, które wstrzymują
uprawomocnienie się orzeczenia. Obok innych suspensywnych środków zaskarżenia jak
zażalenie apelacja jest środkiem odwoławczym. Środki odwoławcze pozwalają na konty-
nuację merytorycznego postępowania przed sądem drugiej instancji.

Apelacja przysługuje nie tylko od wyroków ale również postanowień zapadłych w

postępowaniu nieprocesowym, jeżeli zawierają one rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.
Apelacja jest zwyczajnym środkiem odwoławczym o charakterze dewolutywnym, tzn. jest
rozpoznawana przez sądy wyższej instancji.

Jeżeli sądem pierwszej instancji był sąd rejonowy apelację wnosi się do wydziału

odwoławczego sądu okręgowego. Jeżeli sprawę w pierwszej instancji rozpatrywał sąd
okręgowy właściwym do rozpatrzenia apelacji jest sąd apelacyjny.

Jeżeli żadna ze stron nie wystąpi z apelacją, po upływie oznaczonego okresu wyrok sądu

pierwszej instancji stanie się prawomocny i podlegać będzie wykonaniu w drodze wszczęcia
postępowania egzekucyjnego. Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je
wydał lecz również inne sądy i inne organy publiczne, a w wypadkach w ustawie
przewidzianych także inne osoby. Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej (łac. res
iudicata), co oznacza między innymi, że to, co stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia tym
wyrokiem nie może być ponownie rozstrzygane przez inny sąd w ramach sporu między tymi
samymi stronami.

Sąd ogłaszając wyrok podaje treść sentencji oraz w sposób uproszczony i zwięzły ustne

motywy rozstrzygnięcia. Jeżeli żadna ze stron nie wystąpi do sądu w terminie tygodniowym z
wnioskiem o doręczenie jej uzasadnienia wyroku na piśmie, termin na wniesienie apelacji
wynosi trzy tygodnie od ogłoszenia sentencji. Jeśli natomiast jedna ze stron złoży wniosek o
pisemne sporządzenie uzasadnienia wyroku, termin na wniesienie apelacji dla strony, która
taki wniosek złożyła wynosi dwa tygodnie od dnia doręczenia tej stronie wyroku z pisemnym
uzasadnieniem. Mimo, że termin na przygotowanie przez sąd pisemnego uzasadnienia wynosi
tylko siedem dni, w praktyce przygotowywanie uzasadnienia na piśmie zajmuje sądom często
kilka miesięcy. W tym czasie termin na złożenie apelacji nie biegnie.

Apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, tj.

podobne jak w przypadku sporządzania pozwu czy wniosku.

Apelacja powinna ponadto zawierać:

- oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w

całości czy w części,
- zwięzłe przedstawienie zarzutów,
- uzasadnienie zarzutów,
- powołanie w razie potrzeby nowych faktów i dowodów oraz wskazanie, że ich powołani e w
postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania
się na nie wynikła później,
- wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia,
- w sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia.

Apelacja może być cofnięta aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji, tak jak w

każdej chwili cofnięty może być pozew. W przypadku cofnięcia apelacji uprawomocni się
wyrok sądu pierwszej instancji. Apelacja przysługuje od sentencji wyroku, lecz nie od jego
uzasadnienia.

K.p.c. nakłada na składającego apelację (zwanego skarżącym) obowiązek zwięzłego

przedstawienia zarzutów oraz ich uzasadnienia. Zarzuty to ogólnie rzecz ujmując przesłanki,
na których oparte jest żądanie skarżącego zmiany lub uchylenia zaskarżanego orzeczenia.
Zarzutami mogą być wszystkie twierdzenia oraz argumenty, które w opinii skarżącego miały
negatywny wpływ na treść orzeczenia. Do podstawowych zarzutów zaliczyć należy błędne
albo dowolne zastosowanie przepisów prawa, nieprawidłową wykładnię oświadczeń woli i
interpretację postanowień umowy, której dotyczy spór, mylne ustalenie faktów, wadliwą
ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz nieważność postępowania (art. 379
k.p.c.).

Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, co nie oznacza, że jest

związany wnioskiem dotyczącym rodzaju rozstrzygnięcia. Jeżeli skarżący wnosi np. o
uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, a sąd odwoławczy uzna,
ż

e materiał dowodowy zebrany przez sąd pierwszej instancji wystarcza do wydania

orzeczenia merytorycznego, może wbrew żądaniu strony zmienić wyrok.

Sąd odwoławczy nie może zmienić lub uchylić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej

apelację, chyba że strona przeciwna także wniosła apelację tzw. zakaz. Wyrok jest zmieniony
lub uchylony na niekorzyść strony wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu drugiej instancji
powoduje pogorszenie sytuacji prawnej skarżącego, a wyrok apelacyjny jest dla niego mniej
korzystny niż był wyrok zaskarżony, np. sąd odwoławczy nie może zmienić wyroku
uwzględniającego powództwo na wyrok to powództwo oddalający, jeżeli apelację wniósł
tylko powód.

Apelację wnosi się wprawdzie do sądu drugiej instancji ale przesyła się ją na adres bądź

składa w siedzibie sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Składanie apelacji za
pośrednictwem sądu pierwszej instancji, który wydał zaskarżony wyrok jest konieczne
dlatego, że sąd pierwszej instancji upoważniony jest do badania istnienia formalnych
przesłanek złożenia apelacji. Sąd ten odrzuca apelację wniesioną po upływie terminu lub z
innych powodów niedopuszczalną, jak również apelację, której braków skarżący nie uzupełnił
w wyznaczonym terminie.

Druga strona może wnieść odpowiedź na apelację w terminie dwóch tygodni od

doręczenia jej odpisu wprost do sądu drugiej instancji.

Wyrok merytoryczny przed sądem odwoławczym zapada po przeprowadzeniu

obowiązkowej rozprawy. Sąd odwoławczy orzeka zawsze w składzie trzech sędziów
zawodowych bez udziału ławników. Rozprawa przed sądem drugiej instancji odbywa się bez
względu na stawiennictwo jednej lub obu stron i rozpoczyna się od sprawozdania sędziego
referenta, który przedstawia stan sprawy, motywy zaskarżonego wyroku ze szczególnym
uwzględnieniem zarzutów i wniosków apelacyjnych. Sąd drugiej instancji orzeka na

podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oraz w
postępowaniu apelacyjnym. Poza tym do postępowania przed sądem drugiej instancji stosuje
się odpowiednie przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że ustawa
przewiduje w tym względzie reguły szczególne postępowania przed sądem odwoławczym.
Sąd może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania tylko w razie nie rozpoznania przez ten sąd istoty sprawy, albo gdy
wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

W pozostałych przypadkach może apelację uwzględnić i zmienić wyrok, np. wyrok

oddalający powództwo zmienić w ten sposób, że powództwo uwzględnić i zasądzić żądane
przez skarżącego świadczenie albo oddalić apelację i w ten sposób zaskarżony wyrok
utrzymać w mocy. Sąd na żądanie skarżącego orzeka także o kosztach sądowych za drugą
instancję oraz kosztów zastępstwa procesowego.

W przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez

sąd pierwszej instancji, sąd ten rozpoznaje ją w innym składzie. Ocena prawna i wskazania co
do dalszego toku postępowania wskazane w wyroku sądu drugiej in, stancji wiążą sąd,
któremu sprawa przekazana została do ponownego rozpoznania oraz, sąd drugiej instancji w
przypadku gdyby także i ten nowy wyrok został zaskarżony.

Sąd drugiej instancji uzasadnia wyrok z urzędu. Jednakże gdy strona niezadowolona z

wyroku zapadłego przed sądem odwoławczym zamierza złożyć od niego skargę kasacyjną
powinna wystąpić do sądu o doręczenie pisemnego uzasadnienia wyroku, ponieważ
miesięczny termin na złożenie skargi kasacyjnej biegnie od daty doręczenia orzeczenia stronie
skarżącej. Wyrok drugiej instancji jest natychmiast wykonalny z mocy ustawy, chyba że z
ustawy wynika co innego. Natychmiastowa wykonalność wyroku sądu odwoławczego odnosi
się do tego, co powodowi zasądzono bądź wskutek utrzymania w mocy wyroku sądu
pierwszej instancji, bądź też wskutek zmiany tego wyroku na korzyść powoda. Jeżeli przy
rozpatrywaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd
odwoławczy może zwrócić się do Sądu Najwyższego z prośbą o rozstrzygnięcie wątpliwości.
Sąd Najwyższy władny jest przejąć sprawę do rozpoznania. Uchwała Sądu Najwyższego
rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie. Zażalenie jest drugim obok
apelacji zwyczajnym środkiem zaskarżenia, środkiem odwoławczym o charakterze
dewolutywnym (wyjątek określono w art. 395 § 2 k.p.c.) i suspensywnym.

W odróżnieniu od apelacji zażalenie nie jest środkiem zaskarżenia orzeczeń

rozstrzygających sprawę co do istoty lecz służy do zaskarżania czynności decyzyjnych sądu
pierwszej instancji dotyczących kwestii czysto procesowych. Jest ono dopuszczalne
wyłącznie w tych przypadkach, w których k.p.c. wyraźnie to przewiduje. Ponadto zażalenie
może przysługiwać nie tylko powodowi, pozwanemu, czy uczestnikom postępowania
nieprocesowego, ale także innym osobom np. świadkom albo biegłym. Kodeks postępowania
cywilnego zawiera w art. 394 listę czynności decyzyjnych sądu, na które przysługuje
zażalenie. Nie jest to lista zamknięta. Niektóre przepisy regulujące konkretną instytucję
postępowania cywilnego zawierają bezpośrednie wskazanie możliwości złożenia zażalenia,
np. art. 741 k.p.c. Wśród kwestii procesowych, w których decyzje sądu podlegają zażaleniu
wymienić należy przede wszystkim postanowienia sądu pierwszej instancji, kończące
postępowanie w sprawie (np. postanowienia odrzucające pozew lub umarzające postę-
powanie), postanowienia sądu pierwszej instancji oraz zarządzenia przewodniczącego (chodzi
o sędziego, który pełni funkcję przewodniczącego wydziału sądu), których przedmiotem jest
m.in. zwrot pozwu, przekazanie sprawy sądowi równoległemu, odmowa zwolnienia od
kosztów sądowych, odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu, zawieszenie postępowania
i odmowa wszczęcia zawieszonego postępowania, odmowa uzasadnienia orzeczenia,
oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego oraz odrzucenie zażalenia. Zażalenie powinno być
wniesione w terminie tygodniowym, liczonym od ogłoszenia postanowienia lub zarządzenia

przewodniczącego, a gdy strona zażądała doręczenia ich na piśmie, od dnia doręczenia.

Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom pisma procesowego, tj. wymaganiom

analogicznym jak w przypadku sporządzania pozwu, a nadto powinno zawierać:
- wskazanie zaskarżonego postanowienia,
- wniosek o jego zmianę lub uchylenie,
- zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i
dowodów.

Zażalenie składa się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Sąd przedstawia

następnie akta sprawy wraz z zażaleniem sądowi drugiej instancji, po doręczeniu zażalenia
stronie przeciwnej. W przeciwieństwie do apelacji, która rozpoznana być musi na rozprawie,
sąd drugiej instancji rozpoznaje zażalenie na posiedzeniu niejawnym, a rozprawa zarządzana
jest zupełnie wyjątkowo. Rozstrzygnięcie sądu w sprawie zażalenia zapada zawsze w postaci
postanowienia. Poza tym do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się
odpowiednio przepisy o postępowaniu apelacyjnym.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenia dotyczące omawianej problematyki zamieszczone są w: Serwisach FK - Edukacja

www.difin.pl

NADZWYCZAJNE ŚRODKI ZASKARśENIA
Skarga kasacyjna (art. 398

1

- 398

21

k.p.c.) oraz skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia (art. 424

1

-424

12

k.p.c.) są nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia

prawomocnych orzeczeń. W naszym kraju przyjęto mieszany system kasacyjny zw. systemem
kasacyjno-rewizyjnym. Oznacza to, że sąd kasacyjny jest władny nie tylko kontrolować sądy
niższej instancji, uchylając (kasując) wydane przez nie orzeczenia i przekazując tym sądom
sprawę do ponownego rozpoznania lecz również ma prawo zmieniać (rewidować) te
orzeczenia wydając orzeczenie merytoryczne, które ma charakter ostateczny.

Skarga kasacyjna przysługuj e od prawomocnych wyroków lub postanowień sądu drugiej

instancji kończących postępowanie w sprawie w ściśle wskazanym w k.p.c. zakresie
przedmiotowym (art. 398

2

k.p.c.). Niedopuszczalna jest na przykład skarga kasacyjna w

sprawach o prawa majątkowe, których wartość jest niższa niż 50 tysięcy złotych (w sprawach
gospodarczych 75 tysięcy złotych). Natomiast skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji
kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona
szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze innych środków zaskarżenia nie
było i nie jest możliwe. Jeżeli strona wniosła już od prawomocnego orzeczenia skargę
kasacyjną, to skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem tego orzeczenia nie przysługuje.
Skarga ta nie przysługuje też od orzeczeń Sądu Najwyższego. W takich przypadkach orze-
czenie Sądu Najwyższego traktuje się jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym
wniesieniem skargi o stwierdzenie jego niezgodności z prawem.

Skargę kasacyjną wnosi się do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu II instancji,

który wydał zaskarżone orzeczenie w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia stronie
skarżącej tego orzeczenia z uzasadnieniem. Jedynie Rzecznik Praw Obywatelskich i
prokurator mogą co prawda wnieść skargę kasacyjną w terminie sześciu miesięcy, ale termin
ten liczony jest od dnia uprawomocnienia się zaskarżanego orzeczenia. Skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wnosi się natomiast w terminie lat dwóch
od dnia jego uprawomocnienia się.

Skargę kasacyjną albo skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

orzeczenia wnosi się do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu, który je wydał. Sąd ten

może skargę kasacyjną odrzucić tylko wtedy, gdy nie spełnia ona wymagań formalnych
stawianych wnioskom kasacyjnym. Sąd drugiej instancji odrzuci skargę kasacyjną wniesioną
po upływie terminu lub z innych powodów niedopuszczalną, jak również skargę kasacyjną,
której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie. Sąd ten nie jest uprawniony do
poddawania swojemu osądowi merytorycznej zasadności skargi. Na postanowienie sądu
drugiej instancji o odrzuceniu skargi kasacyjnej przysługuje zażalenie do Sądu
Najwyższego.

Zarówno skargę kasacyjną jak i skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia nie może wnieść bezpośrednio strona, ale reprezentujący ją
pełnomocnik mający uprawnienia adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego tzw.
przymus adwokacko-radcowski (art. 871 § l k.p.c.).

Obie skargi powinny, podobnie jak apelacja, spełniać wymagania pisma procesowego

oraz zawierać oznaczenie zaskarżonego orzeczenia, przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich
uzasadnienie, wniosek o uchylenie lub zmianę wyroku w całości lub w części, a w sprawach o
roszczenia majątkowe - także wartość przedmiotu zaskarżenia. W skardze o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia należy podać ponadto przepis prawa, z
którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne, uprawdopodobnić fakt wyrządzenia szkody
spowodowanej wydaniem tego orzeczenia jak też wykazać, że wzruszenie orzeczenia w
drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe. Skargę kasacyjną można oprzeć
na następujących podstawach: naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię
lub niewłaściwe zastosowanie oraz naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Bardzo ważnym składnikiem skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z

prawem prawomocnego orzeczenia jest uzasadnienie wskazanych podstaw kasacyjnych.
Jeżeli pełnomocnik zaniecha lub pominie przedstawienie prawnych motywów zarzutów
naruszenia prawa materialnego albo nie poprze zarzutu uchybienia w zaskarżonym orzeczeniu
prawu procesowemu wskazaniem naruszonych przepisów, Sąd Najwyższy skargę kasacyjną
oddali. Zarzuty kasacyjne mogą dotyczyć wyłącznie naruszenia prawa materialnego lub
formalnego przez sąd drugiej instancji i nie mogą odnosić się do trafności dokonanych ustaleń
faktycznych poczynionych przez ten sąd chyba, że w związku z dokonywaniem tych ustaleń
dopuszczono się obrazy przepisów proceduralnych, która mogła rzutować w istotny sposób na
ostateczne rozstrzygnięcie. Jeżeli w skardze kasacyjnej zawarto tylko polemikę z dokonaną
przez sąd oceną dowodów, Sąd Najwyższy nie weźmie jej pod uwagę. Ze skargą kasacyjną
związana jest interesująca instytucja tzw. przed sądu (art. 393 k.p.c.

Sąd Najwyższy może odmówić przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, jeżeli w

sprawie nie występuje istotne zagadnienie prawne albo gdy nie istnieje potrzeba wykładni
przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w
orzecznictwie sądów, albo gdy skarga kasacyjna jest oczywiście bezzasadna. Na orzeczenie w
kwestii odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania nie przysługuje żaden środek
zaskarżenia. Sąd, któremu sprawa została przekazana jest związany wykładnią prawa
dokonaną przez Sąd Najwyższy. Wykładnia ta pozostaje wiążąca także w sytuacji ponownego
złożenia skargi kasacyjnej od orzeczenia, które zapadło po ponownym rozpoznaniu sprawy.

Sąd Najwyższy odmówi przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z

prawem prawomocnego orzeczenia jeżeli jest bezzasadna. W przeciwieństwie do skargi
kasacyjnej skarga ta rozpoznawana jest z zasady na posiedzeniu niejawnym a więc poza
rozprawą (art. 424

10

k.p.c.) i zostanie oddalona w razie braku podstawy do stwierdzenia, że

zaskarżone orzeczenie jest niezgodne z prawem. Jeżeli Sąd Najwyższy stwierdzi niezgodność
z prawem orzeczenia w zaskarżonym zakresie, to podobnie jak w przypadku uwzględnienia
skargi kasacyjnej uchyli to orzeczenie (art. 424

12

k.p.c.).

18.

Charakterystyka różnych źródeł zobowiązań

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ

PRZEDMIOT PRAWA ZOBOWIĄZAŃ I PODSTAWOWE POJĘCIA
Prawo zobowiązań jest tą częścią prawa cywilnego, które reguluje (metodą cywilnoprawną)
społeczne formy wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej oraz ochronę dóbr
majątkowych. Prawo zobowiązań normuje więc obrót majątkowy między podmiotami prawa
cywilnego.
Przypomnijmy, że metoda cywilnoprawna charakteryzuje się pełną autonomicznością
podmiotów, brakiem bezpośredniego przymusu ze strony państwa i równym położeniem stron
stosunku cywilnoprawnego.
W prawie zobowiązań zasada autonomii podmiotów to zasada swobody umów. Normy
dotyczące określonych typów umów mogą być zawarte w wielu' ustawach szczególnych, np.
ustawy z zakresu prawa autorskiego i wynalazczego, wekslowego i czekowego,
przewozowego i morskiego, wodnego, górniczego, spółdzielczego.
Według art. 353 § 1 k.c. zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba
(wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to
ś

wiadczenie spełnić. Istotą zobowiązania jest powstanie stosunku obligacyjnego. Warto

dodać, że zobowiązania to stosunki prawne, z których wynikają prawa podmiotowe o
charakterze względnym. Przypomnijmy jaszcze, że prawo podmiotowe o charakterze
względnym to prawo, którego posiadacz może żądać jego respektowania od oznaczonej
osoby, będącej drugą stroną stosunku prawnego.

Wyjaśnimy teraz kolejne pojęcia związane z pojęciem zobowiązania. Są to:

ś

wiadczenie, wierzyciel, dłużnik, wierzytelność i dług.

Podmiotami zobowiązania są wierzyciel (uprawniony) i dłużnik (zobowiązany). Przedmiotem
zobowiązania jest świadczenie (art. 353 § 2 kc.), które może polegać na działaniu bądź
zaniechaniu
Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużniku Świadczeniem
jest zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu
roszczenia wierzyciela i postępowaniu zgodnie z jego interesem. Przedmiotem świadczenia
jest przedmiot do którego świadczenie może się odnosić, np. może być nim rzecz, dobro
materialne, dzieło literackie, zachowanie się.
Cel zobowiązania to cel ekonomiczny. Skutki czynności prawnej powinny realizować wolę
stron w zakresie istotnych elementów wyniku społeczno-gospodarczego, który strony chciały
osiągnąć. Na ogół uczestnikom obrotu prawnego brak jest w rzeczywistości woli wywołania
skutków prawnych. Mają oni natomiast wolę wywołania określonego skutku społeczno-
gospodarczego. Nie myślą oni o tym, że wskutek ich działania mają powstać skutki prawne i
nawet nie zdają sobie sprawy z powstania takich skutków prawnych.
Wierzytelność jest to prawo podmiotowe względne. Rodzi liczne uprawnienia, które niekiedy
przekształcają się w roszczenia.
Dług jest to wyraz powinności, obowiązku dłużnika świadczenia na rzecz wierzyciela. Dług
rodzi odpowiedzialność, dotyczącą obowiązku pokrycia długu i związaną z przymusową
realizacją świadczenia. Istnieje dopuszczalność zastosowania przymusu. Dług zależy od woli
dłużnika, odpowiedzialność od jego woli nie zależy.

19.

Analiza odpowiedzialności cywilnoprawnej

Rodzaje odpowiedzialności są następujące:

•

odpowiedzialność osobista, która ma charakter majątkowy i jest
nieograniczona (całym majątkiem teraźniejszym i przyszłym). Wierzycielowi
służy:

- wybór przymusowego sposobu zaspokojenia,
- wybór pomiędzy przedmiotami majątku,

•

odpowiedzialność rzeczowa np. zastaw (art. 306 k.c.) i hipoteka.

Aby poznać prawne skutki niewykonania zobowiązań należy zapoznać się z

przepisami działu II i III tytułu VII księgi trzeciej k.c. Przepisy te regulują trzy skutki:
- obowiązek naprawienia szkody,
- prawo żądania odsetek,
- prawo żądania kary umownej.

Naprawienie szkody jest to szczególny rodzaj świadczenia (inaczej świadczenie

odszkodowawcze). Świadczenie to polega albo na przywróceniu stanu sprzed wyrządzenia
szkody albo na daniu rekompensaty w postaci sumy pieniężnej. Należy podkreślić, że szkoda
powoduje uszczerbek majątkowy, a z tego tytułu przysługuje odszkodowanie. Można
wyróżnić sytuacje, gdy przedmiotem świadczenia jest naprawienie szkody:
- popełnienie czynu niedozwolonego i wyrządzenie szkody deliktowej,
- niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania i wyrządzenie szkody
kontraktowej. Odszkodowanie zastępuje tutaj główne świadczenie bądź je uzupełnia,
- umowne zobowiązanie do naprawienia szkody, jeżeli taka będzie miała miejsce.
Ś

wiadczenie odszkodowawcze jest głównym świadczeniem, np. umowy gwarancyjne, czy

umowy ubezpieczenia.

Inne sytuacje rodzące obowiązek naprawienia szkody są określone w art. 142 i 132

k.c., art. 438 k.c., art. 161 k.p.c.

Prawo żądania kary umownej określają przepisy art. 483 § 1 i art. 483 § 1 k.c.

Natomiast prawo żądania odsetek określają przepisy art. 471 i art. 473 § 1 k.c.

Ponadto w ramach regulacji umowy sprzedaży unormowano względne prawa podmiotowe
związane ściśle z umową sprzedaży. Zaliczono do nich prawo odkupu (art. 593 do art. 595
k.c.) oraz prawo pierwokupu (art. 596 do 602 k.c.).

20.

Najczęściej występujące umowy cywilnoprawne: umowa kupna sprzedaży,
najmu, dzierżawy, umowa bankowa

UMOWY ZOBOWIĄZUJĄCE
W odróżnieniu od prawa francuskiego, szwajcarskiego, czy angielskiego law of contract,
polski Kodeks cywilny nie reguluje całokształtu problematyki umów. Nasz ustawodawca
przyjął w tym zakresie model regulacji prawnej opierający się na ukształtowanym w XIX
wieku przez prawników niemieckich szerokim pojęciu czynności prawnej. Prawne
uregulowanie kontraktów mieści się w prawie cywilnym. Przy czym pierwszoplanową dla
polskiego prawa nie jest instytucja umowy, lecz konstrukcja czynności prawnej.
Stosownie do tego założenia, w księdze pierwszej kodeksu Część ogólna zamieszczono
przede wszystkim przepisy odnoszące się do wszystkich kategorii czynności prawnych, a
dopiero w dalszej kolejności przepisy dotyczące zawarcia wszystkich postaci umów (tj.
przepisy księgi pierwszej działu II tytułu IV Zawarcie umowy art. 66-721). Przepisy Części
ogólnej kodeksu odnoszą się do wszystkich umów cywilnoprawnych, a zatem nie tylko do
umów zobowiązujących, lecz także do umów rozporządzających oraz majątkowo-
małżeńskich.
Przedmiotem naszego szczególnego zainteresowania są umowy zobowiązujące nazywane
niekiedy kontraktami, a zatem zajmiemy się przede wszystkim przepisami kodeksu
dotyczącymi kontraktów.
Przepisy te zostały ulokowane w księdze trzeciej Kodeksu cywilnego Zobowiązania. Księga
trzecia podzielona jest funkcjonalnie na dwie części. Pierwsza część tej księgi składająca się z
Tytułów od I do X (art. 353 do art. 534) określana jest mianem części ogólnej zobowiązań.
Zawiera ona przepisy dotyczące instytucji wspólnych wszystkim typom umów, w tym
również umów zobowiązujących.
Druga, na którą składają się Tytuły od Xl do XXXVI (art. 535 do art. 921) nazywana jest
częścią szczegółową zobowiązań. W części szczegółowej zobowiązań zamieszczono przepisy
szczególne dotyczące prawnie wyodrębnionych typów kontraktów.

.

Z racji ich uregulowania w Kodeksie kontrakty te noszą miano kontraktów nazwanych, w
przeciwieństwie do tych typów umów, których regulacja kodeksowa bądź szerzej ustawowa
nie obejmuje. Umowy nieuregulowane w ustawie, określane są jako "nienazwane".

POJĘCIE UMOWY ZOBOWIAZUJĄCEJ (KONTRAKTU)
Umowa stanowi jedną z podstawowych instytucji prawa cywilnego. Szczególnym wyrazem
autonomii woli stron jest możność powoływania do życia stosunków cywilnoprawnych za
pośrednictwem umowy.
Umowy zobowiązujące (zwane inaczej kontraktami), stanowią zasadniczy sposób wymiany
dóbr i usług oraz stosunków kredytowych. Wśród różnego rodzajów umów cywilnoprawnych
umowy zobowiązujące odgrywają niezmiernie istotną rolę w kształtowaniu i rozwoju obrotu
gospodarczego i konsumenckiego.
Przepisy Kodeksu cywilnego nie określają pojęcia umowy, ani też nie wskazują przesłanek
ogólnych wymaganych do jej zawarcia. Przyjmuje się, że do zawarcia umowy dochodzi w
drodze złożenia przez kontrahentów zgodnych oświadczeń woli, których treść i okoliczności
towarzyszące wskazują na zamiar wywołania określonych skutków prawnych.
To uzgodnienie oświadczeń woli stron określa się mianem konsensu (łac. consensus). Wynika
stąd, że prawo wiąże z umową określone skutki prawne tylko dlatego, iż strony uzgodniły w
oświadczeniach woli zamiar ich wywołania. Umowa wywołuje skutki prawne jedynie w
zakresie wzajemnych uzgodnień składających oświadczenia kontrahentów. W pewnych
przypadkach umowa może wywołać skutki nie objęte wolą stron lub mimo woli ich

wywołania skutki takie mogą nie nastąpić. Umowa nie może być sprzeczna z ustawą lub
zasadami współżycia społecznego (zasadami słuszności, dobrych obyczajów i uczciwego
obrotu). Nie może także mieć na celu obejścia prawa (art. 58 k.c.). Ponadto umowa wywołuje
nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz także te, które wynikają z ustawy, z zasad współżyciu
społecznego i z ustalonych zwyczajów (art. 56 k.c.). Rola prawa, w tym zwłaszcza Kodeksu
cywilnego, ogranicza się do wyrażania woli kontrahentów, ponieważ przepisom prawa
przypisuje się wyłącznie funkcję wyrażania, czy też uzupełniania woli stron i zapewnienia
ochrony praw, które powstały mocą ich woli.

PODZIAŁ UMÓW CYWILNOPRAWNYCH
Jak już była o tym mowa, umowy cywilnoprawne dzielą się na trzy zasadnicze grupy: umowy
zobowiązujące (kontrakty), umowy rozporządzające i umowy majątkowe małżeńskie.

Podział na umowy zobowiązujące i rozporządzające wynika w głównej mierze z

odmienności skutków, jakie umowy cywilnoprawne wywołują.
Umowa zobowiązująca polega na tym, że jedna strona (wierzyciel) może żądać od drugiej
(dłużnika) określonego zachowania się (świadczenia). Konstrukcja umowy zobowiązującej
jest więc zbieżna z pojęciem zobowiązania określonym w art. 353 k.c. Umowami
zobowiązującymi są kontrakty sprzedaży, komisu, zamiany, darowizny, przechowania,
agencji, pożyczki itd. Stanowią one zdecydowaną większość umów zawieranych w obrocie
gospodarczym i konsumenckim. Zawarcie umowy zobowiązującej powoduje powiększenie
się pasywów w majątku zobowiązującego się (dłużnika) oraz aktywów w majątku jego
kontrahenta (wierzyciela), który nabywa wierzytelność. Umowa rozporządzająca natomiast
polega na rozporządzeniu własnym prawem, czyli na jego przeniesieniu lub obciążeniu na
rzecz innej osoby albo na jego ograniczeniu lub zniesieniu. Do umów rozporządzających
należą umowy przenoszące własność i inne prawa majątkowe (autorskie, wynalazcze, itp.),
ustanawiające ograniczone prawa rzeczowe (np. użytkowania, służebności, hipoteki lub
zastawu), a także zmierzające do zniesienia istniejących już praw majątkowych (np.
zrzeczenie się służebności gruntowej lub osobistej, hipoteki, zastawu, zwolnienie z długu).
Umowa rozporządzająca prowadzi do zmniejszenia aktywów rozporządzającego (jego
majątek zostaje zmniejszony na skutek wyzbycia się określonych praw majątkowych) oraz do
powiększenia aktywów jego kontrahenta (którego majątek zostaje powiększony wskutek
nabycia praw majątkowych lub zniesienia praw, jakie go obciążały).
Powyższe rozróżnienie umów cywilnoprawnych oraz podane przykłady mogą rodzić
wątpliwości. Wydaje się, że skoro w wyniku zawarcia umowy sprzedaży sprzedawca
zobowiązuje się do przeniesienia własności rzeczy na kupującego, to umowa ta
kwalifikowana być powinna jako umowa rozporządzająca (przeniesienie własności mieści się
bowiem w kategorii rozporządzenia prawem). Jednakże umowa sprzedaży została przez nas
określona jako umowa zobowiązująca. Powstaje zatem pytanie, czy dla wywołania skutku
rozporządzającego potrzebne jest dokonanie odrębnej czynności rozporządzającej. Nie ma w
tym sprzeczności. Nasze prawo, wzorem uregulowań francuskiego prawa cywilnego, przyjęło
w odniesieniu do niektórych umów zobowiązujących strony lub jedną z nich do dokonania
rozporządzeń prawami majątkowymi koncepcję podwójnych skutków zobowiązująco -
rozporządzających. Wyrażają art. 155 § l kc., stanowiąc, że umowa sprzedaży, zamiany,
darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co
do tożsamości przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej
albo strony inaczej postanowiły.
Zasada ta obejmuje także umowy zobowiązujące do przeniesienia innych praw majątkowych
(użytkowania wieczystego patrz art. 234 i 237 kc., ograniczonych praw rzeczowych art. 245 §
1 k.c., zastawu art. 307 kc.). Podobnie umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna
umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę,

chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo, że strony inaczej postanowiły (art. 510 § 1
kc.).
Oznacza to, że we wszystkich wyżej wymienionych przypadkach umowa zobowiązująca do
rozporządzenia wywołuje równocześnie skutki rozporządzające, bez potrzeby dokonywania
odrębnej czynności rozporządzającej.
Umowy majątkowe małżeńskie (zwane potocznie intercyzą) uregulowane zostały w Kodeksie
rodzinnym i opiekuńczym. Odrębny charakter prawny tych umów wynika ze specyfiki
instytucji małżeństwa. Umowy te regulują stosunki majątkowe małżeńskie odmiennie niż to
wynika z ustawy (ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej), a zatem rozstrzygają
wprawdzie o rodzaju relacji majątkowej przede wszystkim między samymi małżonkami
(ustrój pełnej rozdzielności, ustrój ograniczonej wspólności lub rozszerzonej wspólności
majątkowej małżeńskiej), ale skutki takiej umowy nie mają względnego charakteru i są
wiążące także dla osób trzecich (np. wierzycieli obojga małżonków).
Umowa majątkowa małżeńska nie może być zaliczana do kategorii umów zobowiązujących
także dlatego, że nie czyni żadnego z małżonków wierzycielem uprf1wnionym do domagania
się spełnienia określonego świadczenia ani też dłużnikiem, który byłby zobowiązany do
zaspokojenia roszczeń. Umowa majątkowa małżeńska może wprawdzie obejmować określone
rozporządzenia prawem na rzecz majątku wspólnego, jeżeli prawo to wchodzi z mocy ustawy
do majątku odrębnego, albo na rzecz majątku odrębnego, jeżeli prawo to wchodzi z mocy
ustawy
do majątku wspólnego, ale często zawierana jest także przed zawarciem małżeństwa, a więc
zanim powstanie ustawowa wspólność małżeńska albo zanim jakiekolwiek prawo majątkowe
będzie mogło zostać przedmiotem rozporządzenia. Ma zatem raczej charakter umowy
organizacyjnej, której celem jest uporządkowaniu wzajemnych relacji majątkowych między
małżonkami.

WYBRANE RODZAJE UMÓW ZOBOWIĄZUJĄCYCH (KONTRAKTÓW)
Podział na umowy nazwane i nienazwane wprowadza się w oparciu o kryterium właściwej
regulacji prawnej, która znajdzie zastosowanie do wybranego przez strony kontraktu.
Ź

ródłem regulacji każdej umowy jest przede wszystkim sama umowa. Jednakże w kwestiach

nieuregulowanych przez kontrahentów zastosowanie mogą mieć odpowiednie przepisy
ustawy.
Umowa nazwana jest to każdy typ kontraktu mniej lub bardziej szczegółowo uregulowany w
ustawie. Przyjmuje się, że umowa nazwana to umowa o ustawowo określonych cechach.
przepisy ustawy zawierają pojęcie i istotne elementy takiej umowy (składniki przedmiotowo
istotne - łac. essentialia negotii) oraz nadają im odrębne nazwy jak sprzedaż, najem,
darowizna, zlecenie, umowa o dzieło, itd.
Wyróżnienie normatywne umów nazwanych ma na celu wskazanie na właściwą dla nich
regulację prawną.
Najczęściej tego rodzaju regulacja zawarta jest w zespole przepisów stosowanych do danej
umowy, wyodrębnionym w systematyce danego aktu normatywnego. W taki sposób
uregulowano umowy nazwane we wspomnianej już części szczególnej tytuły XI- XXXVI
księgi III k.c. Każdy z tytułów składa się z przepisów regulujących wskazaną w nim umowę
nazwaną. Np. Tytuł XI zawiera przepisy o umowie sprzedaży (art. 535 do 602), tytuł XVII
przepisy o umowie najmu i dzierżawy (art. 659 do 709), tytuł XXI o umowie zlecenia (art.
734 do 751), a tytuł XXXI o umowie spółki (art. 860 do 875) itd.
Przyporządkowanie danego kontraktu do określonego typu umowy nazwanej powoduje, że
stosuje się do niej zespół przepisów właściwych dla tego typu umowy. Jeżeli więc zawarto
umowę, na podstawie której przyjmujący zamówienie zobowiązał się do wyposażenia i
urządzenia lokalu mieszkalnego, a: zamawiający do zapłaty wynagrodzenia, to do tej umowy

stosuje się przepisy o umowie o dzieło zawarte w tytule XV (art. 627 do 646). Jeżeli
natomiast właściciel domu zobowiązał się oddać go drugiej stronie do używania, a ta zgodziła
się płacić w zamian miesięczny czynsz, to do takiej umowy stosujemy odpowiednio przepisy
o najmie (art. 659 do 692 k.c.).
Fakt uregulowania umowy w ustawie zdecydowanie ułatwia kontrahentowi zarówno
zawarcie, jak i kształtowanie treści kontraktu. Przede wszystkim obrót kontraktowy staje się
dzięki temu odformalizowany, co oznacza m.in., że umowy nazwane mogą być skutecznie
zawierane w postaci uproszczonej. Wystarczy więc, gdy kontrahenci, zawierając kontrakt,
ograniczą się jedynie do uzgodnienia jednego z charakterystycznych (typowych) świadczeń
wzajemnych i podania nazwy umowy, jeżeli przepisy ją regulujące wskazują sposób ustalenia
drugiego świadczenia wzajemnego. Pozostałą treść zawartego kontraktu wypełnią wówczas
przepisy ogólne Kodeksu oraz przepisy szczegółowe dotyczące danego typu umowy.
Na przykład zawierając umowę o dzieło, strony nie muszą określić wysokości wynagrodzenia
przyjmującego zamówienie (należy mu się wówczas, zgodnie z art. 628 § l k.c.,
wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy). Zawierając umowę
sprzedaży, strony mogą się ograniczyć do określenia typowych elementów, jak przedmiot
sprzedaży (z dokładnym jego opisem), którego własność sprzedawca zobowiązuje się
przenieść na kupującego. Jeżeli strony umowy sprzedaży nie określą ceny ani nie wskażą
podstaw do jej ustalenia a z okoliczności wynika, że miały na myśli cenę przyjętą w
stosunkach danego rodzaju, to poczytuje się w razie wątpliwości, że chodziło o cenę w
miejscu i czasie, w którym przedmiot umowy miał być kupującemu wydany.
Zgodnie z zasadą swobody umów (art. 3531 k.c.) kontrahenci mogą zawierać także innego
rodzaju umowy, dla których brak szczególnych regulacji prawnych. Określa się je mianem
umów nienazwanych. Strony mogą wówczas swobodnie stworzyć całą ich treść i uzgodnić
indywidualnie wszystkie ich postanowienia. Rozwój umów tego rodzaju w praktyce
kontraktowej prowadzi do ukształtowania się i utrwalenia pewnych niezmiennych cech
charakterystycznych dla takiej umowy. Proces ten powoduje, że praktyka kontraktowa lub
judykatura umowę nienazwaną zaczyna w obrocie identyfikować pod ogólnie akceptowaną
nazwą. Należą do tej kategorii np. umowy know-how, franchisingu, forfeitingu czy
factoringu.
Kiedy umowa nienazwana nabiera dużej doniosłości gospodarczej, przycierając
zuniformizowaną i og61nie akceptowaną treść, wówczas może zostać włączona do systemu
prawa poprzez stworzenie dla niej odpowiedniej szczególnej regulacji prawnej, uzyskując tym
samym miejsce wśród umów nazwanych. Tak stało się między innymi z umową leasingu,
która została prawnie wyodrębniona w nowym tytule XVII

1

księgi III kc. (art. 709

1

do 709

18

).

Pośrednią kategorię między umowami nazwanymi i nienazwanymi stanowią tzw. umowy
mieszane. Są to kontrakty, których nie da się w całości przyporządkować do któregoś z typów
umów nazwanych, ponieważ w swojej treści zawierają elementy dwu lub więcej umów
nazwanych, względnie elementy umowy (lub umów) nazwanej i umowy nienazwanej.
Elementy tych umów są jednak w taki sposób powiązane, że tworzą nową oryginalną i
zorganizowaną całość. Doktryna zalicza to umów mieszanych m.in. umowę o oddanie
przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.
Umowa jest jednostronnie zobowiązująca, jeżeli po jednej stronie umowy jest tylko
obowiązek świadczenia a po drugiej wyłącznie uprawnienie, a zatem jedna strona może być
tylko dłużnikiem albo tylko wierzycielem. Charakter umowy jednostronnie zobowiązującej
ma np. darowizna i użyczenie.
Umowa jest dwustronnie zobowiązująca, gdy strony są równocześnie zobowiązane i
uprawnione do żądania świadczenia od siebie nawzajem. Każda z nich występuje zatem, jako
wierzyciel w stosunku do jednego i jako dłużnik w stosunku do drugiego świadczenia.

W obrocie gospodarczym zawierane są z reguły umowy dwustronnie zobowiązujące. Taki
charakter ma większość umów nazwanych. Np. w umowie sprzedaży sprzedawca jest
dłużnikiem kupującego, jeśli chodzi o wydanie mu przedmiotu sprzedaży, ale jednocześnie
jest jego wierzycielem, gdy chodzi o zapłatę ceny.
Umowy dochodzą zazwyczaj do skutku już w chwili złożenia przez strony zgodnych
oświadczeń woli, czyli w drodze konsensu (łac. solo consensu). Stąd wywodzi się ich
określenie jako umów konsensualnych. Zasada konsensualizmu stanowi fundament prawa
kontraktów. Do skutecznego zawarcia znakomitej większości umów nazwanych i powstania
wiążących zobowiązań wystarczy złożenie oświadczeń woli, bez potrzeby wydania ich
przedmiotu.
Do zawarcia niektórych umów przepisy wymagają jednak poza złożeniem oświadczeń woli
wydania, czy wręczenia rzeczy (lub innego przedmiotu materialnego), której objęcie w
posiadanie stanowi warunek wejścia umowy w życie. Umowy takie określane są mianem
umów realnych. Umowa użyczenia, przez którą użyczający zobowiązuje się zezwolić
biorącemu przez czas oznaczony lub nie oznaczony na bezpłatne używanie oddanej mu w tym
celu rzeczy (art. 710 kc.), dochodzi do skutku dopiero po oddaniu biorącemu przedmiotu
użyczenia. Podobnie skonstruowane zostały umowy przechowania (art. 835 kc.) i składu (art.
853 k.c.). Kontrahenci mogą uzgodnić w umowie, że dojdzie ona do skutku dopiero w chwili
oddania drugiej stronie przedmiotu umowy, a więc mogą przekształcić umowę konsensualną
w umowę realną. Nie mogą jednak zmienić nazwanej umowy realnej w konsensualną.
Niektóre przepisy uzależniają określone skutki prawne umowy od tego, czy ma ona odpłatny
czy też nieodpłatny charakter. Najogólniej rzecz ujmując, przewidują one zazwyczaj szerszy
zakres ochrony praw osoby dokonującej świadczenia nieodpłatnie oraz węższy zakres jej
obowiązków względem drugiej strony aniżeli w przypadku świadczenia odpłatnego.
Umowa jest odpłatna, gdy każda ze stron ma uzyskać z zawieranej transakcji określoną
korzyść majątkową. W zamian za świadczenie jednej strony (np. w umowie sprzedaży -
przeniesienie prawa własności rzeczy), druga otrzymuje wynagrodzenie, zapłatę (np. w
umowie sprzedaży - cenę). W obrocie konsumenckim i gospodarczym większość umów
regulowanych przepisami Kodeksu cywilnego ma odpłatny charakter. Nazwanymi umowami
zawsze odpłatnymi są m.in. umowa sprzedaży, umowa o dzieło, najem i dzierżawa, leasing.
Umowy nieodpłatne polegają na dokonywaniu przysporzenia na rzecz kontrahenta pod
tytułem darmowym (nieodpłatnym). Korzyść majątkową odnosi wówczas tylko strona, na
której rzecz przysporzenie następuje. Umowy nieodpłatne mogą mieć charakter umów
jednostronnie lub dwustronnie zobowiązujących. Umowami zawsze nieodpłatnymi są umowa
użyczenia i darowizny. W zależności od woli stron niektóre kontrakty mogą mieć charakter
odpłatny lub nieodpłatny (np. zlecenie czy przechowanie może być odpłatne, tj. za
wynagrodzeniem, albo nieodpłatne, tj. bez wynagrodzenia, pożyczka może być
oprocentowana lub nie oprocentowana).
Szczególny rodzaj umów odpłatnych stanowią umowy wzajemne. Stosownie do art. 487 § 2
k.c. umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie
jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej. Świadczenia stron charakteryzuje
zatem swoista, bo zależna od subiektywnej oceny stron równowaga (ekwiwalentność,
zamienność, paliatywność). Kontrahenci zawierają kontrakt dlatego, że ich świadczenia
wydają się im być wzajemnie wymienne i równowartościowe. Celem świadczenia każdej
strony jest uzyskanie odpowiadającego mu świadczenia kontrahenta. Sprzedawca
zobowiązuje się do przeniesienia własności sprzedawanego towaru, ponieważ kupujący
zobowiązuje się do zapłacenia za ten towar ceny odpowiadającej jego wartości. Podobnie
kupujący zobowiązuje się do zapłacenia ceny dlatego, że sprzedawca zobowiązuje się do
przeniesienia na niego własności towaru odpowiedniego do płaconej kwoty.

Wyrazem zasady swobody umów jest wolność wyboru kontrahenta oraz dowolnego i w pełni
autonomicznego kształtowania treści zawieranego kontraktu. Pełna realizacja tej swobody
następuje w toku negocjacji prowadzonych między równorzędnymi partnerami. Kontrakt
stanowi wówczas rezultat dojścia stron do kompromisu i wspólnego uzgodnienia postanowień
umownych.
Umowy swobodnie negocjowane zawierane są nadal w tradycyjnym obrocie gospodarczym,
w którym żadna ze stron nie jest w stanie narzucić kontrahentowi rozwiązań korzystnych
wyłącznie dla niej.
Jednak stałe dążenie do uproszczenia procedury nawiązywania stosunków kontraktowych, a
zwłaszcza funkcjonalizacja masowego obrotu z udziałem konsumentów prowadzi do
upowszechnienia praktyki wielokrotnego powielania zuniformizowanych kontraktów o
identycznej treści. Tendencje te wzmacnia dodatkowo rozwój elektronicznych systemów
porozumiewania się na odległość, w szczególności Internetu. Korzystanie przez
przedsiębiorców z wcześniej opracowanych, jednolitych formularzy kontraktowych lub
standardowych ogólnych warunków umów, które są udostępniane szerokim kręgom
odbiorców i wypełniane następnie przez klientów bez możliwości uprzedniego negocjowania
ich postanowień nazywamy praktyką zawierania umów adhezyjnych (od łac. adhesio
przystąpić). Praktyka ta rozwinęła się zwłaszcza w obrocie elektronicznym, ale jest także sil-
nie obecna w obrocie tradycyjnym, np. w dziedzinie umów o dostawę nośników energii
(elektrycznej, gazowej, cieplnej) i wody, odprowadzania ścieków, a także umów
ubezpieczeniowych, bankowych, przewozowych (dot. przewozu osób i towarów drogą
lądową, powietrzną i morską, komunikacji miejskiej itp.).
Z uwagi na to, że treść umów adhezyjnych kształtowana jest jednostronnie przez
przedsiębiorcę, który jest kontrahentem ekonomicznie silniejszym (zw. proponentem), istnieje
ryzyko nadużywania tej przewagi ekonomicznej i forsowania treści wzorców wyłącznie na
jego korzyść kosztem kontrahenta przystępującego do umowy (zw. adherentem). Dlatego
ustawodawca szczególną troską otacza adherentów wprowadzając restrykcyjne rozwiązania
ustawowe zapewniające im odpowiednią ochronę i gwarantujące przywrócenie między
stronami równowagi we wzajemnych świadczeniach (por. m.in. art. 384 i 385

4

kc.).

WYBRANE TYPY NAZWANYCH UMÓW ZOBOWIĄZUJĄCYCH

Umowa sprzedaży

Jest to najważniejsza i najczęściej spotykana w praktyce kontraktowej umowa nazwana.
Ogólne przepisy o sprzedaży zawarte są w Tytule XI, działach I-III księgi trzeciej Kodeksu
cywilnego (art. 535 do 582).
Do elementów przedmiotowo istotnych umowy sprzedaży (art. 535 kc.) zaliczyć należy:
- zobowiązanie jednej strony (zw. sprzedawcą) do przeniesienia na drugą stronę (zw.
kupującym) własności rzeczy (art. 45 kc.). Przedmiotem umowy sprzedaży mogą być
również, stosownie do art. 555 kc., także energia (np. elektryczna, cieplna) oraz prawa (np.
wierzytelność, ograniczone prawa rzeczowe, prawa do spadku),
- zobowiązanie kupującego do zapłaty ceny, tj. oznaczonej sumy pieniężnej. Cenę określa się
najczęściej kwotą pieniędzy ale cenę można także określić w drodze wskazania podstaw do
jej ustalenia (np. cena średnia za dany towar w oznaczonym okresie, cena giełdowa, rynkowa,
czy ustalona, w oparciu o wzór czy oznaczone kryteria). Jeżeli strony nie wskazały ceny w
powyższy sposób, możliwe jest jej ustalenie w oparciu o obiektywne okoliczności, z których
wynika, że strony miały na względzie cenę przyjętą w stosunkach danego rodzaju. Wtedy
poczytuje się, że chodziło o cenę w miejscu i czasie, w którym rzecz ma być kupującemu
wydana,

•

kupujący zobowiązany jest do odbioru przedmiotu sprzedaży od sprzedawcy, który z
kolei obowiązany jest do jego wydania, a czasem do jego dostarczenia drugiej stronie
lub wskazanej przez nią osobie trzeciej. Sposób wydania i odebrania rzeczy
sprzedanej powinien zapewnić jej całość i nienaruszalność. W szczególności sposób
opakowania i przewozu powinien odpowiadać właściwościom rzeczy (art. 545 § l kc.)
Jeżeli inaczej nie ustalono, koszty wydania oraz przesłania rzeczy do miejsca, które
nie jest miejscem spełnienia świadczenia obciążają sprzedawcę a koszty odebrania po-
nosi kupujący (art. 547 kc.). Z chwilą wydania rzeczy sprzedanej przechodzą na
kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą (np. pożytki, koszty napraw,
obowiązek podatkowy) oraz niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia
rzeczy (art. 548 kc.) Jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki z odebraniem rzeczy
sprzedanej, sprzedawca może oddać rzecz na przechowanie na koszt i ryzyko
kupującego (art. 551 § 1 k.c.);

Poza tym sprzedawca obowiązany jest udzielić kupującemu potrzebnych wyjaśnień o
stosunkach prawnych i faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej oraz wydać posiadane
przez siebie dokumenty, które jej dotyczą (np. instrukcję obsługi, kartę gwarancyjną, dowód
rejestracyjny w przypadku pojazdu mechanicznego - art. 546 kc.). Razem z rzeczą sprzedaną
sprzedawca powinien wydać kupującemu wszystkie przynależności (art. 51 kc.).
Umowa sprzedaży jest umową wzajemną. Strony sprzedaży zobowiązują się bowiem w
stosunku do siebie w taki sposób, że świadczenie jednej z nich (np. płacona cena) jest
odpowiednikiem świadczenia drugiej (np. wartości sprzedawanej rzeczy). Umowa sprzedaży
jest także umową zobowiązującą i konsensualną.
Kodeksowe przepisy o sprzedaży nie zastrzegają dla tej umowy żadnej formy szczególnej (np.
pisemnej, czy aktu notarialnego). Niekiedy jednak z innych przepisów wynika obowiązek
zachowania przez umowę, w tym również umowę sprzedaży, formy szczególnej pod rygorem
nieważności. Rygor ten nie dotyczy jednak samego zobowiązania, ale z reguły skutku prawno
rzeczowego, jaki umowa sprzedaży jednocześnie ma wywołać (np. przeniesienia własności
nieruchomości - art. 158 kc., użytkowania wieczystego - art. 237 k.c., spadku - art. 1052 kc.,
zbycia przedsiębiorstwa - art. 75

1

kc.).

Umowę sprzedaży można zawrzeć w drodze zastosowania dowolnego trybu, tj.

przez ofertę i jej przyjęcie (art. 66 i nast. k.c.), w toku negocjacji (art. 72 k.c.), czy przez
aukcję bądź przetarg (art. 70

1

do 70

5

k.c.). Często spotykanym sposobem zawierania umów

sprzedaży jest posługiwanie się przez jedną ze stron (z reguły jest to oferent) wzorcem
kontraktowym lub regulaminem, czy też ogólnymi warunkami (art. 384 do 385

4

k.c.).

Roszczenia z tytułu sprzedaży przedawniają się zgodnie z zasadami ogólnymi (art. 117 i nast.
k.c.). Wyjątkiem jest np. termin przedawnienia roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w
zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy. Wynosi on jedynie dwa lata (art. 554
k.c.). Oznacza to, że kupujący będący konsumentem swych roszczeń może dochodzić w
terminie lat dziesięciu, zaś sprzedawca prowadzący sklep w terminie lat dwóch.
W kodeksie uregulowano trzy szczególne postacie umowy sprzedaży. Należą do nich
sprzedaż na raty (art. 583 do 588 k.c.), sprzedaż z zastrzeżeniem prawa własności (art. 589 do
591 k.c.), sprzedaż na próbę (art. 592 k.c.).

Umowa najmu i dzierżawy

Wspólnym elementem zarówno umowy najmu jak i umowy dzierżawy jest ich konstrukcja
normatywna oparta na wierzytelności jednej ze stron (najemcy, dzierżawcy) do okresowego
używania cudzej rzeczy albo, w przypadku dzierżawy, korzystania z cudzego prawa.
Umowa najmu i dzierżawy uregulowane zostały w tytule XVII księgi trzeciej kc., umowa
najmu w dziale I (art. 659 do 692) i umowa dzierżawy w dziale II (art. 693 do 709). W
ramach działu I wyróżniono odrębne zasady najmu lokali (art. 680 do 692 kc.). Oba typy

umowy mają charakter wzajemny, a o ich podobieństwie świadczy treść art. 694 kc., zgodnie
z którym do dzierżawy stosuje się odpowiednio przepisy o najmie.
Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać rzecz najemcy do używania na czas
oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony
czynsz (art. 659 § l kc.). Z najmu wynika dla najemcy jedynie uprawnienie do korzystania z
rzeczy (rzeczy ruchomej i nieruchomości albo ich części) w ograniczonym zakresie, tj. do jej
używania.
Wyklucza to zatem możliwość zużycia rzeczy przez najemcę, a także pobierania z niej
pożytków i innych dochodów (art. 53 do 55 kc.).
Ten ograniczony zakres uprawnień najemcy rożni umowę najmu od umowy dzierżawy, w
której dzierżawca uprawniony jest nie tylko do korzystania z rzeczy ale również do pobierania
z niej pożytków (art. 693 § l kc.). Przedmiotem dzierżawy może być tylko rzecz, która
przynosi pożytki (w praktyce jest to najczęściej nieruchomość rolna, gospodarstwo rolne (art.
55

3

kc.) albo przedsiębiorstwo (art. 55

1

kc.)]. Ponadto dzierżawa ma szerszy zakres

przedmiotowy, ponieważ jej przedmiotem mogą być nie tylko rzeczy lecz również prawa
majątkowe i niemajątkowe (art. 709 kc.).
Zarówno umowa najmu, jak i umowa dzierżawy mają charakter zobowiązujący,
konsensualny, wzajemny i odpłatny. Najemca i dzierżawca zobowiązani są do zapłaty
czynszu uzgodnionego w umowie. W umowie najmu czynsz może być oznaczony w
pieniądzu lub w świadczeniach innego rodzaju, np. czynsz może być odpracowywany przez
najemcę.
W umowie dzierżawy natomiast czynsz oprócz pieniężnego może mieć również postać
ułamkowej części pożytków pobieranych z wydzierżawionej rzeczy lub prawa. Czynsz najmu
lub czynsz dzierżawny jest z reguły świadczeniem okresowym, tj. płatnym w określonych
odstępach czasu. Może mieć jednak charakter świadczenia spełnionego jednorazowo.
Ponieważ umowa najmu i dzierżawy ma charakter zobowiązujący, wynajmującym oraz
wydzierżawiającym może być każdy, kto włada rzeczą zarówno na podstawie prawa
własności, tj. jako właściciel, jak też jedynie na podstawie faktycznej, tj. jako posiadacz
samoistny.
Ś

wiadczenie wynajmującego i wydzierżawiającego polega na oddaniu rzeczy do używania na

czas określony lub nieokreślony. W tym czasie wynajmujący oraz wydzierżawiający ma
obowiązek tolerować uprawnienie najemcy i dzierżawcy do władania rzeczą. Ich świadczenie
ma zatem charakter ciągły w tym sensie, że zobowiązani są przez czas trwania umowy do
stałego zachowania się polegającego na zaniechaniu (nie czynieniu przeszkód i nie
przeszkadzaniu w korzystaniu z rzeczy przez najemcę bądź dzierżawcę).
Umowa zawarta na czas nieoznaczony (zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym)
może być w każdym czasie rozwiązana w drodze wypowiedzenia (art. 365

1

kc., art. 673 § l

kc.). Terminy wypowiedzenia mogą zostać określone w umowie. W braku ich umownego
uzgodnienia stosuje się terminy ustawowe (art. 673 § 2 kc.). Jeżeli czynsz płatny jest w
odstępach czasu dłuższych niż miesiąc, umowę można wypowiedzieć najpóźniej na trzy
miesiące naprzód na koniec kwartału kalendarzowego. Gdy czynsz płatny jest miesięcznie, to
na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego, a gdy czynsz płatny jest w okresach
krótszych niż miesiąc, to na trzy dni naprzód. Gdy czas trwania umowy wynosi jeden dzień-
na jeden dzień naprzód. Jeżeli rzecz oddana została do używania na czas oznaczony, strony
nie mogą zakończyć umowy w drodze wypowiedzenia. W sposób dowolny, bez ważnej
przyczyny.
Przyczyny te mogą wynikać z ustawy (np. art. 667 § 2 kc., art. 672 kc., art. 687 kc., art. 698 §
2 kc., art. 703 kc.) albo z umowy (art. 673 § 3 kc.). Umowa zawarta na czas oznaczony
powinna dokładnie wskazywać okoliczności, w których strony mogą ją wypowiedzieć.

Maksymalnym okresem oznaczonym, na który umowa najmu może być zawarta wynosi lat
dziesięć. Umowa najmu zawarta na czas dłuższy niż dziesięć lat uważana jest po upływie tego
terminu za zawartą na czas nieoznaczony (art. 661kc.). W przypadku dzierżawy termin ten
jest znacznie dłuższy i wynosi trzydzieści lat (art. 695 § l kc.).
W umowach występują obowiązki stron. Umowa najmu nakłada na wynajmującego
obowiązki w większym rozmiarze niż to czyni w przypadku wydzierżawiającego. Wynika to
z tego, że dzierżawca ma szerszy zakres swobody w korzystaniu z rzeczy niż najemca.
Wynajmujący obowiązany jest przede wszystkim wydać rzecz najemcy w stanie przydatnym
do umówionego użytku i utrzymywać rzecz w takim stanie w czasie trwania umowy. Ponadto
wynajmujący ma obowiązek zapewnić najemcy nieskrępowane i spokojne używanie rzeczy,
w tym również udzielić najemcy ochrony w razie zakłócenia używania przez osoby trzecie..
Wynajmujący ponosi odpowiedzialność za wady rzeczy najętej.
Najemca z kolei zobowiązany jest do świadczenia wzajemnego w postaci czynszu. Ma także
obowiązek używać rzeczy w sposób w umowie określony i odpowiadający jej przeznaczeniu.
Na najemcy ciąży obowiązek ponoszenia drobnych nakładów połączonych ze zwykłym
używaniem rzeczy. Najemca może rzecz oddać w dalszy najem (tzw. podnajem) chyba, że
zabrania mu tego umowa.
Dzierżawca zobowiązany jest wykonywać swe uprawnienie pobierania pożytków zgodnie z
wymaganiami prawidłowej gospodarki i nie może zmienić przeznaczenia przedmiotu
dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego. W odróżnieniu od najemcy dzierżawca ponosi
koszty wszelkich napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie
niepogorszonym. Nie może też bez zgody wydzierżawiającego oddać przedmiotu dzierżawy
w poddzierżawę.

•

Umowa zlecenia

Umowa zlecenia uregulowana została w tytule XXI księgi trzeciej Kodeksu cywilnego (art.
734 do 751). W umowie tej stronami są dający zlecenie (zleceniodawca) oraz przyjmujący
zlecenie (zleceniobiorca).
Do elementów typowych tej umowy nazwanej należy zobowiązanie zleceniobiorcy do
dokonania określonej czynności prawnej dla zleceniodawcy (art. 734 § 1 k.c.).
Przedmiotem zlecenia w ścisłym tego słowa znaczeniu nie może być natomiast spełnienie
usługi w postaci czynności faktycznej, której elementem nie jest oświadczenie woli. Jednakże
do świadczenia czynności faktycznych (np. usług turystycznych, udzielania prywatnych lekcji
i korepetycji, nauki języków obcych, gry na instrumentach, pośrednictwa przy zawieraniu
umowy, leczenia, opieki) przepisy o zleceniu stosuje się odpowiednio (art. 750 k.c.).
Szereg umów o świadczenie usług mających zazwyczaj cechy czynności faktycznych zostało
odrębnie uregulowanych w Kodeksie cywilnym (np. umowa agencyjna - art. 758 do 764

9

;

umowa komisu - art. 765 do 773; umowa przewozu - art. 774 do 793; umowa spedycji - art.
794 do 804; umowa ubezpieczenia - art. 805 do 834; umowa przechowania - art. 835 do 845
oraz umowa składu - art. 853 do 859

9

). Do umów tych wskazane przepisy szczególne znajdą

zastosowanie w pierwszej kolejności.
Przyjmujący zlecenie wykonuje czynność prawną w pełni samodzielnie i nie podlega przy
tym ogólnemu kierownictwu zleceniodawcy. Tą właśnie cechą umowa zlecenia różni się od
umowy o pracę szczegółowo uregulowanej w Kodeksie pracy.
Zleceniobiorca zobowiązuje się jedynie do dokonania umówionych czynności prawnych, ale
nie odpowiada natomiast za to, że pożądany przez dającego zlecenie rezultat nie został
osiągnięty (np. biorący zlecenie poprowadzenia sprawy sądowej adwokat nie wygrał jej w
zakresie oczekiwanym przez zleceniodawcę). Umowa zlecenia ma zatem charakter umowy
starannego działania. Zleceniobiorca ponosi zatem odpowiedzialność kontraktową, jeżeli
zleceniodawca wykaże, iż wykonując zlecenie nie zachował on należytej staranności (np.
zleceniodawca przegrał sprawę sądową, ponieważ jego adwokat nie złożył we właściwym

terminie apelacji). Z tych względów umowa zlecenia opiera się w dużym stopniu na zaufaniu
dającego zlecenie do przyjmującego zlecenie.
Zleceniodawca wykonuje czynność prawną dla dającego zlecenie. Oznacza to, że nic działa
on na swoją rzecz, ale na rachunek dającego zlecenie. Może zatem działać w charakterze
pełnomocnika, tj. w imieniu i na rzecz zleceniodawcy. Udzielenie odrębnego pełnomocnictwa
nie jest konieczne, ponieważ zlecenie z mocy ustawy (art. 734 § 2 kc.) obejmuje umocowanie
do dokonania czynności prawnej w imieniu dającego zlecenie.
Zleceniobiorca może też działać, co prawda, na rachunek zleceniodawcy, ale w imieniu
własnym, tj. w charakterze zastępcy pośredniego. Dokonuje on zatem czynności prawnej na
swoje nazwisko (np. nabywa nieruchomość dla siebie, nie ujawniając przed sprzedawcą, że
działa w imieniu zleceniodawcy), ale ma obowiązek przenieść potem na zleceniodawcę
wszystko co w wyniku czynności prawnej uzyskał (art. 734 § 2 kc., art. 740). Umowa
zlecenie może być w zależności od woli stron umową odpłatną albo nieodpłatną. Zazwyczaj
jednak w stosunkach gospodarki rynkowej, gdzie rządzą prawa ekonomii z prawem wartości
oraz prawem popytu i podaży umowy zlecenia mają charakter odpłatny i wzajemny. Zlecenie
jest umową konsensualną i zobowiązującą.
Z umowy wynikają obowiązki stron. Podstawowym obowiązkiem przyjmującego zlecenie
jest dokonanie czynności prawnej z należytą starannością. Zachowuje on zatem dużą swobodę
i samodzielność, gdy chodzi o ustalenie sposobu wykonania zleconej czynności i dobór
ś

rodków działania. Zleceniodawca ma prawo udzielić mu jednak wiążących wskazówek, czy

instrukcji postępowania zwłaszcza, gdy wymagają tego okoliczności. Zleceniobiorca
powinien wykonać zlecenie osobiście, ale nie jest to wymaganie bezwzględne.
Może on przy jego wykonywaniu posłużyć się pomocnikiem lub zastępcą, zawiadamiając o
tym zlecającego. Ponosi on za nich odpowiedzialność tylko za winę w wyborze (art. 738 § 1
kc.). W pozostałych przypadkach odpowiada za ich zawinione działania na zasadzie ryzyka
(art. 738 § 2 zd. 2 kc., 474 kc.). Przyjmujący zlecenie obowiązany jest na bieżąco informować
zleceniodawcę o przebiegu sprawy i złożyć mu sprawozdanie z wykonania zlecenia. Ma także
obowiązek wydać zleceniodawcy wszystko co w ramach wykonywania zlecenia dla niego
uzyskał.

Po stronie dającego zlecenie istnieje obowiązek pokrycia wydatków przyjmującego

zlecenie związanych z należytym jego wykonywaniem oraz zwolnienia go z zaciągniętych w
celu tym zobowiązań (art. 742, 743 kc.).
Jeżeli zlecenie jest odpłatne zleceniodawca ma obowiązek dać zleceniobiorcy wynagrodzenie.
Należy się ono zleceniobiorcy dopiero po wykonaniu zlecenia, tj. z dołu (art. 744 kc.) i bez
względu na osiągnięty rezultat. Jeżeli nie ma obowiązującej taryfy, a nie umówiono się o
wysokość wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy.
Dający zlecenie oraz przyjmujący zlecenie ma prawo w dowolnym czasie wypowiedzieć
stosunek zlecenia ze skutkiem natychmiastowym (art. 746 kc.). Strony mogą jednak w
umowie określić terminy, sposób oraz powody wypowiedzenia.

•

U mowa o dzieło

Umowa o dzieło została uregulowana w tytule XV księgi trzeciej Kodeksu cywilnego (art.
627 do 646). W umowie tej stronami są przyjmujący zamówienie i zamawiający.
Do elementów typowych tej umowy nazwanej należy zobowiązanie przyjmującego
zamówienie do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiającego do zapłaty wynagrodzenia
(art. 627 k.c.).
Umowa o dzieło ma zatem wzajemny charakter. Jest umową zobowiązującą i konsensualną.
Pojęciem wyróżniającym tę umowę spośród innych umów nazwanych, zwłaszcza o
ś

wiadczenie usług jest jej przedmiot. Dzieło stanowi rezultat indywidualnej działalności

przyjmującego zamówienie. Rezultat ten może mieć charakter materialny (np. namalowanie
obrazu, remont domu, sprzątanie, wykonanie naprawy), jak też niematerialny.

W tym drugim przypadku rezultat musi być utrwalony (ucieleśniony) w przedmiocie
materialnym, aby mógł być uznany za przedmiot umowy o dzieło. Wszelkie przejawy
działalności intelektualnej człowieka (pomysły, koncepcje, zamierzenia, rozwiązania), aby
być przedmiotem umowy o dzieło muszą zostać utrwalone w taki sposób, aby ich rezultat
dawał się obiektywnie sprawdzić i ocenić. Dlatego np. koncepcja architektoniczna, czy
pomysł na napisanie rozprawy naukowej, dopóki pozostają jedynie wizją architekta lub
naukowca nie mogą być traktowane jako dzieło. Dopiero ostateczny rezultat rozważań w
postaci opracowanego na papierze lub na nośniku elektronicznym planu, projektu, obliczenia,
modelu albo treści książki może być uznany za dzieło. Podobnie wykłady prowadzone na
uczelni, czy zajęcia w szkole, jeżeli są jedynie wynikiem kreatywnych umiejętności i
spontanicznie formułowanych przemyśleń wykładowcy czy nauczyciela nie będą stanowić
dzieła w ujęciu Kodeksu cywilnego, ale przedmiot umowy w rozumieniu omówionego wyżej
art. 750 k.c., tj. umowy o świadczenie usług podobnych do zlecenia.
Natomiast, jeżeli treść takich wykładów zostanie utrwalona w postaci planu zajęć, opisu
tematyki, zbioru lektur, czy podstawowych tez i zestawów niezbędnych informacji, to mamy
do czynienia z utrwaleniem rezultatu intelektualnego mającym cechy przedmiotu umowy o
dzieło.
Biorąc powyższe pod uwagę można uznać, że w odróżnieniu od umowy zlecenia i umowy o
pracę wykonanie dzieła polega nie na samym tylko starannym działaniu, ale także na
doprowadzeniu do osiągnięcia z góry określonego rezultatu.
Brak rezultatu oznacza niewykonanie umowy przez przyjmującego zamówienie. Umowa o
dzieło jest zatem typową umową rezultatu. Ponadto w odróżnieniu od pracownika
podlegającego kierownictwu pracodawcy, przyjmujący zamówienie samodzielnie organizuje
swoją działalność i w wykonywaniu dzieła nie podlega nadzorowi zamawiającego.
W przeciwieństwie do umowy sprzedaży, której przedmiotem jest z reguły rzecz gotowa,
dzieło jest zawsze wytworem działania przyjmującego zamówienie. Podobieństwo między
tymi dwiema umowami polegać może na tym, że zarówno sprzedawca, jak i przyjmujący
zamówienie przenosi prawo własności rzeczy na drugą stronę.
Z umowy wynikają obowiązki stron. Sposób wykonania dzieła określa umowa. Przyjmujący
zamówienie nie ma obowiązku stosować się do wskazówek udzielanych przez
zamawiającego. Przyjmujący zamówienie obowiązany jest dostarczyć odpowiednie materiały
potrzebne do wykonania dzieła. Możliwe jest jednak, aby materiały te dostarczył
zamawiający. W takim przypadku przyjmujący zamówienie nie odpowiada za wady dzieła,
jeśli wynikają one z niewłaściwych lub wadliwych materiałów dostarczonych mu przez
zamawiającego.
W razie pojawienia się przeszkód w wykonaniu dzieła (np. wyższy niż sądzono koszt
materiałów lub nakład pracy, dłuższy czas wykonania), przyjmujący zamówienie powinien
zawiadomić zamawiającego o trudnościach dla uzyskania jego pozwolenia na wykonanie prac
dodatkowych czy przedłużenie terminu. Zamawiający ma prawo kontrolować jedynie
terminowość, jakość oraz prawidłowość wykonawstwa zamówionego dzieła.
W przypadku opóźnienia albo wadliwości w jego wykonaniu zamawiający może natychmiast
od umowy odstąpić. Odstąpienie od umowy różni się tym od wypowiedzenia, że wskutek
wykonania tego prawa kształtującego umowa ulega unieważnieniu, tak jakby nigdy nie
została zawarta.
Zamawiający niejednokrotnie obowiązany jest do współdziałania z przyjmującym
zamówienie (np. wzięcie miary i dalsze przymiarki u krawca, udostępnienie lokalu przed
remontem, wydanie rzeczy w celu naprawy). Brak współdziałania pozwala przyjmującemu
zamówienie od umowy odstąpić.

Za wady dzieła - zarówno fizyczne jak i prawne - przyjmujący zamówienie odpowiada

według omówionych wyżej przepisów o rękojmii przy sprzedaży.

W odróżnieniu jednak od rękojmii przy sprzedaży ważnym czynnikiem kształtującym

odpowiedzialność przyjmującego zamówienie jest możliwość usunięcia wad.

Jeżeli wady dają się usunąć, zamawiający może żądać naprawy dzieła w wy-

znaczonym terminie.

Przyjmujący zamówienie może odmówić naprawy tylko wtedy, gdyby naprawa ta

wymagała od niego nadmiernych kosztów (art. 637 § l kc.).
Jeśli natomiast wady usunąć się nie dają albo przyjmujący zamówienie nie naprawi dzieła w
wyznaczonym terminie, zamawiający może od umowy odstąpić tylko wówczas, jeżeli wady
są istotne, tj. np. gdy uniemożliwiają prawidłowe korzystanie z dzieła.

W przypadku wad nieistotnych zamawiający może domagać się jedynie obniżenia

wynagrodzenia w odpowiednim stosunku (art. 637 § 2 kc.).

Umowa o dzieło jest umową zawsze odpłatną. Wynagrodzenie powinno być

zapłacone przez zamawiającego w chwili wydania mu dzieła, chyba że umowa inaczej
stanowi (art. 642 kc.). Mimo niewykonania dzieła przyjmującemu zamówienie należy się
wynagrodzenie wtedy, gdy, wykonanie dzieła doznało przeszkody z przyczyn leżących po
stronie zamawiającego (art. 639 k.c.), dzieło uległo uszkodzeniu lub zniszczeniu wskutek
wadliwych materiałów dostarczonych przez zamawiającego (art. 641 kc.) oraz jeżeli
zamawiający bez uzasadnionej przyczyny odstępuje od umowy (art. 644 k.c.).
Wynagrodzenie może być określone stałą, z góry oznaczoną kwotą (tzw. wynagrodzenie
ryczałtowe). W razie ustalenia w umowie wynagrodzenia ryczałtowego, przyjmujący nie
może domagać się jego podwyższenia nawet wówczas, gdyby koszty wykonania dzieła
okazały się wyższe (art. 632 § l kc.) chyba, że zmiana ta spowodowana została przez czynniki
od przyjmującego niezależne, których nie można było przewidzieć, a wykonanie dzieła na
warunkach dotychczasowych groziłoby mu rażącą stratą. Wtedy sąd może na żądanie
przyjmującego podwyższyć ryczałt a nawet rozwiązać umowę (art. 632 § 2 kc.).
Innym sposobem ustalenia wynagrodzenia jest zestawienie (kosztorys) potrzebnych
materiałów i planowanych prac z podaniem cen jednostkowych (tzw. wynagrodzenie
kosztorysowe). Każda zmiana cen materiałów lub robocizny może być w ramach
wynagrodzenia kosztorysowego na bieżąco uwzględniana, a plan zamierzonych prac może
ulec zmianie (art. 629-630 kc.).



Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Mając na uwadze wymienione istotne elementy umowy sprzedaży, spróbuj

napisać umowę sprzedaży używanego samochodu osobowego za cenę 35 tysięcy złotych. W
umowie należy wskazać dane stron takiej umowy oraz opis pojazdu stosownie do treści
dowodu rejestracyjnego pojazdu.
Ć

wiczenie 2. (dotyczy umowy i gwarancji)

1. Andrzej W. kupił na giełdzie używany komputer dla swojej córki na urodziny. Po instalacji
komputera w domu nie dało się go uruchomić z uwagi na brak odpowiednich części. Ponadto
wydana wraz z komputerem instrukcja okazała się być instrukcją do innego modelu
komputera. Wskaż, jakie roszczenia (z tytułu rękojmii, gwarancji, albo z tytułu sprzedaży
konsumpcyjnej) przysługują Andrzejowi W. wobec sprzedawcy.
2. Kancelaria prawnicza kupiła na swoje potrzeby meble jako wyposażenie sali kon-
ferencyjnej. Po ich umieszczeniu w pomieszczeniu okazało się, że nie pasują one do stołu
wcześniej zamówionego w tej samej firmie meblowej. Ustal, czy kancelaria będzie mogła
wystąpić z roszczeniami wobec sprzedawcy, a jeżeli tak, to z jakiej podstawy prawnej.

21.

Ustalanie terminów gwarancji i rękojmi

Rękojmia jest szczególnym w stosunku do zasad odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i
nast.) reżimem odpowiedzialności sprzedawcy za fizyczne i prawne wady rzeczy sprzedanej
(zarówno rzeczy ruchomej jak i nieruchomości oraz energii) uregulowanym w Kodeksie
cywilnym (art. 556 do 581).
Przepisów o rękojmii nie stosuje się do umów sprzedaży zawieranych z udziałem
konsumentów, dla których ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach
sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. nr 141, poz. 1176)
przewiduje odrębny tryb ochrony.
Przepisy o rękojmii nie mają wyłącznie zastosowania do umów sprzedaży, lecz również do
innych umów, jak umowa zamiany (art. 604 k.c.), umowa kontraktacji (art. 621 k.c.), umowa
o dzieło (art. 638 k.c.), umowa o roboty budowlane (art. 656 k.c.), czy umowa komisu (art.
770 k.c.).
Odpowiedzialność z tytułu rękojmii ma charakter bezwzględny i opiera się na zasadzie ryzyka
samego sprzedawcy. Dla jej powstania wystarcza bowiem istnienie wady rzeczy sprzedanej.
Znamionują ją zaostrzone przesłanki odpowiedzialności oraz szerszy zakres uprawnień
przysługujących kupującemu w porównaniu z odpowiedzialnością na zasadach ogólnych (np.
prawo odstąpienia, czy żądania zmniejszenia ceny).
Strony mogą odpowiedzialność z tytułu rękojmii wyłączyć, ograniczyć, albo rozszerzyć.
Jednakże ustawodawca nie dopuszcza do całkowitego wyłączenia odpowiedzialności za wady
przedmiotu sprzedaży, jeżeli w ten sposób miałoby dojść do naruszenia interesów
kupującego. Ustawodawca określa kryteria słusznościowe, których spełnienie powoduje, że
wyłączenie rękojmii jest bezskuteczne, np. gdy sprzedawca podstępnie zataił wadę przed
kupującym (art. 558 § 2 k.c.) albo gdy kupujący działał w złej wierze tzn. wiedział o
wadliwości w chwili zawarcia umowy (art. 557 § 1 kc.) albo wydania rzeczy (art. 557 § 2
kc.). Sprzedawca nie jest odpowiedzialny z tytułu rękojmii za wady fizyczne, które powstały
po przejściu niebezpieczeństwa na kupującego, tj. z reguły po chwili wydania rzeczy
kupującemu, chyba że wady wynikły z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy
sprzedanej.
Wady rzeczy sprzedanej dzielimy na wady fizyczne i wady prawne. Wadami mogą być
dotknięte zarówno rzeczy nowe, jak też używane.

Wada fizyczna (art. 556 § 1 kc.) polega na tym, że:

- rzecz ma cechy zmniejszające jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie
oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy,
- rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego, np.
deklarowanej jakości, określonego gatunku, specyficznych cech, na których szczególnie
zależało kupującemu, okresu trwałości czy przydatności,
- rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym (np. bez niezbędnej instrukcji
obsługi).
Wada prawna (art. 556 § 2 k.c.) istnieje wówczas, gdy:
- stanowi własność osoby trzeciej,
- jest obciążona prawem osoby trzeciej (np. ustanowione zostało na niej ograniczone prawo
rzeczowe takie jak służebność czy zastaw albo obligacyjne takie jak np. najem, dzierżawa,
użyczenie).
Pojęcie wady prawnej odnosi się także do sprzedaży praw (art. 555 kc.). Wykazanie, tj.
udowodnienie przed sądem zarówno wady fizycznej jak i prawnej obciąża kupującego. W
celu skorzystania z ochrony z tytułu rękojmii kupujący obowiązany jest dopełnić wobec
sprzedawcy ściśle prawem określonych aktów staranności.

Do aktów tych zaliczyć należy obowiązek zawiadomienia sprzedawcy o wadzie (art. 563 kc.).
W odniesieniu do wady fizycznej zawiadomienie to musi nastąpić w ciągu miesiąca od jej
wykrycia, a gdy zbadanie rzeczy jest w danych stosunkach przyjęte - w ciągu miesiąca po
upływie czasu, w którym kupujący przy zachowaniu należytej staranności mógł ją wykryć.
W obrocie profesjonalnym, tj. między przedsiębiorcami na kupującym spoczywa obowiązek
zbadania rzeczy sprzedanej. Kupujący traci uprawnienia z tytułu rękojmii, jeżeli nie zbadał
rzeczy w czasie i w sposób przyjęty przy rzeczach danego rodzaju i niezwłocznie nie
zawiadomił sprzedawcy o dostrzeżonych wadach (art. 563 § 2 kc.). Kupujący nie ma
obowiązku dopełnić aktów należytej staranności, jeżeli sprzedawca wady podstępnie zataił
lub zapewnił kupującego, że rzecz jest od tych wad wolna.
W przypadku wykrycia wad prawnych rzeczy sprzedanej kupujący ma obowiązek
niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedawcę (art. 573 kc.). Jednakże brak takiego
zawiadomienia nie spowoduje utraty przez kupującego uprawniel1 z tytułu rękojmii.
W przypadku wykrycia wady fizycznej rzeczy i po dopełnieniu aktów staranności
kupującemu przysługują następujące uprawnienia z tytułu rękojmii:
- prawo odstąpienia od umowy, chyba że sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na
wolną od wad albo niezwłocznie wadę usunie (art. 560 § l i § 2 kc.),
- żądanie obniżenia ceny w stosunku odpowiednim np. do utraty przez rzecz wadliwą
wartości lub użyteczności - art. 560 § l i § 3 kc,
- żądanie zamiennego dostarczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku wolnych od wad oraz
naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 561 § l kc.),
- żądanie usunięcia wady rzeczy oznaczonej co do tożsamości (art. 561 § 2 kc.).
Uprawnienia z tytułu rękojmii za wady fizyczne mogą być wykonywane niezależnie od
uprawnień przysługujących kupującemu z tytułu otrzymanej gwarancji jakości (art. 579 kc.).
Oznacza to przede wszystkim, że kupujący zachowuje prawo wyboru skorzystania z ochrony
gwarancyjnej lub z tytułu rękojmii. W razie uprzedniego skorzystania z ochrony gwarancyjnej
przy wykryciu kolejnej wady kupujący może skorzystać z ochrony z tytułu rękojmii, chyba że
wada dotyczy znów tego samego elementu rzeczy lub jest to ta sama wada, co poprzednio
(np. w przypadku awarii silnika wybór ochrony gwarancyjnej powoduje, że przy kolejnych
awariach tej części samochodu kupujący będzie obowiązany korzystać już tylko z gwarancji).
Natomiast gdy kolejna wada wystąpi w innej części pojazdu np. uszkodzeniu ulegną drzwi
czy skrzynia biegów, kupujący znów będzie mógł wybrać między ochroną gwarancyjną i
rękojmianą).
W przypadku wykrycia wady prawnej rzeczy uprawnieniami, z których kupujący najczęściej
korzysta to odstąpienie od umowy i żądanie obniżenia ceny. Nie jest jednak wykluczone
korzystanie także z innych uprawnień, jaki przysługują kupującemu w przypadku wykrycia
wady fizycznej.
Uprawnienia z tytułu rękojmii za wady fizyczne wygasają po upływie roku, a gdy chodzi o
wady budynku - po upływie trzech lat, licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu
wydana (art. 568 k.c.). Terminy te nie ograniczają kupującego w dochodzeniu praw i roszczeń
z tytułu rękojmii, jeżeli sprzedawca wadę podstępnie zataił. W przypadku wad prawnych
roczny termin biegnie od dnia, w którym kupujący dowiedział się o istnieniu wady prawnej.
Podstępne zatajenie wady prawnej przez sprzedawcę także znosi ograniczenie czasowe
wykonywania uprawnień z tytułu rękojmii (art. 576 kc.).
Gwarancja jakości udzielana jest kupującemu, co do jakości rzeczy sprzedanej i polega na
zobowiązaniu się gwaranta do spełnienia odpowiednich świadczeń na wypadek, gdyby w
oznaczonym terminie (zw. okresem gwarancyjnym) ujawniły się wady fizyczne rzeczy
sprzedanej (art. 577 kc.), przy czym odpowiedzialność z tytułu gwarancji obejmuje tylko
wady powstałe z przyczyn tkwiących w rzeczy sprzedanej (art. 578 k.c.).

Najczęściej więc chodzi o wady ukryte. Oznacza to, że gwarancja jakości jest rodzajem
zapewnienia, iż rzecz jest dobrej jakości i nadaje się do użytku zgodnie z przeznaczeniem.
Gwarancja pozwala zatem na kontrolę i weryfikacje jakości rzeczy aż do uzyskania stanu jej
prawidłowego funkcjonowania.
Gwarantem może być zarówno sprzedawca, jak również producent (wytwórca) rzeczy.
Gwarancja jakości dotyczy wyłącznie wad fizycznych i w odróżnieniu od rękojmii nie ma
charakteru ustawowego ale kontraktowy. Do zawarcia umowy gwarancji dochodzi przez
wydanie dokumentu gwarancyjnego. Wydaje się w związku z tym, że do ważności tej umowy
wymagana jest forma pisemna. Natomiast do skorzystania z uprawnień gwarancyjnych nie
jest wymagane, aby kupujący dopełnił jakichkolwiek aktów staranności, jak ma to miejsce w
przypadku rękojmii.
Gwarant zobowiązany jest do usunięcia wady fizycznej rzeczy lub do dostarczenia rzeczy
wolnej od wad.
Jeżeli w gwarancji inaczej nie zastrzeżono, okres gwarancyjny wynosi jeden rok liczony od
dnia wydania rzeczy. Ponadto gwarant powinien wykonać powyższe obowiązki w
odpowiednim terminie i dostarczyć rzecz na swój koszt uprawnionemu do wskazanego
miejsca. W trakcie posiadania rzeczy przez gwaranta, tj. np. wymiany rzeczy albo jej naprawy
ponosi on niebezpieczeństwo jej utraty bądź uszkodzenia (art. 580 § 2 kc.).
. Jeżeli w wykonaniu swoich obowiązków gwarant dostarczył uprawnionemu z gwarancji
zamiast rzeczy wadliwej rzecz wolną od wad albo dokonał istotnych napraw rzeczy objętej
gwarancją, termin gwarancji biegnie od nowa od chwili dostarczenia rzeczy wolnej od wad
lub zwrotu rzeczy naprawionej. W innych przypadkach termin gwarancji ulega przedłużeniu o
czas, w ciągu którego wskutek wady rzeczy objętej gwarancją uprawniony z gwarancji nie
mógł korzystać z tej rzeczy (art. 581 kc.).
W Polsce istnieje szczególna ochrona konsumenta w umowach zawieranych z j ego udziałem.
W odniesieniu do odpowiedzialności z tytułu rękojmii i gwarancji jakości przy sprzedaży z
udziałem konsumentów bardzo daleko idące zmiany wprowadza wspomniana już ustawa z
dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie
Kodeksu cywilnego (Dz. U. nr 141, poz. 1176).
Ustawę tę stosuje się nie tylko do dokonywanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa
umowy sprzedaży, lecz również do umów zamiany, o dzieło albo komisu, jeżeli ich
przedmiotem jest rzecz ruchoma (zw. towarem konsumpcyjnym) a drugą stroną osoba
fizyczna, która nabywa lub zamawia tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową
lub gospodarczą (por. art. 1 ust. 1 ustawy oraz art. 605

1

kc., art. 627

1

k.c., art. 770

1

k.c.).

Cechy takiej osoby fizycznej spełnia konsument (art. 22

1

kc.). Sprzedawcą może być jedynie

osoba, która sprzedaje towary konsumentom w ramach prowadzonej przez siebie działalności
(np. sklepu czy akwizycji lub rzemieślniczej, drobnej wytwórczości, albo też produkcji na
skale przemysłową). Do umów takich nie mają zastosowania omówione wyżej przepisy
Kodeksu cywilnego o rękojmii i gwarancji jakości.
Przedmiotem ww. umów może być wyłącznie rzecz ruchoma oznaczona co do gatunku albo
tożsamości. Nie może być nią na przykład energia elektryczna, jak też gaz i woda, chyba że
sprzedawane są w ograniczonej ilości lub w określonej objętości (np. woda mineralna
butelkowana, gaz sprzedawany w butlach, czy jako paliwo samochodowe). Sprzedawca jest
obowiązany podać do wiadomości kupującego cenę oferowanego towaru konsumpcyjnego
oraz, jeśli to możliwe, jego cenę jednostkową, tj. cenę za jednostkę miary.
Taki sam sposób podawania cen powinien być stosowany w reklamie. Ponadto sprzedawca
zobowiązany jest udzielić kupującemu jasnych, zrozumiałych i nie wprowadzających w błąd
informacji w języku polskim, wystarczających do prawidłowego i pełnego korzystania ze
sprzedanego towaru konsumpcyjnego (art. 2 i art. 3 ustawy).

W odróżnieniu od rękojmii czy gwarancji uregulowanych w Kodeksie cywilnym
przedmiotowy zakres odpowiedzialności sprzedawcy jest odmiennie określony w ustawie z
27 lipca 2002 r. Stosownie do art. 4 ustawy sprzedawca odpowiada wobec kupującego, jeżeli
towar konsumpcyjny w chwili jego wydania jest niezgodny z umową. Oznacza to, że zakres
ten jest szerszy. Nie wskazuje się tu bowiem wad fizycznych czy prawnych ale wszelką i
jakąkolwiek niezgodność towaru z umową. Przyjmuje się, że towar konsumpcyjny jest
zgodny z umową, jeżeli nadaje się do celu, do jakiego tego rodzaju towar jest zwykle
używany, oraz gdy jego właściwości odpowiadają właściwościom cechującym towar tego
rodzaju, a także gdy odpowiada oczekiwaniom dotyczącym towaru tego rodzaju, opartym na
składanych publicznie zapewnieniach sprzedawcy, producenta lub jego przedstawiciela,
importera i osobę podającą się za producenta (np. na opakowaniu towaru, w reklamie).
Za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową uważa się również nieprawidłowość w
jego zamontowaniu i uruchomieniu, jeżeli czynności te zostały wykonane w ramach umowy
sprzedaży przez sprzedawcę albo kupującego według instrukcji otrzymanej przy sprzedaży
(art. 5 ustawy).
Podobnie jak przy rękojmii, sprzedawca nie odpowiada za niezgodność towaru
konsumpcyjnego z umową, jeżeli kupujący działał w złej wierze, tj. o niezgodności tej
wiedział lub, oceniając rozsądnie, powinien był wiedzieć.
Ustawa z 27 lipca 2002 r. nakłada na kupującego obowiązek dopełnienia aktu staranności w
postaci zawiadomienia sprzedawcy o stwierdzeniu niezgodności towaru z umową (art. 9).
Termin ten został określony precyzyjnie. Wynosi dwa miesiące i biegnie od stwierdzenia
niezgodności. Niezależnie od powyższego sprzedawca ponosi odpowiedzialność za
niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową określoną w ustawie z 27 lipca 2002 r.
jedynie w przypadku jej stwierdzenia przed upływem dwóch lat od wydania towaru
kupującemu, albo daty wymiany towaru na nowy. W umowie termin dwuletni można skrócić
jeżeli przedmiotem umowy jest towar używany (art. 10 ustawy).

Roszczenia kupującego w razie stwierdzenia niezgodności towaru konsumpcyjnego z

umową są następujące:
- może on żądać doprowadzenia go do stanu zgodnego z umową przez nieodpłatną naprawę
albo wymianę na nowy albo,
- może domagać się stosownego obniżenia ceny a nawet może od umowy odstąpić, jeżeli
naprawa albo wymiana towaru nie jest możliwa lub wymaga ze strony sprzedawcy
nadmiernych kosztów, a także wtedy, gdy sprzedawca nie zdoła uczynić zadość naprawie lub
wymianie w odpowiednim czasie lub gdy naprawa czy wymiana narażałaby kupującego na
znaczne niedogodności. Przy określaniu odpowiedniego czasu naprawy lub wymiany
uwzględnia się rodzaj towaru i cel jego nabycia.

Kupujący od umowy nie może odstąpić, jeżeli niezgodność towaru konsumpcyjnego z

umową jest nieistotna (art. 8 ustawy).

Roszczenia kupującego przedawniają się z upływem roku od stwierdzenia przez

kupującego niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową (art. 10 ust. 2 ustawy).
W odróżnieniu od odpowiedzialności z tytułu rękojmii (art. 558 k.c.) uprawnień
unormowanych ustawą z 27 lipca 2002 r. nie można wyłączyć ani ograniczyć w drodze
umowy zawartej przed zawiadomieniem sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego
z umową. W szczególności nie można tego dokonać przez oświadczenie kupującego, że wie o
wszelkich niezgodnościach towaru z umową lub przez wybór prawa obcego, które przewiduje
mniej rygorystyczny dla sprzedawcy reżim ochrony lub nie przewiduje go wcale (art. 11
ustawy).
Także gwarancja została w ustawie z 27 lipca 2002 r. ukształtowana odmiennie niż to ma
miejsce w Kodeksie cywilnym. W art. 13 ustawy wprowadzono do naszego prawa tzw.
gwarancję komercyjną (zwana też "gwarancją europejską").

Ustawa wprowadza co do zasady swobodę gwaranta kształtowania treści gwarancji.
Gwarancji udziela się bezpłatnie na wypadek, gdyby właściwość sprzedanego towaru nie
odpowiadała właściwości wskazanej w dokumencie gwarancyjnym. Gwarancja musi określać
przede wszystkim obowiązki gwaranta. Regulacja uprawnień kupującego towar
konsumpcyjny nie jest natomiast obligatoryjna. Podobnie jak w przypadku kodeksowej
gwarancji jakości sprzedający udzielający gwarancji wydaje kupującemu dokument
gwarancyjny. Dokument ten powinien określać podstawowe informacje potrzebne do
dochodzenia roszczeń z gwarancji, a w szczególności nazwę i adres gwaranta lub jego
przedstawiciela w Polsce, czas trwania i terytorialny zasięg ochrony gwarancyjnej, tj. w
których krajach ochrona ta obowiązuje.
Uprawnienia z tytułu udzielonej gwarancji na sprzedany towar konsumpcyjny nie mogą
wyłączać, ograniczać, ani też nie mogą zawieszać uprawnień kupującego wynikających z
niezgodności towaru z umową uregulowanych w przepisach art. 1-12 ustawy.


Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie.1. Określ wszystkie elementy zobowiązania w zobowiązaniu z umowy użyczenia

(art. 710 k.c.).
Ć

wiczenie 2. Czy i jakie skutki wywołuje niewykonanie zobowiązania w opisanej sytuacji?

Wskaż odnośne przepisy k.c. Uwzględnij dodatkowo przepisy artykułów 477 i 479 k.c. Kara
umowna nie była zastrzeżona.
1. Dostawca nie dostarczył zamówionego surowca. Powodem była awaria samochodu, którym
miał dostarczyć surowiec. Wskutek nieotrzymania surowca odbiorca poniósł straty
spowodowane przestojem w produkcji.
2. Dostawca dostarczył zamówiony surowiec z 10 dniową zwłoką. Nie spowodowało to strat
u odbiorcy, gdyż dysponował wystarczającymi zapasami tego surowca.
3. Znany krakowski aktor zgodził się wystąpić w sztuce wystawianej przez krakowski teatr.
Do premiery jednak nie doszło, gdyż aktor zachorował. Teatr poniósł straty związane z
przygotowaniem sztuki.
4. Zwłoka w założeniu instalacji elektrycznej w lokalu przez firmę elektryczną spowodowała
konieczność przesunięcia otwarcia sklepu o miesiąc.

22.

Pojęcie i zakres prawa gospodarczego. Źródła prawa gospodarczego.

PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU PRAWA GOSPODARCZEGO

Za jedną z gałęzi bywa uznawane prawo gospodarcze. Pogląd ten nie jest jednak

powszechny, prawo to skupia bowiem normy prawne należące do różnych gałęzi prawa:
cywilnego, administracyjnego, finansowego, a nawet karnego. Z tego powodu część
prawników wyraża pogląd, że nie ma podstaw do wyodrębnienia tej gałęzi prawa. Nie
wnikając bliżej w spory naukowe przyjmiemy, że prawo gospodarcze jest gałęzią
wyodrębnioną na cele dydaktyczne. Jako odrębna dyscyplina dydaktyczna (przedmiot
kształcenia) jest wykładane na wielu uczelniach wyższych, w szkołach ponadgimnazjalnych i
policealnych.

ZAKRES I ŹRÓDLA PRAWA GOSPODARCZEGO

Przedmiotem prawa gospodarczego jest regulacja prawna stosunków gospodarczych, a

więc określenie podmiotów prowadzących działalność gospodarczą oraz regulacja stosunków
powstających w toku prowadzenia działalności gospodarczej. Ponadto w jego zakres wchodzą
przepisy regulujące organizację i działalność giełd, a także określające pojęcie i rodzaje
papierów wartościowych oraz zasady publicznego obrotu nimi.

Szeroki zakres, ogromne zróżnicowanie i różnorodny charakter stosunków gospodarczych

powodują, iż brak jest ogólnej kodyfikacji tej gałęzi prawa. Toteż źródła prawa
gospodarczego są rozproszone i znajdują się w innych gałęziach prawa.

Regulacja prawna podmiotów występujących w stosunkach gospodarczych jest zawarta

np. w przepisach Kodeksu cywilnego z dnia 23.04. 1964 roku (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn.
zm.), Kodeksu spółek handlowych z dnia 15.09.2000 roku (Dz.U. nr 94, poz. 1097 z późn.
zm.), oraz w licznych aktach szczególnych, m.in. w ustawie o przedsiębiorstwach
państwowych i w ustawie Prawo spółdzielcze. Umowy, z których wynikają stosunki
gospodarcze, unormowane są w kc. lub przepisach szczególnych.

PODMIOTOWY CHARAKTER DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 20 gwarantuje wolność w podejmowaniu

działalności gospodarczej. Podstawowym aktem prawnym regulującym prowadzenie
działalności gospodarczej jest ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności
gospodarczej (Dz.U. nr 173, poz. 1807), która zastąpiła ustawę z 19 listopada 1999 roku
Prawo działalności gospodarczej.

Działalność gospodarcza jest zdefiniowana w art. 2 tej ustawy. Zgodnie z tym przepisem

przez działalność gospodarczą rozumie się zarobkową działalność wytwórczą, budowlaną,
handlową, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a
także działalność zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły.

Według przepisu art. 6.1. tej ustawy podejmowanie i wykonywanie działalności

gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków
określonych przepisami prawa.

Przepisy ustawy nie mają zastosowania do działalności wytwórczej w rolnictwie w

zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa,
leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także do wynajmowania przez rolników pokoi,
sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług
związanych z pobytem turystów. Reguluje to art. 3 ustawy.

Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej utrzymuje właściwy dla polskiego

porządku prawnego podmiotowy system regulacji spraw związanych z prowadzeniem

działalności gospodarczej.

Zgodnie z powyższym, podmiotem takim jest przedsiębiorca.
Definicja przedsiębiorcy jest określona w art. 4.1. Zgodnie z tym przepisem przedsiębiorcą
jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której
odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność
gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie
wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.

Wskazana powyżej definicja przedsiębiorcy jest zgodna z definicją przedstawioną w art.

431 Kodeksu cywilnego.

23.

Podmioty prowadzące działalność gospodarczą i ich rodzaje. Klasyfikacja spółek

OSOBA FIZYCZNA JAKO PRZEDSIĘBIORCA

Indywidualny przedsiębiorca, jako osoba fizyczna uczestniczy w obrocie gospodarczym,

prowadząc działalność we własnym imieniu i na własny rachunek. Może nim być każdy
człowiek, który ma zdolność prawną oraz posiada tzw. zdolność do czynności prawnych.

Przypomnijmy pokrótce, że zdolność prawna oznacza zdolność do tego, aby być

podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zdolność prawną ma każdy
człowiek od chwili urodzenia do momentu śmierci. Zdolność do czynności prawnych oznacza
możliwość zaciągania zobowiązań, nabywania praw i rozporządzania nimi przez własne
działanie, czyli zdolność do wywoływania swoim postępowaniem i zachowaniem skutków
prawnych i zaciąganie zobowiązań. Pełną zdolność do czynności prawnej nabywa się z chwilą
uzyskania pełnoletności.

Cechą charakterystyczną osoby fizycznej występującej w roli przedsiębiorcy jest to, że:

występuje ona w obrocie gospodarczym w sposób jawny, tzn. wyszczególniony z imienia i

nazwiska, z uwzględnieniem miejsca zamieszkania, miejsca prowadzenia działalności
gospodarczej i innych właściwości (np. Jan Kowalski, właściciel firmy handlowej
"KOWALSKI" w Warszawie, numer wpisu do rejestru, numer identyfikacji podatkowej NIP
itp.,

−

składniki majątku przedsiębiorstwa, które prowadzi, wchodzą w ogół praw
majątkowych tej osoby,

−

ponosi ona pełną odpowiedzialność całym swoim majątkiem osobistym za wszystkie
zobowiązania, które zaciąga jako przedsiębiorca.

OSOBY PRAWNE JAKO PRZEDSIĘBIORCY
Jak już wiadomo, osobą prawną jest jednostka organizacyjna, której na mocy przepisów
szczegółowych, po spełnieniu określonych w nich warunków przyznano osobowość prawną.

Osobowość prawna to cecha wyodrębnionej jednostki organizacyjnej (osoby prawnej),

która pozwala jej występować jako samodzielnemu podmiotowi prawa. Osoby prawne
tradycyjnie dzieli się na osoby prawne typu:

−

korporacyjnego, do których zalicza się spółki kapitałowe, stowarzyszenia,
spółdzielnie, związki zawodowe i partie polityczne,

−

fundacyjnego, do których zalicza się przedsiębiorstwa państwowe, fundacje, szkoły
wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe.

W dalszych rozważaniach scharakteryzujemy większość tych osób prawnych jako

przedsiębiorców.

JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEMAJĄCE OSOBOWOŚCI PRAWNEJ
Na podkreślenie zasługuje fakt, że rozróżnienie pomiędzy osobami prawnymi a innymi
jednostkami organizacyjnymi, które nie posiadają osobowości prawnej, oparte jest na
kryterium normatywnym. Przypomnijmy, że osobą prawną jest jednostka organizacyjna
(wyodrębniona organizacyjnie struktura osobowo - majątkowa realizująca pewne cele), której
ustawy przyznają osobowość prawną.

Cokolwiek rewolucyjne rozwiązanie w tym zakresie wprowadziła nowela z dnia 14 lutego

2003 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 49, poz.
408). Znajduje ono wyraz w dodanym art. 33

1

k.c., który stanowi, że do jednostek

niebędących osobami prawnymi stosuje się przepisy o osobach prawnych, jeżeli przepisy
prawa pozwalają samodzielnie uczestniczyć tym osobom w obrocie prawnym (także obrocie

gospodarczym). Tym, co przemawia za przyjęciem takiej regulacji, jest specyficzne
ukształtowanie niektórych jednostek organizacyjnych w prawie handlowym.

Art. 8 Kodeksu spółek handlowych stanowi, że spółka osobowa (handlowa) może we

własnym imieniu nabywać prawa i obowiązki, pozywać i być pozywaną. Ten przepis to
klasyczny przykład unormowania statusu niepełnej osoby prawnej (tzw. ułomnej osoby
prawnej), tj. jednostki, która składa się z podmiotów prawa (osób fizycznych) i dla
uproszczenia obrotu prawnego stosuje się wobec niej fikcję, że działa ona w obrocie prawnym
we własnym imieniu. Zastosowanie takiej reguły upraszcza realizację praw i obowiązków,
które przysługują takiej jednostce.

Tego mechanizmu jednak nie można przenosić, wprost na wszystkie jednostki

organizacyjne, w tym państwowe i samorządowe.

Uregulowane w art. 33 k.c. zagadnienie staje się jeszcze bardziej wątpliwe, jeżeli odnieść

je do treści zawartej w § 2 tego przepisu, który stwierdza, że jeżeli przepis odrębny nie
stanowi inaczej, to za zobowiązania jednostek organizacyjnych niebędących osobami
prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, odpowiedzialność subsydiarną
ponoszą jej członkowie. Dzieje się tak za chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się
niewypłacalna.

Taka treść przepisu wyraźnie sugeruje, że artykuł 33 § 2 k.c. nie ma zastosowania do

wszystkich jednostek organizacyjnych, ale tylko do tych, w których istnieje stosunek
członkostwa (np. spółki osobowe). Do tej kategorii jednostek będą należały osobowe spółki
handlowe, wspólnoty mieszkaniowe założone przez właścicieli wyodrębnionych lokali w
spółdzielni oraz stowarzyszenia niezarejestrowane. Natomiast do jednostek takich nie są
zaliczane spółki cywilne, ponieważ nic są to jednostki, którym ustawa przyznaje odrębną
zdolność prawną. Poza zasięgiem działania tej regulacji pozostają również inne jednostki
organizacyjne, zwłaszcza Skarbu Państwa i samorządowe.

PRZEDSIĘBIORCY I ICH OZNACZENIA
Nowela dodanego działu III w księdze I tytule II k.c. porządkuje pojęcie przedsiębiorcy i
wprowadza zasady oznaczenia przedsiębiorców.

Przypomnijmy, że zgodnie z artykułem 43

1

kc., przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba

prawna i jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, ale mogąca uczestniczyć w
obrocie prawnym, jeżeli prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą lub
zawodową.

Zawarte w noweli kc. pojęcie przedsiębiorcy nawiązuje do dwóch kryteriów:

podmiotowego i funkcjonalnego.

Pierwsze ogranicza zakres przedsiębiorcy do osób fizycznych, osób prawnych i jednostek

organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej (ułomnych osób prawnych),
wyłączając z tego zakresu spółki cywilne.

Z kolei kryterium funkcjonalne odnosi się do wskazania cech, które charakteryzują

działalność prowadzoną przez przedsiębiorcę. Cechami tymi jest prowadzenie stałej,
zarobkowej działalności wytwórczej, usługowej lub handlowej we własnym imieniu, czyli
osobistej działalności nastawionej na osiąganie zysku. Poza tym pojęciem pozostaje wszelka
działalność wykonywana w cudzym imieniu.

Zgodnie z brzmieniem artykułu 431 k.c., przedsiębiorcą jest podmiot, który prowadzi

działalność gospodarczą lub zawodową. Rozróżnienie działalności gospodarczej i zawodowej
jest bardzo istotne, zrywa bowiem ze złymi przykładami z przeszłości, gdzie każda
działalność, która przynosiła określony dochód osobie prowadzącej, była traktowana jako
gospodarcza. Było to nonsensem w tych wszystkich przypadkach, gdy efektem prowadzonej
działalności był wytwór intelektualny, czyli dzieło, w którego powstaniu udział osobisty

wytwórcy był bardzo istotny. Tak więc trudno było się zgodzić z poglądem, że adwokaci,
radcowie prawni, lekarze itp. prowadzą działalność gospodarczą.

W tym znaczeniu artykuł 43

1

kc. jest rozwiązaniem właściwym, gdyż wyraźnie zauważa,

ż

e pewne rodzaje aktywności podmiotów prawa mogą być działalnością gospodarczą, a inne

muszą być działalnością zawodową. Istotne jest również to, że te pojęcia są niesprowadzalne
do wspólnego mianownika.

Generalnie uregulowanie pojęcia przedsiębiorcy wiąże się z tym, że nowela k.c.

wprowadza szczegółowe zasady oznaczania przedsiębiorców w obrocie prawnym. Stosownie
do artykułu 43

2

kc., przedsiębiorca działa pod firmą, a firma, co do zasady, podlega

ujawnieniu w stosownym rejestrze.

Przyjęcie zasady jawności firmy przedsiębiorcy jest spełnieniem podstawowego wymogu

związanego z bezpieczeństwem osób trzecich, uczestników obrotu prawnego.

Nieujawnienie firmy, pod którą działa przedsiębiorca, musi znajdować wyraźne oparcie w

przepisach ustawy. Wprawdzie artykuł 43

2

§ 2 kc. wskazuje nie na przepisy ustawy, ale

"przepisy odrębne", jednak standardy prawne wymagają, aby ograniczenia wynikały z ustaw,
a nie z przepisów niższej rangi.

Firma przedsiębiorcy musi odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców

funkcjonujących na tym samym rynku. Taki sposób ujęcia artykuh143

3

§ l kc. ma zapobiegać

nieuczciwym działaniom na rynku.

Wprowadzono szczególny sposób ochrony dla przedsiębiorców, których firma zostaje

nadużyta w ten sposób, że inni działają pod nazwą, która nie różni się dostatecznie od ich
firmy. W tych wszystkich przypadkach przedsiębiorcy mogą korzystać z ochrony, jaką
gwarantują im zasady ogólne kc. w zakresie naruszenia dóbr osobistych, bo takim dobrem jest
dla przedsiębiorcy firma, pod którą działa, oraz przepisy o zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji, gdyż posłużenie się podobną firmą w obrocie prawnym może być takim czynem.
Szczególny tryb ochrony przewidziano w artykule 43

10

kc., zgodnie z którym przedsiębiorca

może żądać zaniechania bezprawnych naruszeń firmy oraz usunięcia skutków tych naruszeń,
zwłaszcza złożenia stosownych oświadczeń i naprawienia szkody.

Firma (oznaczenie) przedsiębiorcy nie może wprowadzać osób trzecich w błąd, zwłaszcza

co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działania, miejsca działalności czy źródeł
zaopatrzenia.

Konsekwencją tego jest konieczność takiego tworzenia filmy, aby powyższe warunki były

spełnione, a celem przepisu jest zagwarantowanie, że firma ma być nośnikiem podstawowych
informacji o przedsiębiorcy, jako potencjalnym uczestniku umowy. Takie ukształtowanie
wymogów co do firmy jest również pochodną ogólniejszych reguł, zakładających, że często
drugą stroną umowy z przedsiębiorcą jest konsument, a więc podmiot, który wymaga
zwiększonej ochrony ze względu na swoją pozycję ekonomiczną.

Nowela jednoznacznie określa zasady tworzenia firmy przedsiębiorcy w zależności od

formy organizacyjno-prawnej, w której on działa. Firmą osoby fizycznej jest imię i nazwisko
tej osoby. Nowela w tym miejscu nie pozostawia żadnych wątpliwości, wskazując, że osoba
fizyczna ma działać pod firmą, a nie nazwą, jak to miało miejsce do wejścia w życie noweli.
Obok imienia i nazwiska prawo dopuszcza dla firmy osoby fizycznej włączenie do niej
pseudonimu lub określel1 wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce
prowadzenia oraz innych dowolnie obranych określeń przez przedsiębiorcę. A zatem można
stwierdzić, że minimalnymi składnikami firmy przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną jest
określenie w niej imienia i nazwiska tego przedsiębiorcy.

Firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Firma zawiera określenie formy prawnej osoby

prawnej, które może być podane w skrócie, oraz może wskazywać na przedmiot działalności,
siedzibę osoby prawnej oraz inne określenia dowolnie obrane.

W przypadku osoby prawnej, firma może zawierać nazwisko lub pseudonim osoby

fizycznej, jeżeli ma to służyć ukazaniu związków tej osoby z powstaniem lub działalnością
przedsiębiorcy. Jednak umieszczenie w firmie osoby prawnej nazwiska lub pseudonimu
osoby fizycznej wymaga zgody tej osoby, a w przypadku śmierci osoby fizycznej wymaga
zgody małżonka i dzieci.

Osoba prawna może prowadzić wydzieloną działalność gospodarczą poza miejscem

swojej siedziby. W takich przypadkach działalność ta powinna być oznaczona pełną nazwą
osoby prawnej przez podanie jej firmy, przy czym w treści firmy musi być dodane określenie
"oddział" ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ma siedzibę.

Zmiana firmy przez przedsiębiorcę wymaga ujawnienia w rejestrze, w którym wpisany

jest przedsiębiorca, tj. w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w stosunku do osób fizycznych
działających jednoosobowo i w formie spółki cywilnej w Ewidencji Działalności
Gospodarczej prowadzonej przez gminę.

Nowela przewiduje procedurę przekształcenia firmy na wypadek zmian formy prawnej

prowadzonej działalności. W razie przekształcenia osoby prawnej zgodnie z przepisami
szczególnymi np. o komercjalizacji czy prywatyzacji lub określonych w k.s.h., osoba prawna
może działać pod dotychczasową firmą, z wyjątkiem określenia wskazującego na formę
organizacyjno-prawną

prowadzonej

działalności.

Oznacza

to,

ż

e

jeżeli

przed

przekształceniem osoba prawna działa np. pod firmą Xenix spółka akcyjna i na skutek
przekształcenia przedsiębiorca ten wybrał formę prawną spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, to w firmie może pozostać termin Xenix, z tym tylko, że będzie z niej
musiało być usunięte określenie "spółka akcyjna" i w to miejsce zostanie wprowadzone
określenie "spółka z ograniczoną odpowiedzialnością".

Oczywiście w opisanym przypadku można posłużyć się skrótami dla oznaczenia formy

prawnej (tzn. SA w pierwszym przypadku i sp. z o.o. w drugim). Taką samą regułę
wprowadza k.c. dla przekształceń spółek osobowych i zmian ich firmy związanych z tym
postępowaniem.

Szczególną regulację przewidziano dla sytuacji, gdy w firmie przedsiębiorcy znajduje się

nazwisko wspólnika, a na skutek prawem określonych zdarzeń wspólnik wychodzi ze składu
osób tworzących przedsiębiorcę. Jeżeli wyjście wspólnika związane jest z utratą jego
członkostwa, wówczas spółka może zachować jego nazwisko umieszczone w firmie za jego
zgodą wyrażoną na piśmie, a w przypadku gdyby wspólnik zmarł, zgodę taką mają wyrazić
małżonek i dzieci wspólnika.

Podobną regułę wybrano dla zmian zachodzących w obrębie przedsiębiorców będących

osobami fizycznymi. Wtedy następca prawny przedsiębiorcy musi również uzyskać zgodę na
pozostawienie w firmie przejętego przedsiębiorstwa imienia i nazwiska swojego poprzednika.

Nieco zmodyfikowaną zasadę przyjęto w sytuacji zbycia przedsiębiorstwa, a więc w

chwili gdy przedsiębiorca w drodze umowy o zbycie przedsiębiorstwa, przenosi je na
nabywcę. Wówczas nabywca może prowadzić przedsiębiorstwo pod dotychczasową firmą, z
tym tylko że powinien umieścić dodatek wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy, o ile w
umowie nie postanowiono inaczej. Taki sposób ujęcia (artykuł 438 § 3 k.c.) wskazuje na
regułę i wyjątek. Zasadą jest, że umowa przenosząca przedsiębiorstwo skutkuje zawsze
uprawnieniem nabywcy do prowadzenia go pod dotychczasową nazwą, a obowiązkiem
nabywcy jest dodanie jego firmy lub nazwiska do nazwy nabytego przedsiębiorstwa.
Wyjątkiem jest odstępstwo od tych reguł w sytuacji, gdy w umowie zbycia przedsiębiorstwa
strony przyjmują inny sposób uregulowania tej kwestii.
Nowe uregulowania wprowadzają generalną regułę, że firma nie może zostać zbyta.

PRZEDSIĘBIORCA A PRZEDSIĘBIORSTWO

W obrocie cywilnoprawnym, niejednokrotnie przedmiotem obrotu jest zorganizowany

i usystematyzowany zbiór rzeczy. Może nim być np. kolekcja obrazów słynnego malarza lub

księgozbiór średniowiecznych manuskryptów, którego wartość jako całość przekracza łączną
cenę poszczególnych ksiąg, a także przedsiębiorstwo, które Kodeks cywilny definiuje jako
zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do
prowadzenia działalności gospodarczej.
Przypomnijmy, że obejmuje ono w szczególności:
-

oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa
przedsiębiorstwa),

-

własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów lub
wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości,

-

prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa
do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków
prawnych,

-

wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,

-

koncesje, licencje i zezwolenia,

-

patenty i inne prawa własności przemysłowej,

-

majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne,

-

tajemnice przedsiębiorstwa m.in. tzw. know-how,

-

księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Przedsiębiorstwo należy odróżnić od przedsiębiorcy, czyli spółek prawa handlowego lub
innych osób prawnych. To ostatnio bowiem stanowią formę, prawną prowadzenia
przedsiębiorstwa np. osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą kieruje
przedsiębiorstwem, podobnie jak spółka jawna, która zgodnie z definicją zawartą w art. 22 §
k.s.h. prowadzi przedsiębiorstwo pod własna firmą a nie jest inną spółką handlową.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Wyjaśnij pojęcie działalności gospodarczej.
2. Porównaj definicje przedsiębiorcy zawarte w ustawie o swobodzie działalności
gospodarczej i w Kodeksie cywilnym. Czy są ze sobą zgodne?
3. Wyjaśnij pojęcie osoby fizycznej, osoby prawnej i "ułomnej osoby prawnej".
4. Scharakteryzuj zasady oznaczenia przedsiębiorców, zawarte w Kodeksie cywilnym.
5. Uzasadnij, dlaczego pojęcia firmy i przedsiębiorstwa nie są synonimami.
6. Wyjaśnij relacje między przedsiębiorcą i przedsiębiorstwem.

SPÓŁKI PRAWA HANDLOWEGO

Dynamiczny rozwój obrotu gospodarczego w Polsce oraz perspektywa członkostwa w

Unii Europejskiej wymusiły konieczność zmiany przepisów prawnych dotyczących
zawiązywania spółek prawa handlowego i prowadzenia przez nie działalności gospodarczej.

Ustawą z dnia 15 września 2000 roku Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz.

1097) zmieniono zasady funkcjonowania spółek prawa handlowego. Kodeks spółek
handlowych (k.s.h.) reguluje tworzenie, organizację, funkcjonowanie, rozwiązywanie,
łączenie, podział i przekształcanie spółek prawa handlowego.

ISTOTA I RODZAJE SPÓŁEK
Art. 3 k.s.h. mówi, że "przez umowę spółki handlowej wspólnicy albo akcjonariusze
zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów oraz, jeżeli
umowa albo statut spółki tak stanowi, przez współdziałanie w inny określony sposób".

Zgodnie z k.s.h. spółki dzielą się na spółki osobowe i spółki kapitałowe.
Spółki osobowe nie posiadają osobowości prawnej i podlegają wpisowi do Krajowego
Rejestru Sądowego. Znowelizowany Kodeks cywilny przyznaje im status tzw. ułomnej osoby
prawnej.

Natomiast spółki kapitałowe to spółki posiadające osobowość prawną. Wymagają wpisu

do Krajowego Rejestru Sądowego.

Spółki kapitałowe mogą występować jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w

organizacji, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne w organizacji oraz
spółki akcyjne. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji albo spółka akcyjna
w organizacji z chwilą wpisu do rejestru staje się spółką z ograniczoną odpowiedzialnością
albo spółką akcyjną i uzyskuje osobowość prawną.
Przedmiotem wkładu do spółki kapitałowej nie może być prawo niezbywalne lub świadczenie
pracy lub usług.
Scharakteryzujemy kolejno poszczególne formy spółek prawa handlowego.

SPÓŁKA JAWNA

Pan Jan Technikowski posiada wykształcenie techniczne. Jego hobby stanowią mechanizmy w

samochodach. Posiada dużą nieruchomość i ma możliwości finansowe wybudowania hali, która
mogłaby służyć jako warsztat samochodowy. Jego dorosły syn skończył właśnie technikum
mechaniczne i posiada podobne zainteresowania. Zaczęli zastanawiać się, czy mogliby wspólnie
założyć spółkę pod firmą "Sp.j. Jan Technikowski i syn - mechanika pojazdowa". Jakie warunki
musieliby spełnić i z jakimi konsekwencjami powinni się liczyć?
Odpowiedź na powyższe pytania uzyskasz w tym podrozdziale.

Spółką jawną jest spółka osobowa, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a

nie jest inną spółką handlową. Jest to najprostsza forma spółki dla osób rozpoczynających
działalność.

Powstaje jako umowa co najmniej dwóch wspólników, którymi mogą być zarówno osoby

fizyczne, osoby prawne, jak i inne handlowe spółki osobowe.

Firma spółki jawnej powinna zawierać nazwiska lub firmy (nazwy) wszystkich

wspólników, albo nazwisko albo firmę (nazwę jednego albo kilku wspólników) oraz
dodatkowe oznaczenie "spółka jawna", przy czym w obrocie gospodarczym dopuszcza się
używanie skrótu "sp. j.".

U mowa spółki jawnej powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności i

zawierać elementy określone w art. 25 k.s.h.

Spółka powstaje z chwilą wpisu do rejestru na mocy złożonego wniosku o jej

zarejestrowanie w sądzie rejestrowym, np. Sąd Rejonowy w Bielsku Białej VIII Wydział
Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego, ul. Bogusławskiego 24, 43-300 Bielsko-Biała.
Prawo i obowiązek zgłoszenia spółki do rejestru dotyczy każdego wspólnika. We wniosku
zgłoszeniowym należy określić kwestie wymagane przez art. 26 k.s.h.

Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym majątkiem

solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, przy czym wierzyciel spółki może
prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki
okaże się bezskuteczna.

Majątek spółki jawnej stanowi wszelkie mienie wniesione jako wkład lub nabyte przez

spółkę w czasie jej istnienia. Wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki
własności lub innych praw, na dozwoleniu używania rzeczy lub praw albo na wykonywaniu
pracy.

Udział kapitałowy wspólnika jest równy wartości wkładu, określonej w umowie spółki.

Każdy wspólnik ma prawo do równego udziału w zyskach i uczestniczy w stratach w tym
samym stosunku bez względu na rodzaj i wartość wkładu.

Wspólnik spółki jawnej może żądać podziału i wypłaty całości zysku z końcem każdego

roku obrotowego. Ma prawo żądać corocznie wypłacania odsetek w wysokości 5% od
swojego udziału kapitałowego, nawet gdy spółka poniosła stratę.

Każdy wspólnik ma prawo reprezentować spółkę. To prawo obejmuje wszystkie

czynności sądowe i pozasądowe spółki. Każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia
spraw spółki, za co nie otrzymuje wynagrodzenia. Wspólnicy mogą jednomyślną uchwałą
ustanowić prokurę.
Nie można powierzyć prowadzenia spółki osobom trzecim.
Spółka jawna może być rozwiązana z przyczyn przewidzianych w umowie spółki, za
jednomyślną uchwałą wszystkich wspólników, w przypadku ogłoszenia upadłości spółki, w
razie śmierci wspólnika lub ogłoszenia jego upadłości, w sytuacji wypowiedzenia umowy
spółki przez wspólnika lub wierzyciela wspólnika, a także na mocy prawomocnego
orzeczenia sądu.

.

W przypadkach wyżej wymienionych należy przeprowadzić likwidację firmy,

chyba że wspólnicy uzgodnili inny sposób działalności spółki.

Postępowanie likwidacyjne spółki jawnej jest określone w art. 67 do 85 k.s.h.

Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1. Wspólnikami spółki jawnej zajmującej się świadczeniem usług w zakresie

mechaniki pojazdowej są Jan Technikowski i jego syn Wojtek oraz Jan Kowalczyk. Spółka
prowadzi działalność w Twoje

j

miejscowości.

1. Zaprojektuj różne warianty firmy tej spółki.
2. Przygotuj także zgłoszenie do sądu rejestrowego i umowę spółki.
Ć

wiczenie 2. Przeczytaj uważnie poniższy opis przypadków a następnie wykonaj zawarte w

nich polecenia. Uzasadnij swoją odpowiedź.

1. Wspólnikami spółki "B. Glas- Spółka Jawna" z siedzibą w Kaliszu, ul. Błotnista 44 są:

Bogdan Glas, zamieszkały w Kaliszu, ul. Stanisławskiego 2 i Józef Ospały zamieszkały w
Turku, ul. Leśna 22. Spółka sprzedała Janowi Wodnikowi zam. w Łodzi, ul. Padniewska 10,
samochód dostawczy Renault Master za cenę 30 000 zł. Kupiony samochód okazał się
niesprawny. Jan Wodnik zawiadamia spółkę, że odstępuje od umowy i żąda zwrotu ceny
samochodu. Ponieważ spółka nie chce

zwrócić pieniędzy, Jan Wodnik wytacza przeciwko

spółce powództwo z żądaniem zapłaty 30 000 zł. Oznacz powoda i pozwanego w pozwie
skierowanym do sądu przez Jana Wodnika.

2. W wyniku powództwa wytoczonego w powyższej sprawie sąd zasądził od spółki na rzecz

Jana Wodnika kwotę 30 000 zł wraz z odsetkami i kosztami postępowania. Przeciwko komu
Jan Wodnik powinien skierować wniosek do sądu o nadanie wyrokowi klauzuli
wykonalności, a potem wniosek do komornika o wszczęcie egzekucji?

SPÓŁKA PARTNERSKA
Pani Ania ma wyższe wykształcenie ekonomiczne i od wielu lat pracuje jako samodzielny
księgowy. Spełnia ponadto wymogi wynikające z ustawy o biegłym rewidencie dotyczące
wpisu do rejestru biegłych rewidentów. Czy może ze swoją znajomą o podobnych
kwalifikacjach zawiązać spółkę partnerską? Jaka jest procedura utworzenia takiej spółki i
jakie są jej cechy?

Spółka partnerska jest to spółka osobowa utworzona przez wspólników (partnerów) w

celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną
firmą. Spółka może być zawiązana w celu wykonywania więcej niż jednego wolnego zawodu,
chyba że odrębna ustawa stanowi inaczej.

Partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne uprawnione do wykonywania

wolnych zawodów tzn. adwokata, aptekarza, architekta, biegłego rewidenta, brokera
ubezpieczeniowego, doradcy podatkowego, księgowego, lekarza, lekarza stomatologa, lekarza
weterynarii, notariusza, pielęgniarki, położnej, radcy prawnego, rzecznika patentowego,
rzeczoznawcy majątkowego, tłumacza przysięgłego, a od 15 stycznia 2004 roku inżynierowie
budownictwa.

Wolny zawód w spółce partnerskiej może być wykonywany tylko przez osoby posiadające

szczególne uprawnienia wynikające z ustaw stanowiących podstawy prawne dla danej grupy
zawodowej np. ustawa o biegłych rewidentach.

Firma spółki partnerskiej powinna zawierać nazwisko przynajmniej jednego partnera,

dodatkowe oznaczenie "i partner" bądź "i partnerzy" albo "spółka partnerska" oraz określenie
wolnego zawodu wykonywanego w spółce. Dopuszcza się używanie skrótu "sp. p".

Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie w formie aktu notarialnego, a jej

obligatoryjne elementy określa art. 91 k.s.h.

Zgłoszenia spółki do sądu rejestrowego odpowiedniego dla siedziby spółki należy

dokonać na odpowiednim formularzu. Zgłoszenie powinno zawierać elementy wymagane
przepisami art. 93 k.s.h.

Ponadto do zgłoszenia należy dołączyć dokumenty potwierdzające uprawnienia

każdego partnera do wykonywania wolnego zawodu.

Powstanie, stosunek do osób trzecich, zarząd spółki i rozwiązanie spółki określają

przepisy art. 86 do 101 Kodeksu spółek handlowych.

Sprawd

ź

,

czy już potrafisz....

Ć

wiczenie 1. Po uważnej analizie przepisów art. 86 do 101 Kodeksu spółek

han

dlowych

określ, czy poniższe zdania są prawdziwe (wstaw P w wykropkowane miejsce), czy fałszywe
(wstaw F w wykropkowane miejsce). Następnie zamień zdania fałszywe na prawdziwe.
... 1. Sp.p. nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do KRS.
... 2. Każdy partner ma prawo reprezentować spółkę samodzielnie, umowa spółki nie może
stanowić inaczej.
... 3. Umowa może przewidywać, że prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki

powierza się zarządowi lub prokurentowi.

...4. Sp.p. może być rozwiązana jedynie z przyczyn przewidzianych w umowie spółki.

Ć

wiczenie 2. Czy partner ponosi odpowiedzialność za zobowiązania spółki partnerskiej

powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w
spółce. Sprawdź art. 95. Kodeksu spółek handlowych.

.

SPÓŁKA KOMANDYTOWA
Rodzice Maćka mają oszczędności w banku w wysokości 10000 PLN. Za każdym razem, po
otrzymaniu wyciągu z rachunku bankowego dyskutują, że trzeba te oszczędności
zainwestować.

Maciek

doradza im, że mogliby zostać wspólnikami w spółce komandytowej.

Ale rodzice pracują i nie chcą zrezygnować z umowy o pracę na czas nieokreślony. Czy
Maciek doradza dobrze swoim rodzicom? Czy jego rodzice mogą zostać wspólnikami spółki
komandytowej bez konieczności rozwiązania umowy o pracę?

Odpowiedzi na powyższe pytania zostaną udzielone w tym podrozdziale. Spółka
komandytowa jest spółką osobową mającą na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną
firmą, w której wobec wierzycieli za jej zobowiązania odpowiada co najmniej jeden wspólnik
bez ograniczenia (komplementariusz),a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika
(komandytariusza) jest ograniczona.

Firma spółki komandytowej powinna zawierać nazwisko jednego lub kilku

komplementariuszy oraz dodatkowe oznaczenie "spółka komandytowa". Dopuszcza się
używanie w obrocie skrótu "sp.k.".

Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie w formie aktu notarialnego i zawierać

elementy określone wart. 105 k.s.h.

Suma komandytowa stanowi liczbową granicę odpowiedzialności komandytariusza z

majątku osobistego za zobowiązania spółki.

Jeżeli wkładem komandytariusza jest w całości lub w części świadczenie niepieniężne, to

umowa określa przedmiot tego świadczenia, jego wartość jak również osobę wspólnika
wnoszącego takie świadczenie. Świadczeniem niepieniężnym może być na przykład prawo
używania znaku firmowego, prawo do patentu, prawo wieczystego użytkowania.
Wkład komandytariusza może być wniesiony w wartości niższej niż suma komandytowa. Im
wyższa wartość części sumy komandytowej, tym mniejsza jego odpowiedzialność z majątku
osobistego. Wniesienie wkładu w całości lub odpowiedniej części nie jest warunkiem
rejestracji spółki, a o istnieniu bądź nie istnieniu odpowiedzialności komandytariusza z
majątku osobistego decyduje rozmiar wkładu w relacji do sumy komandytowej. .

Spółka powstaje z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Zgłoszenia należy

dokonać na odpowiednim formularzu zgodnie z art. 110 k.s.h.

Powstanie spółki komandytowej, stosunek do osób trzecich i stosunki wewnętrzne spółki

regulują przepisy artykułów 102 do 124 Kodeksu spółek handlowych.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1. Po uważnej analizie przepisów art. 102 do 124 Kodeksu spółek handlowych

określ, czy poniższe zdania są prawdziwe (wstaw P w wykropkowane miejsce), czy fałszywe
(wstaw F w wykropkowane miejsce). Następnie zamień zdania fałszywe na prawdziwe.
... 1. W nazwie spółki obowiązkowo umieszcza się nazwisko komandytariusza.
... 2. Spółkę reprezentuje komandytariusz, natomiast komplementariusz może reprezentować
spółkę jedynie jako pełnomocnik.
... 3. Komandytariusz uczestniczy w podziale zysku spółki na równych zasadach z
komplementariuszem.
...4. Zysk przypadający komandytariuszowi jest przeznaczony w pierwszej kolejności na jego
cele osobiste.
...5. Sp.k. nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do KRS.
... 6. Śmierć komandytariusza

stanowi

przyczynę rozwiązania spółki komandytowej.

Ć

wiczenie 2. Rodzice Maćka zdecydowali się na przystąpienie do sp.k. W umowie spółki

ustalono, że wspólnik X i Y jako komplementariusze wnoszą do spółki po 3 000 zł, zaś ojciec
Maćka jako komandytariusz wnosi do spółki 15 000 zł i odpowiada wobec wierzycieli do tej
wysokości tzw. suma komandytowa. Określ konsekwencje tej umowy w zakresie
odpowiedzialności każdego wspólnika za zobowiązania spółki: kto odpowiada, w jaki sposób,
do jakiej wysokości.

SPÓŁKA KOMANDYTOWO-AKCY.JNA
Pan Cezary jest udziałowcem dobrze prosperującej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Coraz
bardziej interesują go dodatkowe formy inwestowania zarobionych pieniędzy. Realizując swoje
zainteresowania brał udział w seminarium, na którym spotkał swojego przyjaciela ze studiów. Okazało
się, że Krzysiek, przyjaciel pana Cezarego ma nieruchomość wartą 40 000 zł oraz prowadzi spółkę
jawną o charakterze rodzinnym. Spółka mogłaby się rozwijać, ale wymaga dodatkowych inwestycji. Czy
pan Cezary mógłby przystąpić do tej spółki wnosząc 25 000 zł? Jaką spółkę należy utworzyć i jaka
będzie pozycja pana Cezarego i pana Krzysia w tej spółce?

Panowie Cezary i Krzyś mogą utworzyć spółkę komandytowo-akcyjną, która jest spółką

osobową mającą na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec
wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia
(komplementariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem. Minimalny kapitał
zakładowy spółki wynosi 50 000 zł.

Spółka stanowi połączenie elementów spółki osobowej ze spółką kapitałową. Elementem

spółki osobowej jest wyróżnienie komplementariusza, natomiast w zakresie spółek
kapitałowych istnienie akcjonariusza. Ponadto w sytuacjach, które nie zostały precyzyjnie
uregulowane przepisami w zakresie spółek komandytowych stosuje się postanowienia
dotyczące funkcjonowania spółek jawnych.

Firma spółki komandytowo-akcyjnej powinna zawierać nazwiska jednego lub kilku

komplementariuszy oraz dodatkowe oznaczenie "spółka komandytowo akcyjna". Dopuszcza
się urywanie w obrocie skrótu "s.k.a.".

Jeżeli komplemetariuszem jest osoba prawna, firma spółki komandytowo akcyjnej

powinna zawierać pełne brzmienie firmy (nazwy) tej osoby prawnej z dodatkowym
oznaczeniem "spółka komandytowo-akcyjna".

W przypadku zamieszczenia nazwiska albo firmy (nazwy) akcjonariusza w firmie spółki,

akcjonariusz ten odpowiada wobec osób trzecich tak jak komplementariusz.

Akcjonariusz jest obowiązany do świadczeń wynikających ze statutu spółki. Zasadniczym

jego świadczeniem jest wniesienie wkładu. Może reprezentować spółkę tylko jako
pełnomocnik.

Założycielami spółki komandytowo-akcyjnej są wspólnicy (komplementariusz i

akcjonariusz) wnoszący kapitał oraz podpisujący statut, który powinien być sporządzony w
formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności.

Warunkiem prawidłowego funkcjonowania spółki komandytowo-akcyjnej jest precyzyjne

ustalenie w statucie zasad funkcjonowania organów spółki np. ustanowienie rady nadzorczej
oraz relacji pomiędzy nimi, a komplementariuszami.
Statut powinien zawierać elementy wymagane wart. 130 k.s.h.
Spółka powstaje z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego na podstawie zgłoszenia
złożonego na odpowiednim formularzu w odpowiednim sądzie rejonowym dla miejsca
prowadzenia działalności gospodarczej.
Zgłoszenie powinno zawierać informacje określone w art.133 k.s.h.

Powstanie, stosunek do osób trzecich, stosunki wewnętrzne spółki, rozwiązanie i

likwidację spółki, wystąpienie wspólnika regulują przepisy Kodeksu spółek handlowych -
artykuły 125 do 150.

Sprawdź, czy już potrafisz..,

Ć

wiczenie. Panowie Cezary i Krzysztof postanowili utworzyć spółkę komandytowo-akcyjną. Pan

Krzysztof będzie komplementariuszem i za zobowiązania będzie odpowiadał bez ograniczeń, zachowa
kompetencje w zakresie zarządzania spółką, którą dotychczas zarządzał, a wkład pana Cezarego w
wysokości 25 000 zł będzie zamieniony na akcje spółki. Pan Cezary będzie akcjonariuszem. Sporządź
zgłoszenie ich spółki na odpowiednim formularzu - symbol KRS-W2, który udostępniany jest w sądzie
rejestrowym oraz na stronie internetowej www.ms.gov.pl.

SPÓŁKI KAPITAŁOWE

Spółki kapitałowe mogą występować jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w

organizacji, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne w organizacji oraz
spółki akcyjne.

SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ

Pierwsze wakacje po zdanej maturze Zbyszek spędził w Szwajcarii. Udało mu się bowiem uzyskać
pozwolenie na pracę i pracował całe wakacje. Zaoszczędził 8000 PLN. Ponadto rodzice kupili mu
używany samochód wyceniony na 18.000 PLN. Po wakacjach spotkał swojego kolegę Wojtka ze szkoły,
który po raz kolejny wybierał się na rozmowę kwalifikacyjną w ramach poszukiwania pracy. Wojtek był
dobrym uczniem, ale jego rodzice nie mogli wesprzeć go finansowo. Chłopcy - a może już Panowie - w
wyniku długiej rozmowy postanowili założyć spółką z. o.o. Czy podjętą decyzję mogą wcielić w życie?

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest najprostszą formą spółki. Może być utworzona
przez jedną lub więcej osób w każdym celu prawnie dopuszczalnym, tzn. nie tylko w celu
gospodarczym.

Wkłady wnoszone do spółki mogą być pieniężne i niepieniężne (aporty). Kapitał

zakładowy powinien wynosić co najmniej 50.000 PLN, a wartość nominalnej jednego udziału
nie może być niższa niż 50 PLN. Jeżeli wkład jest wniesiony w formie aportu, umowa spółki
powinna szczegółowo określać przedmiot tego wkładu oraz osobę wspólnika, a także liczbę i
wartość nominalną objętych nim udziałów. Wkładem nie może być prawo niezbywalne,
ś

wiadczenie pracy i usług.

Do powstania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wymaga się:
- zawarcia umowy spółki w formie aktu notarialnego,
- wniesienia przez wspólników wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego,
- powołania zarządu,
- ustanowienie rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej, jeżeli wymaga tego ustawa lub urnowa
spółki,
- wpisu do rejestru,

Firma spółki może być obrana dobrowolnie, powinna jednak zawierać dodatkowe

oznaczenie "spółka z ograniczoną odpowiedzialnością". Dopuszczalne jest używanie w
obrocie skrótu "spółka z o.o." lub "sp. z o.o."

Umowa spółki musi być zawarta w formie aktu notarialnego i powinna zawierać elementy

określone w art. 157 k.s.h.

Zarząd zgłasza zawiązanie spółki do sądu rejestrowego właściwego ze względu na

siedzibę spółki. Do zgłoszenia spółki należy dołączyć dokumenty wyspecyfikowane w art.
167 k.s.h.

Spółka z o.o. powstaje z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i uzyskuje

osobowość prawną.

Po zarejestrowaniu spółki zarząd powinien w terminie dwóch tygodni złożyć we

właściwym urzędzie skarbowym poświadczony przez siebie odpis umowy spółki ze
wskazaniem sądu, w którym spółka została zarejestrowana oraz datę i numer rejestru.

Jeżeli umowa spółki przewiduje udziały o szczególnych uprawnieniach, uprawnienia te

powinny być w umowie określone. Są to udziały uprzywilejowane. Uprzywilejowanie może
dotyczyć np.: prawa głosu (nie więcej niż trzy głosy na jeden udział), prawa do dywidendy
lub sposobu podziału majątku w przypadku likwidacji spółki. Jeżeli umowa nie stanowi
inaczej zysk przypadający wspólnikom dzieli się w stosunku do udziałów.

Spółkę reprezentuje zarząd, który również prowadzi sprawy spółki. Składa się z jednego

lub większej liczby członków. Członkami zarządu mogą być osoby spośród wspólników lub
spoza ich grona powołane uchwałą wspólników, chyba, że umowa spółki stanowi inaczej.
Umowa spółki może ustanowić radę nadzorczą lub komisję rewizyjną albo oba te organy.

W spółkach, w których kapitał przewyższa kwotę 500 000 PLN, a wspólników jest więcej

niż dwudziestu pięciu, powinna być ustanowiona rada nadzorcza lub komisja rewizyjna.
Organy te składają się co najmniej z trzech członków powoływanych i odwoływanych
uchwałą wspólników.

Rada nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki we wszystkich

dziedzinach jej działalności, nie ma jednak prawa wydawania poleceń zarządowi dotyczących
prowadzenia spraw spółki. Do szczególnych obowiązków rady nadzorczej należy ocena
sprawozdm1 zarządu, sprawozdania finansowego (bilansu) i ich zgodności z księgami,
dokumentami i stanem faktycznym.

W miarę potrzeb członkowie mogą żądać wyjaśnień od zarządu i pracowników oraz

dokonywać rewizji stanu majątku spółki. Do obowiązków należy ocena sprawozdal1 i
wniosków zarządu dotyczących podziału zysku lub pokrycia strat, a także składanie
zgromadzeniu wspólników corocznego, pisemnego sprawozdania z wyników tej oceny.

W spółce niemającej rady nadzorczej umowa spółki może rozszerzać obowiązki komisji

rewizyjnej. Najważniejsze uchwały (decyzje) dotyczące spraw spółki podejmowane są na
zgromadzeniu wspólników. Zwyczajne zgromadzenie powinno odbyć się w terminie sześciu
miesięcy po upływie każdego roku obrotowego, a przedmiotem obrad powinno być:
- rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania zarządu z działalności spółki oraz sprawozdania
finansowego za ubiegły rok obrotowy,
- podjęcie uchwały o podziale zysków lub pokryciu straty,
- udzielenie członkom organów spółki absolutorium z wykonania przez nich

obowiązków.
Zgromadzenie wspólników zwołuje zarząd. Jeżeli zarząd tego nie dokonał, prawo takie

mają również rada nadzorcza i komisja rewizyjna. Dotyczy to również zwołania
nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników.

Powstanie spółki, prawa i obowiązki wspólników, organy spółki, zmianę umowy spółki,

wyłączenie wspólnika, rozwiązanie i likwidację spółki oraz odpowiedzialność cywilno-
prawną regulują art. 151 do 300 Kodeksu spółek handlowych.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1. Sprawdź w k.s.h., czy poniższe informacje na temat sp. z o.o. są prawdziwe.

Spółkę może założyć jedna osoba i jest ona wówczas jedynym wspólnikiem. Przysługują

jej wszystkie uprawnienia zgromadzenia wspólników. Założyciel sporządza akt założycielski,
wnosi cały kapitał zakładowy spółki, powołuje jej wybieralne władze oraz zgłasza spółkę
celem wpisania do KRS. Jednoosobowa sp. z o.o. podlega przepisom dotyczącym spółki
wieloosobowej.

Ć

wiczenie 2. Po uważnej analizie przepisów art. 151 do 300 Kodeksu spółek handlowych

określ, czy poniższe zdania są prawdziwe (wstaw P w wykropkowane miejsce), czy fałszywe
(wstaw F w wykropkowane miejsce). Następnie zamień zdania fałszywe na prawdziwe.
...1. Umowa sp. z. o.o. nie musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
...2. Sp. z o.o. nie uzyskuje osobowości prawnej z chwilą wpisania jej do KRS.
... 3. Rejestracja spółki nie jest koniecznym warunkiem jej powstania.
...4. Wkład wspólnika może mieć charakter niepieniężny, ale nie może nim być praca
wspólnika.
... 5. Powstanie spółki wiąże się z utworzeniem podmiotu odrębnego od wspólników
.... 6. Wysokość kapitału założycielskiego nie musi być wyrażona kwotą pieniężną i może być
niższa od określonego przepisami minimum.
... 7. Wspólnik może rozporządzać swoim udziałem.
... 8. Jeżeli wspólników jest mniej niż dwudziestu pięciu, spółka nie musi posiadać organów,
które kierowałyby jej działalnością.
... 9. Egzekucja podjęta przeciwko spółce obejmuje wyłącznie majątek spółki.
...10. Sp. z. o.o. musi utworzyć co najmniej dwóch wspólników.

Ć

wiczenie 3. Powołaj organy spółki z.o.o., sporządź imienną listę członków zarządu, rady

nadzorczej, komisji rewizyjnej. Ustal ich kompetencje przy założeniu, że spółka zatrudnia 72 osoby, a
kapitał zakładowy wynosi 508 000 PLN.

Skorzystaj z Kodeksu spółek handlowych rozdział. 3; art. 201 do 222.

SPÓŁKA AKCYJNA
Pan Leski, który

posiada

mieszkanie własnościowe o wartości rynkowej 120000 PLN, oraz

oszczędności zdeponowane w banku na kwotę 80 000 PLN chciałby samodzielnie zawiązać spółkę
akcyjną. Czy jest to możliwe? Jaką wiedzą powinien dysponować, aby założyć i prowadzić spółkę
akcyjną?

Założenie spółki akcyjnej wymaga szerokiej wiedzy o stosunkach gospodarczych,

profesjonalnego doświadczenia oraz zgromadzenia kapitału w wysokości co najmniej
500000 PLN, który dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej nie niższej niż jeden
grosz.
Do powstania spółki akcyjnej wymaga się:

- zawiązania spółki, w tym podpisania statutu przez założycieli,
- wniesienia przez akcjonariuszy wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego,
- ustanowienia zarządu i rady nadzorczej,
- wpisu do sądu rejestrowego.

Zawiązać spółkę może jedna lub więcej osób pod warunkiem, że założycielem nie będzie
tylko jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Miejsce umowy wymaganej
przy powstaniu innych spółek (z wyjątkiem s.ka.) zajmuje statut, który musi być
sporządzony w formie aktu notarialnego. Osoby podpisujące statut są założycielami spółki
akcyjnej.
Statut spółki powinien być przygotowany zgodnie z art. 304 k.s.h. Zawiązanie spółki
następuje z chwilą objęcia wszystkich akcji oraz zgłoszenia i dokonania wpisu we
właściwym, ze względu na siedzibę spółki sądzie rejestrowym. Wniosek podpisują wszyscy
członkowie zarządu.

Firma spółki może być obrana dowolnie, powinna jednak zawierać dodatkowe

oznaczenie "spółka akcyjna". Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu "SA".

Elementy, które powinno zawierać zgłoszenie spółki akcyjnej do sądu rejestrowego są

określone wart. 318 k.s.h. Natomiast art. 320 k.s.h. określa, jakie dokumenty należy dołączyć
do zgłoszenia.

Zawiązanie spółki, prawa i obowiązki akcjonariuszy, organy spółki (w tym zarząd, radę

nadzorczą i kompetencje walnego zgromadzenia), zmianę statutu, podwyższenie i obniżenie
kapitału zakładowego, rozwiązanie i likwidację spółki oraz odpowiedzialność cywilnoprawną
regulują przepisy Kodeksu spółek handlowych artykuły 301 do 490.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ćwiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.
1. Wymień elementy, jakie powinno zawierać zgłoszenie spółki akcyjnej do KRS. W tym celu
wykorzystaj odpowiedni formularz zgłoszenia.
2. Na podstawie statutu dowolnej spółki akcyjnej (pomyśl, jak możesz go zdobyć) porównaj jego treść i
elementy z wymaganiami k.s.h.


SPÓŁKA EUROPEJSKA
Walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki SA Werburgswelt z siedzibą w Giessen o kapitale akcyjnym
51 000 euro działające na podstawie regulacji prawnych obowiązujących w Niemczech podjęło decyzję

o połączeniu się ze spółką SA Szykte z kapitałem 70 000 PLN z siedzibą w Łodzi działającej na
podstawie regulacji prawnych obowiązujących w RP.

Siedzibą statutową i siedzibą zarządu po połączeniu będzie Łódź. W wyniku łączenia się

spółek może powstać spółka europejska (w skrócie SE).

Swobodzie gospodarczej towarzyszy przepływ towarów, usług, kapitału, ludzi, a

konsekwencją jest możliwość inwestowania w różnych krajach.

Mali i średni przedsiębiorcy podejmując działalność na rynku lokalnym wierzą w swój

sukces gospodarczy, a kiedy opanują rynek lokalny mają możliwość zaplanowania i
przeprowadzenia reorganizacji swojej działalności na szczeblu wspólnotowym. Wymaga to
takich podstaw prawnych, aby przedsiębiorstwa W różnych państwach członkowskich miały
możliwość połączenia swojego kapitału np. w drodze fuzji.

Wykonywanie działalności gospodarczej przedsiębiorstwa we Wspólnocie oparte jest na

ustawodawstwie krajowym.

Taka sytuacja utrudnia łączenie się spółek w różnych pal1stwach członkowskich. Aby

usunąć tę barierę Rada Unii Europejskiej na podstawie traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską artykuł 308 wydała w Luksemburgu Rozporządzenie Rady nr 2157/2001 (WE) z
8 października 2001 roku w sprawie statutu spółki europejskiej. Pozwala to na tworzenie i
zarządzanie spółkami na skalę europejską.

Istotą jest taki system prawny, który zapewnia spójność między prawem wspólnotowym i

krajowym.

Założenia prawne SE to powstawanie, łączenie się spółek z różnych państw

członkowskich lub możliwość utworzenia spółki holdingowej.

Spółka może zostać założona na terytorium wspólnoty w formie europejskiej spółki

akcyjnej (Socjetas Europa SE) na zasadach wynikających z rozporządzenia Rady Unii
Europejskiej. Spółka musi mieć formę prawną spółki z kapitałem akcyjnym. Minimalna
wysokość kapitału koniecznego do powstania spółki wynosi 120 000 euro, chyba, że przepisy
państwa członkowskiego w którym znajduje się siedziba statutowa spółki stanowią inaczej.

Każde państwo członkowskie (do czasu objęcia go Unią Gospodarczą i Walutową) może

stosować wobec SE, której siedziba statutowa znajduje się na jego terytorium przepisy
obowiązujące spółki akcyjne w zakresie sposobu wyrażania kapitału.

Przeliczenie waluty krajowej na euro odbywa się według kursu obowiązującego w

ostatnim dniu miesiąca poprzedzającego zawiązanie SE.

Kapitał podzielony jest na akcje. Akcjonariusze odpowiadają za zobowiązania spółki do

wysokości kapitału subskrybowanego. SE nabywa osobowość prawną w dniu wpisania do
rejestru.

Przeniesienie siedziby statutowej SE wymaga ogłoszenia. Ogłoszeniu podlega również

informacja o nowej rejestracji. Informacje o wpisie, bądź wykreśleniu SE są przekazywane do
Biura Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich w ciągu miesiąca od ogłoszenia.
Organami SE są:
- walne zgromadzenie akcjonariuszy,
- organ nadzorczy i organ zarządzający (w systemie dualistycznym) lub
- organ administracyjny (w systemie monistycznym) w zależności od rozwiązania przyjętego
w statucie.
Spółki SE mogą powstać przez łączenie się spółek:
- według procedury łączenia przez przejęcie (spółka przejęta przestaje istnieć),
- według procedury łączenia przez zawiązanie nowej spółki (łączące się spółki przestają
istnieć powstaje SE),

Akcjonariusze spółki przejętej stają się akcjonariuszami spółki przejmującej, natomiast

akcjonariusze łączących się spółek stają się akcjonariuszami SE.

Spółki europejskie SE tworzone są na mocy Rozporządzenia Rady Unii Europejskiej od 8

października 2004 roku, tj. daty wejścia w życie rozporządzenia.

Czy wiesz, że....

Na podstawie art. 52 Układu Europejskiego przedsiębiorstwa polskie działające na

obszarze Unii Europejskiej mają prawo do zatrudnienia bezpośredniego lub poprzez oddziały
albo agendy pracowników będących obywatelami RP. Warunkiem zatrudnienia jest, aby ta
osoba zatrudniona była wcześniej przez co najmniej rok w Polsce oraz należała do tzw.
personelu kluczowego. Pozwolenie na pracę oraz pobyt uzyskuje taki pracownik tylko na
okres zatrudnienia w polskiej firmie. Pozostali pracownicy muszą pochodzić z krajów
członkowskich i zatrudnieni są na zasadach określonych przez prawo krajowe (dotyczy to
również kwalifikacji i wykształcenia).

Sprawdź, czy już potrafisz....

Ć

wiczenie. Spróbuj wykonać poniższe polecenia.

1. Poszukaj na stronach internetowych http://ms.gov.pl/ artykułu 20 Rozporządzenia Rady
Unii Europejskiej w sprawie statutu spółki europejskiej (ŚE) i na jego podstawie opracuj
sposoby łączenia się spółek.
2. Sprawdź na www.ms.gov.pl jaki jest los projektu Ustawy o spółkach europejskich.

24.

Podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej. Przekształcenia
własnościowe.

PRZEDSIĘBIORSTWA SEKTORA PUBLICZNEGO I ICH PRYWATYZACJA

Do osób prawnych zalicza także przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnię, fundacje i

stowarzyszenia w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej.

PRZEDSIĘBIORSTWO PAŃSTWOWE

Zasady tworzenia przedsiębiorstw państwowych i prowadzenia przez nie działalności
gospodarczej regulują:
- ustawa z dnia 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwach pm1stwowych, wielokrotnie
nowelizowana (tekst jednolity Dz. U. nr 18 z 1991 r., poz. 80 z późn. zm.),
- ustawa z dnia 13 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych
(tekst jednolity Dz.U. nr 6 z 1992 r., poz. 27 z późn. zm.).

Organami założycielskimi przedsiębiorstwa państwowego mogą być naczelne, centralne

lub terenowe (wojewodowie) organy administracji państwowej oraz banki państwowe. Po
ustaleniu odrębności ekonomicznej, terytorialnej, organizacyjnej i wydzieleniu funduszu
założycielskiego, jako źródła finansowania aktywów przedsiębiorstwa, następuje wpis do
Krajowego Rejestru Sądowego w odpowiednim sądzie gospodarczym. Jest to równoznaczne z
nabyciem osobowości prawnej. Jako osoba prawna może samodzielnie nabywać prawa i
zaciągać zobowiązania, kieruje się własnym interesem i podejmuje własne decyzje.

Organem zarządzającym przedsiębiorstwem i reprezentującym je wobec władz, urzędów i

instytucji jest dyrektor, którego powołuje rada pracownicza spośród kandydatów wyłonionych
w drodze konkursu. Przedsiębiorstwo państwowe jest:
- samodzielne, czyli samodzielnie decyduje, co, jak, ile wytworzyć, gdzie sprzedać,
- samofinansujące, co oznacza, że w wyniku prowadzonej działalności powinno osiągać
przychody, które zapewniają pokrycie kosztów i wypracowanie zysku,
- samorządne, czyli ogólne zebranie pracowników (delegatów) uczestniczy w zarządzaniu
przedsiębiorstwem.

W wyniku transformacji naszej gospodarki i tworzenia gospodarki rynkowej, której cechą

jest prywatna własność rzeczowych czynników wytwórczych, dokonywany jest proces
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Podstawą prawną przekształceń własnościowych jest m.in. ustawa z dnia 30 sierpnia 1996

roku o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z późniejszymi
zmianami. Prywatyzacja może być przeprowadzona metodą pośrednią lub bezpośrednią.

W metodzie prywatyzacji pośredniej wyróżnia się dwa etapy.

Pierwszy polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę
akcyjną Skarbu Państwa. Właścicielem majątku przedsiębiorstwa państwowego staje się
spółka, a pracownicy - pracownikami spółki. Zmienia się podstawa prawna funkcjonowania
przedsiębiorstwa tzn. ustawa o przedsiębiorstwach państwowych zostaje zastąpiona
Kodeksem spółek handlowych. Następuje wykreślenie z rejestru przedsiębiorstw
państwowych, a dokonuje się wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym jako spółka kapitałowa
z o.o. lub SA. Proces ten nazywa się komercjalizacją. Dokonywany jest przez Ministra Skarbu
Państwa na mocy aktu komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego. Drugi etap to zbycie
akcji i udziałów osobom trzecim w drodze przetargu publicznego, ogłoszonej oferty
publicznej lub w drodze rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia.
Prywatyzacja bezpośrednia polega natomiast na rozdysponowaniu wszystkimi składnikami
majątku przedsiębiorstwa państwowego w drodze:
- sprzedaży przedsiębiorstwa,
- wniesienia przedsiębiorstwa do spółki,

- oddania przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania w drodze umowy zawartej między
Skarbem Państwa, a przejmującym dane przedsiębiorstwo.

Proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych został przyśpieszony w wyniku

wejścia w życie ustawy z dnia 30 kwietnia 1993 roku o narodowych funduszach
inwestycyjnych i ich prywatyzacji, na mocy której wprowadzono Program Powszechnej
Prywatyzacji (PPP). Prywatyzacją objęto kilkaset przedsiębiorstw, które przekształciły się w
spółki akcyjne Skarbu Państwa. Akcje tych spółek zostały wniesione do piętnastu
Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, np. Narodowy Fundusz Inwestycyjny im E.
Kwiatkowskiego SA, Pierwszy Narodowy Fundusz Inwestycyjny SA, Siódmy Narodowy
Fundusz Inwestycyjny im. Kazimierza Wielkiego SA.

Celem PPP jest zwiększenie efektywności gospodarowania przedsiębiorstw, pozyskanie

nowych technologii i kredytów. Program ten został zakończony w połowie 2005 roku.

JEDNOOSOBOWE SPÓŁKI GMIN
W sektorze publicznym poza własnością państwową wyróżniano własność komunalną, czyli
własność mieszkańców zamieszkujących na terytorium np. gminy. Na skutek wprowadzenia
w dniu 20.12. 1996 roku ustawy o gospodarce komunalnej, taka forma organizacyjna, pod
względem prawnym, nie istnieje.

Na mocy tej ustawy wszystkie przedsiębiorstwa komunalne funkcjonujące na podstawie

przepisów ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, dla których rady gmin nie postanowiły
o wyborze innej formy organizacyjno-prawnej lub o ich prywatyzacji, zostały z mocy prawa
przekształcone w jednoosobowe spółki gmin.
Zadaniem tych przedsiębiorstw jest zapewnienie ciągłości i jakości usług w sferze
użyteczności publicznej. Przedmiotem działalności tych przedsiębiorstw jest np. oświetlenie
ulic, usługi komunikacyjne, wodociągowe, ciepłownicze, usuwanie i oczyszczanie ścieków
komunalnych, utrzymanie terenów zielonych.

Samorządy terytorialne w celu realizacji zadań w sferze użyteczności publicznej tworzą

spółki prawa handlowego, bądź przystępują do nich.

Czy wiesz, że...

Na mocy ustawy z dnia 30.04.1993 roku o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich

prywatyzacji wprowadzono świadectwa udziałowe, które były papierami wartościowymi

na

okaziciela emitowanymi przez Skarb Państwa. Uprawnionymi do otrzymania świadectwa
udziałowego byli wszyscy zamieszkali w kraju obywatele polscy, którzy do końca

1994

roku

ukończyli 18 lat. Opłata za świadectwo udziałowe była stała i wynosiła 20 złotych. Do czasu
wymiany świadectw na akcje NFI były one przedmiotem obrotu. Termin ważności świadectw
udziałowych upłynął 31 grudnia 1997 roku. Do tego czasu mogły być sprzedane, a od 12 maja
1997 roku wymienione na akcje NFI. Jedno świadectwo umożliwiło uzyskanie po jednej akcji
każdego z piętnastu funduszy inwestycyjnych. Skarb Państwa utworzył 15 spółek akcyjnych
NFI i oddał ich zarządzanie krajowo-zagranicznym konsorcjom banków i firm doradczych.
Programem Powszechnej Prywatyzacji objęto 512 przedsiębiorstw. Program zakładał
umożliwienie wszystkim obywatelom udziału w prywatyzacji majątku narodowego.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1. Wymień nazwy przedsiębiorstw państwowych prowadzących działalność w

Twoim otoczeniu. Co jest przedmiotem ich działalności? Dlaczego nie zostały objęte
procesem prywatyzacji?

Ć

wiczenie 2. Wymień nazwy jednoosobowych spółek gmin prowadzących działalność w

Twojej gminie. Co jest przedmiotem ich działalności?

INNE PODMIOTY PROWADZĄCE DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ

SPÓŁDZIELNIE
Spółdzielnie powstają i działają na mocy ustawy Prawo Spółdzielcze z 16 września 1982 roku
(Dz.U. z 1995 r., nr 54, poz. 224 z późn. zm.).

Zgodnie z art. 1 ww. ustawy spółdzielnia jest dobrowolnym, samorządnym, o

nieograniczonej liczbie członków i o niezmiennym funduszu udziałowym, zrzeszeniem
powołanym do prowadzenia w sposób samodzielny działalności gospodarczej.

Przedmiotem działalności gospodarczej spółdzielni może być:

- zaspokajanie potrzeb gospodarczych członków np. świadczenie usług na rzecz członków
(spółdzielnie użytkowników),
- zatrudnianie członków zarobkowo (spółdzielnie pracy).

Spółdzielnię może założyć minimum 10 osób fizycznych lub 3 osoby prawne. Założyciele

muszą:
-uchwalić statut,
-wybrać organy spółdzielni, tj. radę nadzorczą i zarząd,
- dokonać wpisu w KRS w rejestrze spółdzielni.
Z chwilą zarejestrowania spółdzielnia uzyskuje osobowość prawną, a założyciele stają się
członkami spółdzielni.

Przystąpienie członka do spółdzielni następuje na mocy złożenia deklaracji, wniesienia

udziału i przyjęcia go w poczet członków przez organ określony w statucie. Niezależnie od
liczby wniesionych udziałów, każdy członek spółdzielni ma tylko jeden głos w walnym
zgromadzeniu.
Statut spółdzielni określa:
- nazwę, siedzibę, cel i przedmiot działania spółdzielni, wysokość udziału członków,
- prawa i obowiązki członków oraz tryb ich przyjmowania, występowania, wykluczania,
- organy spółdzielni i ich kompetencje,
- zasady podziału nadwyżki bilansowej oraz pokrywania strat,
- inne postanowienia stosownie do potrzeb np. w zakresie wnoszenia wkładów rzeczowych i
pieniężnych.
Spółdzielnia jako osoba prawna działa poprzez swoje organy. Najważniejszym organem
spółdzielni jest walne zgromadzenie członków. Decyduje ono o najważniejszych sprawach
spółdzielni np. wybór członków rady nadzorczej, zatwierdzanie sprawozdań finansowych. W
przypadku bardzo dużej liczby członków może być zwołane tylko zgromadzenie delegatów.
Rada nadzorcza jest organem wybieranym przez walne zgromadzenie członków.

Zarząd, składający się co najmniej z trzech członków (na czele z prezesem) prowadzi

bieżącą działalność spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Natomiast rada nadzorcza
sprawuje kontrolę i nadzór nad działalnością zarządu.

Spółdzielnia może zakończyć swoją działalność w drodze likwidacji - na mocy uchwały

członków spółdzielni lub po ogłoszeniu upadłości albo w przypadku utraty płynności
finansowej.

RZEMIOSŁO
Rzemiosło jest to zawodowe wykonywanie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną na
podstawie ustawy Prawo działalności gospodarczej oraz ustawy z dnia 22 marca 1989 roku o
rzemiośle.

Cechą odróżniającą rzemiosło od innych rodzajów działalności jest wymóg dotyczący

kwalifikacji zawodowych. Rzemiosło mogą uprawiać osoby posiadające dyplom mistrza,
ś

wiadectwo czeladnicze, dyplom albo świadectwo szkoły wyższej lub średniej technicznej.

Celem działalności rzemieślniczej jest świadczenie usług np. krawieckich, fryzjerskich,
kaletniczych lub produkcja wyrobów na zamówienie w zakładzie rzemieślniczym.

STOWARZYSZENIE I FUNDACJA
Poznamy teraz dwa kolejne podmioty, które prowadzą działalność gospodarczą.
Stowarzyszenie powstaje na mocy ustawy o stowarzyszeniach. Inicjatorami jego założenia
musi być co najmniej 15 osób należących do tej samej grupy zawodowej, mających wspólne
zainteresowania, przekonania np. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce. Grupa wybiera
komitet założycielski oraz uchwala statut.
Statut powinien określać:
- nazwę, teren działania oraz siedzibę stowarzyszenia,
- jego cele i sposoby ich realizacji,
- władze i sposób reprezentacji,
- sposoby pozyskiwania środków finansowych,
- tryb rozwiązywania stowarzyszenia.
Stowarzyszenie posiada osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą uprawomocnienia się
postanowienia sądu o jego zarejestrowaniu.

Ź

ródłem pochodzenia majątku stowarzyszenia są: składki członkowskie, darowizny,

spadki i ewentualne dochody z prowadzonej działalności gospodarczej, która jest
działalnością dodatkową np. działalność wydawnicza, szkoleniowa, kulturalna.

Dochody z działalności gospodarczej zwolniono są z opodatkowania, ale muszą być

przeznaczone wyłącznie na cele statutowe stowarzyszenia. Nie mogą być przeznaczone do
podziału między członków. Fundacje powstają i działają na mocy ustawy z 6 kwietnia 1984
roku o fundacjach.

Fundacja ma określony majątek pochodzący od fundatora, którym może być osoba

fizyczna lub prawna, przekazująca go na określone cele w formie aktu notarialnego. Fundacja
może powstać na mocy zapisu w testamencie w którym określony jest cel oraz składniki
majątku np. pieniądze, papiery wartościowe, ruchomości i nieruchomości na realizację celu.
Statut fundacji ustanawia fundator i określa w nim:
- nazwę i siedzibę fundacji,
- strukturę jej majątku,
- cele, zasady i zakres działania,
- strukturę organizacyjną.

Fundacja zostaje wpisana do sądowego rejestru fundacji. Z tą chwilą nabywa osobowość

prawną (wpis konstytutywny). Organem fundacji jest zarząd. Statut fundacji może
przewidywać utworzenie innych organów.

Jak wiadomo, podstawą działania fundacji jest majątek przekazany przez fundatora.

Fundacja może też prowadzić działalność gospodarczą, która powinna służyć pomnażaniu jej
majątku, np. wnoszenie udziałów do spółek.

W sytuacji osiągnięcia celów statutowych lub wyczerpania zasobów finansowych albo

działania sprzecznego ze statutem następuje likwidacja fundacji.

Sprawdź, czy już potrafisz...

.

Ć

wiczenie 1. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Jaki jest cel działalności spółdzielni?
2. Jakie korzyści wiążą się z podjęciem działalności w tej formie?
3. Co różni w tym względzie spółdzielnię od spółek?
Ć

wiczenie 2. Jaka będzie odpowiedź dla stowarzyszenia, a jaka dla fundacji?

1. Czy jest osobą prawną?
2. Czy jest osobą prawną o charakterze korporacyjnym, czy fundacyjnym?

3. Czy założycielami mogą być osoby prawne?
4. Czy założycielami mogą być cudzoziemcy?
5. Czy podlega rejestracji sądowej?
6. Czy podstawowym celem działalności może być dochód?
7. Czy może prowadzić działalność gospodarczą?
8. Czy dochód z działalności gospodarczej może być przeznaczony na dowolny cel?
9. Czy posiada organy?
10. Czy majątek pochodzi ze składek członkowskich?

Ć

wiczenie 3. Na podstawie dostępnych źródeł informacji np. książka telefoniczna, prasa,

tablice informacyjne na budynkach, czy strony internetowe np. www.batory.org.pl i
www.prawo.lex.pl wymień co najmniej po pięć przykładowych fundacji i stowarzyszeń.

Określ także, co jest ich celem podstawowym oraz, czy prowadzą działalność

gospodarczą. Jeśli tak, to jaki ma ona charakter?
SĄDY GOSPODARCZE W POLSCE I UNII EUROPEJSKIEJ
Na ławeczce w gmachu

Sądu Rejonowego pod pokojem 104 oczekują na swoją kolejkę Pani

Wachowska i pan Zrębowski. Pani Wachowska postanowiła z synem zawiązać spółkę jawną -
właśnie czeka na niego - chcąc dokonać wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Pan
Zrębowski prowadzi jednoosobową spółkę z. o.o. i ma kłopoty ze swoim kontrahentem,
wyczerpał już drogę postępowania reklamacyjnego, bezskutecznie/ a teraz chce

złożyć w tej

sprawie pozew do sądu. Ci państwo spotkali się w sądzie rejonowym w wydziale
gospodarczym. Ich sprawy są ściśle związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Pani Wachowska z synem chcą być przedsiębiorcami, natomiast drugi petent już jest
przedsiębiorcą.
Na podstawie Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 grudnia 1998 roku (Dz.U.
m 117, poz. 1256) (zobacz www.ms.gov.pl) w sądach okręgowych i sądach rejonowych
zostały wydzielone wydziały gospodarcze, których przedmiotem działalności jest
rozpoznawanie spraw gospodarczych oraz prowadzenie Krajowego Rejestru Sądowego.

Sprawami gospodarczymi, w myśl Kodeksu postępowania cywilnego są sprawy

wynikające ze stosunków cywilnoprawnych między przedsiębiorcami w zakresie
prowadzonej przez nich działalności gospodarczej. Jako przykład można wskazać sprawy
przeciwko przedsiębiorcom prowadzącym działalność zagrażającą środowisku naturalnemu,
czy naruszających przepisy ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji (Dz. U. m 47, poz. 211).

W celu wspierania międzynarodowej pomocy prawnej, pełniejszego stosowania aktów

prawa wspólnotowego i umów międzynarodowych wiążących państwa członkowskie UE, na
podstawie decyzji Rady Unii Europejskiej z dnia 28 maja 2001 roku, powstała Europejska
Sieć Sądownicza ds. cywilnych i handlowych. Sieć opiera się na współdziałaniu krajowych
Punktów Kontaktowych (węzły sieci) przez które odbywa się wymiana informacji między
organami krajowymi właściwymi do pomocy prawnej w sprawach cywilnych lub handlowych
włączonych do sieci. W skład sieci wchodzą wszystkie państwa członkowskie UE oprócz
Danii. Państwa przystępujące uczestniczą w pracach sieci od grudnia 2002 roku.

W Polsce punkt kontaktowy znajduje się w strukturze Departamentu Współpracy

Międzynarodowej i Prawa Europejskiego Ministerstwa Sprawiedliwości.

czy wiesz, że...

Aby przeciwdziałać zatorom płatniczym, prowadzącym do upadłości małych i średnich

przedsiębiorstw, dnia 23 grudnia 2002 roku Komisja Europejska opublikowała Zieloną
Księgę wraz z zaproszeniem, m.in. przedsiębiorców zainteresowanych skutecznością
postępowania w egzekwowaniu należności od kontrahentów oraz uproszczeniem procedur

dotyczących rozstrzygania sporów w działalności gospodarczej i wysokości opłat. Celem jest
wypracowanie skutecznych przepisów w tym zakresie, które obowiązywałyby we wszystkich
państwach UE. W przypadku ich powstania dochodzenie roszczeń było racjonalne pod
względem ekonomicznym (proste procedury, niskie koszty).

Sprawdź, czy już potrafisz....

Ć

wiczenie. Spróbu

j

wykonać poniższe polecenia.

1. Poszukaj terminy: windykacja należności i roszczenie. Zastanów się, co jest przedmiotem
działalności biur

windykacji. Określ ich zadania.

2. Uzasadnij, dlaczego nieterminowość regulowania zobowiązań bądź ich zaniechanie jest
przyczyną upadłości małych i średnich przedsiębiorstw.
3. Poszukaj w literaturze fachowej bądź na stronach internetowych informacji na temat
zakresu usług świadczonych przez wywiadownie gospodarcze. Przeprowadź z kolegami
debatę na temat konieczności tworzenia wywiadowni gospodarczych.
4. Znajdź Informacje o powstałym w Polsce sądzie wspólnotowych znaków towarowych i
wzorów przemysłowych. W tym celu sięgnij do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o
zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. nr 130).

25.

Przedmiot i źródła prawa pracy.

WPROWADZENIE DO PRAWA PRACY

W każdej firmie należałoby zainstalować półkę z najbardziej przydatnymi dla

przedsiębiorcy i pracownika lekturami. Niewątpliwie znalazłby się na niej Kodeks pracy.

Kodeks pracy to podstawowy, najważniejszy akt prawny, regulujący relacje między

pracodawcami a pracownikami. Nie sposób przecenić jego wagi, bowiem dla prawa pracy jest
on tym samym, czym konstytucja dla prawnego ustroju kraju.

ŹRÓDŁA PRAWA PRACY

Przepisy prawne z zakresu prawa pracy są zawarte przede wszystkim w Kodeksie pracy z

1974 roku (Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późno zm.), który jest podstawowym i
najważniejszym źródłem prawa pracy.

Kodeks pracy reguluje podstawowe prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy, które

wynikają z powstałego stosunku pracy. Stosunek pracy powoduje, że osoba zatrudniona staje
się pracownikiem i zobowiązuje się do wykonywania określonej pracy, natomiast pracodawca
zatrudnia pracownika za wynagrodzeniem.
Sięgając do wydań Kodeksu pracy, należy wybierać najnowsze wydanie, gdyż był on
wielokrotnie nowelizowany.
Ale Kodeks Pracy nie jest jedynym źródłem prawa pracy. Odrębne akty prawne regulują
wiele kwestii, dotyczących prawa pracy. Najważniejsze z nich to:
- ustawa z dnia 10 października 2002 roku o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. nr
200, poz. 1679 z późn. zm.),
- ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
(Dz.U. nr 99, poz. 1001),
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 września 2003 roku w sprawie wysokości
minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2004 roku (Dz.U. nr 167, poz. 1623).

Oprócz wymienionych źródeł prawa pracy są również akty wykonawcze, czyli inne

rozporządzenia Rady Ministrów oraz Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej.
Ponadto uregulowania prawno, dotyczące pracowników danej branży czy zakładu pracy, są
zawarte w układach zbiorowych pracy i regulaminach pracy.
Układy zbiorowe mogą szerzej i korzystniej określać uprawnienia pracowników, regulowane
powszechnie w Kodeksie pracy lub w innych przepisach. Nie mogą jednak być mniej
korzystne niż przepisy prawa pracy.

PODSTAWOWE POJĘCIA PRAWA PRACY
Pracodawca to jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna zatrudniająca pracowników.
Pracownik to osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru,
mianowania, spółdzielczej umowy o pracę. Dotyczy to osoby, która ukończyła 18 lat i
posiada zdolność do czynności prawnych.

Stosunek pracy to stosunek prawny, którego treścią jest obowiązek świadczenia przez

pracownika określonej pracy, za którą otrzymuje wynagrodzenie. Młodociany to osoba
między 16 a 18 rokiem życia, która podejmuje pracę, przede wszystkim w celu nauki zawodu.

NAJWAśNIEJSZE ZASADY PRAWA PRACY
Większość osób czytających Kodeks pracy pomija jego pierwsze rozdziały, wychodząc z
założenia, że najbardziej potrzebna jest praktyczna wiedza zawarta w jego dalszych częściach.
Szukają w nich informacji o okresach wypowiedzenia umowy o pracę, długości urlopu
wypoczynkowego itp. Jednak na początku znajdują się najważniejsze, wiążące wszystkich
(nie tylko pracowników i pracodawców, ule także organy państwa) zasady.

Obowiązują one wszystkich pracujących oraz dotyczą wszystkich rodzajów umów o

pracę. Kierując się nimi należy interpretować (odczytywać) treść pozostałych przepisów. Tak
jak konstytucja określa fundamentalne zasady funkcjonowania państwa, tak Kodeks pracy
opisuje warunki, na jakich może być świadczona praca w Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli
zatem wydawało Ci się, że wiedza o prawie pracy jest niepotrzebna, to szybko odkryjesz, że
bez tej wiedzy trudno jest dobrze i bezkonfliktowo prowadzić własną firmę lub być
pracownikiem.

To, co najważniejsze, jeśli pracownik wda się np. w spór ze swoim pracodawcą, to sędzia

poszukujący rozwiązania ich problemów ma obowiązek odwołać się do zasad prawa pracy i w
nich poszukać wskazówek, jak doprowadzić do rozstrzygnięcia zadowalającego obie strony.

W tym momencie zadajesz sobie zapewne pytanie, jakie praktyczne znaczenie mają dla

mnie zasady, które są ważne dla wymierzania sprawiedliwości? Wbrew pozorom jednak, ich
znajomość ma ogromne znaczenie. Toczenie z pracownikami spraw sądowych nie leży w
interesie żadnego pracodawcy. To bardzo kosztowna ostateczność. Aby do tego nie dopuścić,
należy trzymać się obowiązujących zasad.

Nie bez powodu pisząc o zasadach prawa pracy nawiązaliśmy na początku do Konstytucji.

Otóż to w niej zawarte są najważniejsze zasady prawa pracy. Właśnie z Konstytucji wynika
prawo każdego obywatela do pracy, prawo do wypoczynku, czy wreszcie zasada
wynagradzania według ilości i jakości wykonywanej pracy.

Jednak najpełniejszy katalog zasad prawa pracy, tych o największym praktycznym

znaczeniu, zawarty został w Kodeksie pracy. Omówimy je po kolei.

♦

Swoboda nawiązywania stosunku pracy

Zawarcie umowy o pracę oraz ustalenie warunków pracy i płacy, wymaga zgodnego

oświadczenia woli pracodawcy i pracownika. A zatem zarówno jedna, jak i druga strona
umowy muszą wyrazić chęć jej podpisania na określonych warunkach. Z drugiego działu
Kodeksu pracy pt. "Stosunek pracy" dowiesz się, jakie rodzaje umów o pracę dopuszcza
polskie prawo, jak takie umowy zawrzeć i jak rozwiązać. Przepisy szczegółowo regulują
także warunki zwolnienia pracownika (określają np. okres wypowiedzenia umowy o pracę
oraz to, którzy pracownicy są chronieni przed zwolnieniem).

Niemniej jednak nie można nikogo zmusić do tego, by wykonywał pracę, której

wykonywać nie chce. Choć pracodawcę akurat - o czym powinieneś wiedzieć przepisy mogą
zmuszać do zatrudniania pracownika, którego dłużej zatrudniać on nie chce. Ale są to
sytuacje wyjątkowe i podyktowane koniecznością ochrony słabszego. W tym samym miejscu
określono obowiązki pracownika oraz zasady jego wynagradzania. Kwestię wynagrodzeń i
innych świadczeń regulują również przepisy zawarte w dziale trzecim Kodeksu.

♦

Zakaz dyskryminacji

Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze
względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne,
przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze
względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym
wymiarze czasu pracy jest niedopuszczalna. Zasada ta ma jeszcze dalej idące konsekwencje:
osoby wypełniające te same obowiązki powinny być tak samo wynagradzane. W ten sposób
Kodeks pracy chroni zwłaszcza kobiety, które niekiedy otrzymują niższe wynagrodzenie niż
mężczyźni wykonujący taką samą pracę.

♦

Prawo do wypoczynku

Pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach
wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych. Nie można więc zmuszać
zatrudnionych ludzi do pracy ponad siły. Zresztą doświadczenie uczy, że jest to nieefektywne
ekonomicznie. Najwydajniejszy jest przecież pracownik wypoczęty.

♦

Bezpieczeństwo i higiena pracy

Należy o nie dbać szczególnie troskliwie. Urzędnicy mogą to dokładnie skontrolować i jeżeli
stwierdzą, że pracodawca nie stosuje tej zasady, konsekwencje mogą być bardzo dotkliwe
(wysokie grzywny). Nie opłaca się oszczędzać na urządzeniach zwiększających
bezpieczeństwo, bo jeden wypadek przy pracy może okazać się ekonomiczną katastrofą

♦

Kodeks ważniejszy niż urnowy

Jak wiesz, istnieje swoboda zawierania umów, ale ich postanowienia, podobnie jak innych
aktów (np. układów zbiorowych pracy), nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż
przepisy prawa pracy.

Kodeks pracy jest swego rodzaju gwarancją minimum uprawnień pracowniczych. W

praktyce oznacza to, że pracodawca i pracownik zawierając umowę o pracę mogą swobodnie
decydować, jakie ustalą warunki, ale tylko wtedy, gdy nie umieszczą w niej postanowień
krzywdzących pracownika (czyli mniej korzystnych aniżeli określa to k.p.). Nie ma natomiast
przeszkód, by pracodawca z pracownikiem uzgodnili bardziej korzystne warunki pracy, niż
przewiduje to Kodeks pracy.

Gdyby jednak okazało się, że w umowie o pracę zawarte zostały postanowienia łamiące

zasadę wyższości Kodeksu nad zapisami umownymi, prawo pracy nakazuje uznać je za
nieważne, a w ich miejsce obowiązkowo stosować właściwe przepisy Kodeksu.

Najlepszym przykładem jest postanowienie w umowie odnośnie wysokości

wynagrodzenia za pracę. Nie może ono być niższe niż określone ustawowo minimum. Jeśli
jednak pracodawca przyjmując pracownika na pełny etat określi w umowie o pracę pensję
niższą, automatycznie uznaje się to za błąd, a wielkość wynagrodzenia określa się według
przyjętego w ustawie minimum (pracodawca musi więc zapłacić pracownikowi więcej, tyle,
ile wynosi płaca minimalna wynikająca z obowiązujących przepisów).

26.

Rodzaje stosunków pracy i umów o pracę

RODZAJE STOSUNKU PRACY
Stosunek pracy powoduje, że osoba zatrudniona staje się pracownikiem i zobowiązuje się do
wykonywania określonej pracy, natomiast pracodawca zatrudnia pracownika za
wynagrodzeniem. Warto więc znać najczęściej spotykane formy nawiązania stosunku pracy.
Są to:
- powołanie, czyli powierzenie nowych obowiązków pracownikowi już zatrudnionemu, może
być poprzedzone konkursem,
- mianowanie, które występuje w wybranych zawodach, np.: nauczyciele, sędziowie,
prokuratorzy,
- wybór, który następuje poprzez konkurs na stanowisko, np. wykonawca pracy zleconej,

dyrektor jednostki organizacyjnej,
- umowa spółdzielcza, czyli porozumienie spółdzielni z jego członkiem, który podejmuje w
niej pracę,
- umowa o pracę, która jest najczęstszą formą nawiązywania stosunku pracy.

PODSTAWOWE RODZAJE UMÓW O PRACĘ. TREŚĆ UMOWY O PRACĘ
Umowa o pracę jest najczęstszą formą nawiązywania stosunku pracy. Jest zgodnym
oświadczeniem woli pracownika i pracodawcy, na mocy którego pracownik zobowiązuje się
do świadczenia pracy określonego rodzaju, w określonym miejscu i czasie na rzecz
pracodawcy za wynagrodzeniem. Ma ona charakter zobowiązaniowy i wyraża równość stron
zawierających stosunek pracy.

Umowa o pracę może być zawarta na różne okresy. Rodzaje umów o pracę i ich

podstawowe cechy przedstawia poniższa tabela.

Rodzaj umowy o pracę

Treści podstawowe

Umowa na czas określony

♦

zawiera wyraźnie określoną przynajmniej datę

zakończenia pracy,

♦

podpisanie z tym samym pracodawcą trzeciej z

kolei umowy tego typu jest równoznaczne z
zawarciem jej na czas nieokreślony pod
warunkiem, że okres przerwy między
zawarciem a rozwiązaniem poprzednich
umów nie przekracza jednego miesiąca,

♦

jeżeli w umowie nie jest podana data

rozpoczęcia pracy, to stosunek pracy
wynikający z tej umowy nawiązuje się w dniu
jej podpisania

Umowa na czas nieokreślony

♦

nie jest podana data ustania stosunku pracy,

♦

traktowana jest przez pracodawców jako tzw.
"praca na stałe” ,

♦

zazwyczaj podawana jest data rozpoczęcia
pracy,

Umowa na czas wykonywania pracy

♦

zawiera datę rozpoczęcia pracy,

♦

stosowana przeważnie przy pracach
sezonowych (w budownictwie, w
cukrownictwie).

Umowa na czas określony, czas nieokreślony i na czas wykonania danej pracy może być

poprzedzona umową o pracę na okres próbny, nieprzekraczający trzech miesięcy. Obecnie
często jest stosowana przez pracodawców, gdyż służy sprawdzeniu kompetencji zawodowych
pracownika.

27.

Rozwiązywanie umów o pracę

USTANIE STOSUNKU PRACY

Zdarzeniami mogącymi spowodować ustanie stosunku pracy są:
- rozwiązanie umowy o pracę,
- rozwiązanie stosunku zaistniałego z mianowania, powołania lub wyboru,
- wygaśnięcie z mocy prawa.

♦

Rozwiązanie umowy o pracę

Rozwiązanie umowy o pracę, zgodnie z art. 30 k.p. może nastąpić:
- na mocy porozumienia stron,
- przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia (rozwiązanie
umowy o pracę za wypowiedzeniem),
- przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia (rozwiązanie
umowy o pracę bez wypowiedzenia),
- z upływem czasu, na który była zawarta,
- z dniem ukończenia pracy, dla wykonania której, była zawarta.

Umowa na okres próbny ulega rozwiązaniu z jego upływem, a przed jego upływem za
wypowiedzeniem.

Okres wypowiedzenia umowy zawartej na okres próbny wynosi:
- 3 dni robocze, jeżeli okres próbny nie przekracza 2 tygodni,
- 1 tydzień, jeżeli okres próbny jest dłuższy niż 2 tygodnie,
- 2 tygodnie, jeżeli okres próbny wynosi 3 miesiące.
Rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem z zachowaniem właściwego okresu
wypowiedzenia następuje na podstawie jednostronnego oświadczenia woli pracownika lub
pracodawcy. Wypowiedzenie musi być w fOill1ie pisemnej z podaniem przyczyn rozwiązania
umowy.
Okres wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony w zależności od okresu
zatrudnienia u danego pracodawcy wynosi:
- 2 tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 6 miesięcy,
- 1 miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy,
- 3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata.
Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika uzasadniają:
- ciężkie naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych,
- popełnienie przez pracownika przestępstwa, które uniemożliwia zatrudnienie na
zajmowanym stanowisku i zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,
- zawiniona przez pracownika utrata uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na
zajmowanym stanowisku.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia bez winy pracownika może nastąpić:

•

wskutek niezdolności pracownika do pracy z powodu choroby trwającej:

- dłużej niż 3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 6
miesięcy,

- dłużej niż łączny okres pobierania z tytułu choroby wynagrodzenia i zasiłku, jeżeli pracownik

był zatrudniony u danego pracodawcy co najmniej 6 miesięcy lub niezdolność do pracy
została spowodowana wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową,

•

z powodu usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy i innych przyczyn niż
wymienione powyżej, trwających dłużej niż jeden miesiąc.

Pracownik może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia:
- jeżeli zostanie wydane orzeczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej
pracy na zdrowie pracownika, a pracodawca nie przeniesie go w terminie wskazanym w
orzeczeniu lekarskim do innej pracy, odpowiadającej jego stanowi zdrowia i kwalifikacjom
zawodowym,

- gdy pracodawca dopuści się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec

pracownika (pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres
wypowiedzenia).

Rozwiązanie stosunku pracy powstałego na podstawie powołania następuje przez

odwołanie pracownika z zajmowanego stanowiska. Może być dokonane w każdej chwili.

Rozwiązanie stosunku pracy z wyboru następuje z chwilą wygaśnięcia mandatu.

Rozwiązanie stosunku pracy z mianowania regulują odrębne przepisy służbowe i inne

przepisy szczegółowe.

Przepisy Kodeksu pracy i przepisy szczególne dotyczące wypowiedzenia umowy przez

pracodawcę nie mają zastosowania w razie upadłości lub likwidacji pracodawcy.

W związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy pracodawca jest

zobowiązany do wystawienia pracownikowi świadectwa pracy, które powinno zawierać
następujące elementy:
- okres i rodzaj wykonywanej pracy,
- zajmowane stanowiska,
- tryb rozwiązania lub okoliczności wygaśnięcia stosunku pracy,

- informacje niezbędne do ustalenia uprawnień pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia
społecznego,
- informacje o ewentualnym zajęciu wynagrodzenia za pracę.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1. Podaj poprawną odpowiedź.

1. Kodeks pracy jest:

a) jedynym źródłem prawa pracy,
b) mniej ważnym źródłem prawa pracy, niż Kodeks cywilny,
c) najważniejszym źródłem prawa pracy,
d) jeszcze nie wydany w Polsce.

2. Zbiór podstawowych praw i obowiązków pracowników oraz pracodawców, jakie wynikają ze

stosunku pracy to:
a) układ zbiorowy pracy,
b) Kodeks pracy,
c) regulamin pracy.

3. Potwierdzeniem przez pracodawcę wykonanej przez pracownika pracy z podaniem

informacji o jej rodzaju, czasie trwania, zajmowanym stanowisku oraz sposobie rozwiązania
stosunku pracy jest:
a) list motywacyjny,
b) list intencyjny,
c) świadectwo pracy.


Ćwiczenie 2. Określ, jakich elementów brakuje w poniższej umowie o pracę.
…………………….

(miejscowość i data)

..................................

(pieczęć pracodawcy)

…………………………..

(numer REGON - EKD)

UMOWA O PRACĘ

zawarta w dniu .......................................... ..............................................................................

(data zawarcia umowy)

między ................. . ............................................................................... ……………………….

(imię i nazwisko pracodawcy lub osoby reprezentującej pracodawcę)

a ...................................................................................................................................................

(imię i nazwisko pracownika oraz jego miejsce zamieszkania)

na.................................................................................................................................................

(okres próbny, czas nieokreślony, czas określony, czas wykonania określonej pracy)

l. strony ustalają następujące warunki zatrudnienia:
1) rodzaj umówionej pracy ...................................................................................................
………………………………………………………………………………………………..

(stanowisko, funkcja, zawód, specjalności)

2) miejsce wykonywania pracy ............................................................................................
................................................................................................................................................

3) wymiar czasu pracy..................................….................................
4) wynagrodzenie ...... . ......................................................................

....................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

(składniki wynagrodzenia i ich wysokość oraz podstawa prawna ich ustalania)

5) inne warunki zatrudnienia....................................................………………………….

..................................................................................................................

................................................................................................................................................

6) Dzień rozpoczęcia pracy ..................................................................................................
.................................................................

(data i podpis pracownika)

……..…………………………………..

(podpis pracodawcy lub osoby reprezentującej
pracodawcę, upoważnionej do składania
oświadczeń w imieniu pracodawcy)

28.

Podstawowe prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika. Rodzaje
odpowiedzialności pracowniczej

PRAWA I OBOWIĄZKI STRON STOSUNKU PRACY

Kwestie te są określone w Kodeksie Pracy, układach zbiorowych pracy i regulaminach

pracy. Kodeks pracy stanowi zbiór podstawowych praw i obowiązków pracowników oraz
pracodawców, jakie wynikają z powstałego stosunku pracy. Układ zbiorowy pracy jest
pisemnym porozumieniem pomiędzy pracodawcami i pracownikami (reprezentowanymi
najczęściej przez przedstawicieli związków zawodowych) w zakresie wzajemnych praw i
obowiązków. Natomiast regulamin pracy stanowi uszczegółowienie praw i obowiązków
pracodawców oraz pracobiorców w odniesieniu do konkretnego zakładu pracy i
zatrudnionych tam pracowników.

PODSTAWOWE PRAWA I OBOWIĄZKI PRACOWNIKA

Zyskując status pracownika, nabywasz pewne prawa, ale i obowiązki. Tak samo Twój

pracodawca, zatrudniając Cię przyjmuje na siebie pewne zobowiązania. Wynikają one przede
wszystkim z Kodeksu pracy, ale też z Kodeksu cywilnego. Zanim więc podpiszesz umowę o
pracę, poznaj, jakie są tego konsekwencje.

Na początek pracodawca musi zaznajomić Cię z zakresem Twoich obowiązków i

uprawnień oraz ze sposobem wykonywania pracy.

Pracodawca ma również obowiązek organizować pracę tak, by w pełni wykorzystać jej

czas i jakość. Odpowiada też za bezpieczeństwo i higienę pracy w firmie.

Jeśli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie

dla Twojego zdrowia lub życia, to masz prawo powstrzymać się od pracy (albo nawet oddalić
się z miejsca zagrożenia), zawiadamiając o tym przełożonego. Za taki czas należy się
normalne wynagrodzenie. Masz też prawo powstrzymać się od pracy wymagającej

szczególnej sprawności psychofizycznej, gdy twój stan psychofizyczny nie zapewnia
bezpiecznego wykonania pracy i zagraża innym.

Z kolei do Twoich podstawowych obowiązków jako pracownika należy przede wszystkim

sumienne i staranne wykonywanie przydzielonych Ci zadań. Musisz przestrzegać ustalonego
czasu pracy, regulaminu pracy oraz przepisów i zasad bhp. Masz też obowiązek chronić
mienie (np. dbać o powierzony Ci sprzęt, za który możesz być odpowiedzialny materialnie) i
tajemnice firmy, a nawet przestrzegać: w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego
(chodzi m.in. o to, byś współpracował z innymi i swoją postawą nie wprowadzał w firmie
niezdrowej atmosfery).

Jeszcze przed dopuszczeniem Cię do pracy pracodawca powinien uzyskać od I Ciebie

pisemne potwierdzenie, że zapoznałeś się z treścią regulaminu pracy, prze- I pisami
dotyczącymi bhp i (ewentualnie) tajemnicy służbowej.

Będąc podporządkowany pracodawcy masz też obowiązek wykonywania jego poleceń

(zwykle w dokumencie precyzującym zakres obowiązków jest zapis o "wykonywaniu poleceń
przełożonego"). Pamiętaj jednak, że chodzi wyłącznie o polecenia dotyczące pracy, zgodnie z
umową (rodzajem pracy) i przepisami prawa. Poniżej omówimy bardziej szczegółowo te
sprawy, z którymi najczęściej będziesz miał w pracy do czynienia.

♦

Prawo do pomocy

Bywa, że pracodawca nie dopeh1ia swoich obowiązków, nie płaci pensji, zwalnia niesłusznie
albo z naruszeniem prawa. Co wtedy? Jako pracownik możesz poprosić o pomoc w ochronie
Twoich praw związki zawodowe (o ile działają w firmie). Możesz też zawiadomić o
nieprawidłowościach inspektora Pal1stwowej Inspekcji Pracy (to organ powołany właśnie do
nadzorowania i kontroli przestrzegania prawa pracy oraz do udzielania inforn1acji i porad w
tych sprawach) albo Państwowej Inspekcji Sanitarnej (gdy sprawa dotyczy zakresu jej
nadzoru).

♦

Wstępne badania lekarskie

Obowiązkiem pracodawcy jest skierowanie Cię (na koszt firmy) na wstępne badania
lekarskie. Specjalista od medycyny pracy powinien potwierdzić, że nie ma przeciwwskazań,
byś wykonywał pracę na określonym stanowisku. Bez takiego zaświadczenia nie możesz być
dopuszczony do pracy.

♦

Wynagrodzenie

Zgodnie z Kodeksem pracy, pracodawca musi Ci wypłacać wynagrodzenie terminowo i
prawidłowo, do Twoich rąk. Inaczej (np. na konto lub innej osobie) można to robić tylko za
Twoją pisemną zgodą albo na podstawie postanowień układu zbiorowego pracy. Oprócz praw
pracownik posiada także obowiązki. Pracownik powinien m.in.:

- wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych,
- przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy, czyli czasu, w którym pracownik
pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do
wykonywania pracy,
- przestrzegać przepisów regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie porządku,
- przestrzegać przepisów oraz zasad bezpiecze11stwa i higieny pracy, a także przepisów
przeciwpożarowych,
- dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje,
których ujawnienie mogłoby narażać pracodawcę na szkodę,
- przestrzegać tajemnicy zawodowej,
- przestrzegać w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Podaj prawidłową odpowiedź.

1. Tygodniowy wymiar czasu pracy zgodnie z Kodeksem pracy wynosi przeciętnie:
a) 40 godzin,
b) 42 godziny,
c) 45 godzin.

29.

BHP oraz instytucje ochrony pracy. Ochrona pracy kobiet i młodocianych

OCHRONA PRACY KOBIET I MŁODOCIANYCH.
OBOWIĄZKI PRACODAWCY W ZAKRESIE BHP

Kobiet w ciąży nie wolno zatrudniać w porze nocnej. Jeżeli świadczy ona pracę w nocy,

na okres ciąży pracodawca musi zmienić jej rozkład czasu pracy. W sytuacji, kiedy będzie to
niemożliwe lub niecelowe, pracodawca powinien przenieść ją do innej pracy.

Jeżeli spowoduje to obniżenie wynagrodzenia, pracownicy będzie przysługiwał dodatek

wyrównawczy. Jeśli jednak nie będzie możliwe przeniesienie pracownicy do pracy, której
wykonywanie nie będzie wymagało pracy w porze nocnej, na okres ciąży zostanie ona
zwolniona z obowiązku świadczenia pracy. W okresie tego zwolnienia pracownicy będzie
przysługiwało pełne dotychczasowe wynagrodzenie. Zatrudnianie młodocianych regulują
przepisy Kodeksu pracy w dziale dziewiątym. Określają one kwestie dotyczące:
- dopuszczalności zatrudnienia młodocianych,
- obowiązków pracodawcy w zakresie świadczenia im opieki i pomocy,
- zawierania i rozwiązywania umów o pracę w celu przygotowania zawodowego,
- obowiązku dokształcania,
- zatrudniania młodocianych w innym celu niż przygotowanie zawodowo,
- szczególnej ochrony zdrowia,
- urlopów wypoczynkowych,
- rzemieślniczego przygotowania zawodowego.
Część przepisów dotyczących bhp obowiązywała od 1 stycznia 2004 roku, część weszła w
ż

ycie po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej. Kwestie bhp regulują

przepisy działu dziesiątego Kodeksu pracy.

Pracodawca nie tylko informuje pracowników o ryzyku zawodowym oraz zasadach

ochrony przed zagrożeniem, ale ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z
wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki zmniejszające ryzyko.

Zostały sprecyzowane zasady dotyczące tworzenia służby bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ponadto wzmocniono konsultację i uczestnictwo pracowników w działaniach dotyczących
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy.

sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Przeprowadź wywiad z dyrektorem Twojej szkoły i inspektorem bhp na

temat przepisów bhp obowiązujących wszystkich pracowników szkoły oraz uczniów.

30.

Wynagrodzenie za pracę i jego ochrona prawna. Regulamin wynagradzania

Wynagrodzenie za pracę

1. Pojęcie wynagrodzenia za pracę

Wynagrodzenie za pracę jest tym dochodem z pracy, który korzysta ze szczególnych

przywilejów. Inne dochody z pracy, takie jak na przykład honoraria autorskie, wynagrodzenie
z umowy o dzieł6, zlecenia z tytułu wykonywania pracy nakładczej są odzwierciedleniem
różnorodności form pracy osobistej.

Z prawnego punktu widzenia, zgodnie z art. 80 KP, wynagrodzenie za pracę jest

obowiązkowym świadczeniem pracodawcy za pracę faktycznie wykonaną, zaś za czas
niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy
przepisy prawa pracy tak stanowią. Jest to zatem świadczenie:

- za pracę wykonaną, przez którą należy rozumieć pracę, po wykonaniu której następuje moment

wypłaty wynagrodzenia; stąd mówimy, że wynagrodzenie jest płatne "z dołu" (wyjątki
dotyczą np. nauczycieli, gdzie wynagrodzenie płatne jest "z góry"); wynagrodzenie
przysługuje tylko za pracę należycie wykonaną; zgodnie z art. 82 § 1 KP za wadliwe
wykonanie z winy pracownika produktów lub usług wynagrodzenie nie przysługuje, nato-
miast jeżeli wskutek wadliwie wykonanej pracy z winy pracownika nastąpiło obniżenie
jakości produktu lub usługi, wynagrodzenie ulega odpowiedniemu zmniejszeniu; jeżeli
wadliwość produktu lub usługi została usunięta przez pracownika, przysługuje mu
wynagrodzenie odpowiednie do jakości produktu lub usługi, z tym że za czas pracy przy
usuwaniu wady wynagrodzenie nie przysługuje; .

- ze stosunku pracy - co oznacza, że podstawą prawną zobowiązania pracodawcy jest stosunek

pracy, którego źródłem może być umowa o pracę, spółdzielcza umowa o pracę, powołanie,
wybór lub mianowanie;
w tym ujęciu nie jest wynagrodzeniem za pracę świadczenie wynikające z umowy o dzieło,
zlecenia czy innych umów, na podstawie których wykonana jest praca;
zasada odpłatności ma w odniesieniu do pracy podporządkowanej zastosowanie bezwzględne,
stąd tam, gdzie świadczona jest praca podporządkowana, tam musi nastąpić świadczenie
wynagrodzenia za pracę;
podkreślić należy, że pracownikowi przysługuje tylko jedno wynagrodzenie za pracę (w
ramach jednego stosunku pracy) niezależnie od tego, ile i jaki rodzaj pracy świadczy on na
rzecz zakładu pracy;

- okresowe - co oznacza, że istotne jest tutaj kryterium czasu, nie jest ono jednak wystarczające i

należy je uzupełnić o stwierdzenie, że dłużnik (pracodawca) w ramach jednego i tego samego
stosunku prawnego (stosunku pracy) ma spełnić szereg świadczeń jednorodnych, przy czym
nie muszą one składać się na z góry określoną całość; istota świadczeń okresowych sprowa-
dza się do ich powtarzalności w z góry ustalonych odstępach czasu;
ta ostatnia uwaga jest ważna m.in. z punktu widzenia określenia wymagalności roszczeń o
wynagrodzenie i przedawnienia tych roszczeń;
- pieniężne - co oznacza, że przedmiotem świadczenia pracodawcy jest w istocie określona
wartość ekonomiczna wyrażona w postaci sumy pieniężnej; częściowe spełnienie
wynagrodzenia w innej formie niż pieniężna jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy
przewidują to ustawowe przepisy prawa pracy lub układ zbiorowy pracy (art. 86 § 2 KP);
- osobiste - co oznacza, że przysługuje ono indywidualnie oznaczonemu pracownikowi.

2. Ustalenie wynagrodzenia za pracę

Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę (art. 13 KP), a więc

umożliwiającego pracownikowi oraz jego rodzinie odpowiednie utrzymanie. Konkretyzacja
tej podstawowej zasady prawa pracy następuje wart. 78 KP. Zgodnie z jego treścią wynagro-
dzenie za pracę powinno być tak ustalone, aby odpowiadało w szczególności rodzajowi
wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu, a także
uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy.

Jest to generalna dyrektywa ustalania wynagrodzenia za pracę, zgodnie z którą

kształtowane są systemy wynagrodzeń za pracę, a także ustala się wysokość wynagrodzeń
poszczególnych pracowników.

Warunki wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń ustalają, co do zasady,

układy zbiorowe pracy (art. 771 KP).

Ponieważ jednak większość mniejszych zakładów pracy nie jest objęta układami

zbiorowymi pracy, ustawodawca wprowadził zasadę, zgodnie z którą pracodawca
zatrudniający co najmniej 5 pracowników, nie objętych układem zbiorowym pracy ani
ponadzakładowym układem zbiorowym pracy - ustalającym warunki wynagradzania za pracę
oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą w takim zakresie, aby można było
na podstawie postanowień tych układów określić indywidualne warunki umów o pracę-
obowiązany jest opracować regulamin wynagradzania (art. 772 § 1 KP).

Regulamin ten powinien być wprowadzony w życie w okresie 3 miesięcy od dnia wejścia

w życie znowelizowanego Kodeksu pracy (art. 9 ust. 3 ustawy nowelizacyjnej).

Tak więc samo istnienie' układu zbiorowego pracy w danym zakładzie (u danego

pracodawcy) nie przesądza jeszcze o braku konieczności opracowania regulaminu
wynagradzania, jeśli zakres po stanowień układowych (podmiotowy lub przedmiotowy) nie
wystarcza na określenie na ich podstawie indywidualnych warunków wynagradzania.

W regulaminie wynagradzania pracodawca powinien określić wysokość stawek

wynagrodzenia za pracę, dodatki do wynagrodzenia za pracę, premie, prowizje i inne
ś

wiadczenia przysługujące pracownikom zatrudnionym u danego pracodawcy, np. nagrody

jubileuszowe, odprawy itp. W regulaminie pracodawca może ustalić także świadczenia
związane z pracą i zasady ich przyznawania (np. urlopy dodatkowe).

Regulamin wynagradzania obowiązuje do czasu objęcia pracowników zakładowym lub

ponadzakładowym układem zbiorowym pracy (art. 772 § 3 KP). Korzystniejsze
postanowienia regulaminu, z dniem wejścia w życie, zastępują z mocy prawa wynikające z
dotychczasowych przepisów warunki umowy o pracę (art. 772 § 5 KP w zw. z art. 21413
KP).

Tryb ustalania regulaminu pracy uzależniony jest od tego, czy w danym zakładzie pracy

działa organizacja związkowa. Co do zasady regulamin wynagradzania ustala

pracodawca. Jeśli u danego pracodawcy działa zakładowa organizacja związkowa,
pracodawca uzgadnia z nią treść regulaminu wynagradzania (art. 772 § 4 KP). Pracodawca
jest obowiązany zawiadomić pracowników o wejściu w życie regulaminu i na żądanie
pracowników wyjaśnić jego treść (art. 772 § 5 w związku z art. 24112 § 2 KP).

Regulamin wynagradzania wchodzi w życie po upływie 2 tygodni od dnia podania go

do wiadomości pracowników, w sposób przyjęty u danego pracodawcy (art. 772 § 6 KP).
Może to nastąpić np. poprzez ogłoszenie na tablicy informacyjnej u danego pracodawcy.

Podkreślić należy, że ani postanowienia regulaminu wynagradzania, o których była mowa

powyżej, ani postanowienia układów zbiorowych pracy nie określają wysokości
wynagrodzenia poszczególnych pracowników. Takie ustalenia następują w ramach umowy o
pracę (spółdzielczej umowy o pracę) bądź w innym akcie kreującym stosunek pracy.

Postanowienia umowne, które pogorszyłyby sytuację pracownika w porównaniu z sytuacją

przewidzianą w obowiązujących przepisach, są nieważne, a zamiast nich stosuje się
odpowiednie przepisy płacowe (art. 18 § 2 KP).

Jeżeli natomiast w umowie o pracę ustalono wynagrodzenie wyższe aniżeli najwyższe

ustalone w przepisach płacowych, umowa (postanowienie) nie jest z tego powodu nieważna i
pracownik ma prawo do umówionego wynagrodzenia. Obniżenie tak ustalonego wyna-
grodzenia może nastąpić bądź w drodze porozumienia z pracownikiem w każdym czasie,
bądź w drodze wypowiedzenia zmieniającego. Przyznanie pracownikowi wyższego
wynagrodzenia jest jedynie przejawem naruszenia dyscypliny finansowej i w szczególnych
sytuacjach może pociągnąć za sobą odpowiedzialność służbową lub materialną osoby
reprezentującej pracodawcę przy zawieraniu umowy. Jeżeli w umowie nie ustalono
wysokości wynagrodzenia, to pracownik ma roszczenie o wypłatę wynagrodzenia
odpowiedniego do rodzaju pracy i jego kwalifikacji, które nie może być niższe od wyna-
grodzenia ustalonego przez prawo jako minimalne.

Zasady wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą dla

pracowników zatrudnionych w państwowych jednostkach sfery budżetowej, jeżeli nie są oni
objęci ponadzakładowym układem zbiorowym pracy, określi w drodze rozporządzenia
Minister Pracy i Polityki Socjalnej, na wniosek właściwego ministra (art. 773 KP). Przez
użyte wart. 773 KP określenie "pracownicy zatrudnieni w państwowych jednostkach sfery
budżetowej" rozumie się pracowników państwowej sfery budżetowej, dla których środki na
wynagrodzenia są kształtowane na podstawie odrębnej ustawy (art. 10 ustawy
nowelizacyjnej). Ponadto Minister Pracy i Polityki Socjalnej określa w drodze rozporządzenia
najniższe wynagrodzenie za pracę przysługujące pracownikom zatrudnionym w pełnym
wymiarze czasu pracy oraz przypadki, w których mimo niewykonywania pracy w takim
wymiarze pracownikowi przysługuje najniższe wynagrodzenie. Określa także zasady ustala-
nia i wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej (art.
774 KP).

3. Systemy prawne regulowania wynagrodzenia za pracę

System płac to określony sposób, metoda ustalania wielkości wynagrodzenia

przysługującego pracownikowi za wykonaną pracę. W polskim prawie pracy możemy
wyróżnić następujące systemy płac:
- system wynagrodzenia za czas, który zakłada obliczenie wysokości wynagrodzenia za pracę
na podstawie miary czasu, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji zakładu pracy w
danym okresie rozliczeniowym; stąd można wyróżnić: wynagrodzenie miesięczne,
tygodniowe, dzienne i godzinowe; w ramach tego systemu wydajność pracy nie ma wpływu
na wysokość stawek - powinien on więc być uzupełniany innymi składnikami stymulującymi
wydajność pracy (premie, dodatki); rozróżnienie wysokości wynagrodzenia może nastąpić z

uwagi na rodzaj wykonywanej pracy i kwalifikacje pracownika;

- system wynagrodzenia akordowego uzależnia obliczanie wynagrodzenia od wyników pracy

(wykonanych jednostek produktu w określonej jednostce czasu); system ten zmusza
pracownika do wydajnej pracy, ale w przeciwieństwie do systemu czasowego nie gwarantuje
mu pewnego stałego zarobku i może prowadzić do nadmiernego wysiłku; aby zapobiec tej
ostatniej ewentualności prawo określa normy pracy, stanowiące miernik nakładu pracy, jej
wydajności i jakości (art. 83 § 1 KP); dzielą się one na normy zakładowe, branżowe i
jednolite; o zmianie normy pracy pracownik powinien być zawiadomiony co najmniej 2
tygodnie przed wprowadzeniem nowej normy (art. 83 § 4 KP); w akordowym systemie płac
należy wyróżnić:

- akord prosty ("czysty"), który polega na obliczaniu wynagrodzenia wprost proporcjonalnie do

liczby wykonanych produktów; w ramach tego akordu płaca za jednostkę wytworzonego
produktu jest niezmienna i niezależna od ilości wytworzonych sztuk;

- akord progresywny, który polega na obliczaniu wynagrodzenia za produkty wykonane ponad

określoną normę według podwyższonej stawki; płaca za jednostkę wytworzonego produktu
nie jest więc wielkością stałą, lecz wzrasta w zależności od stopnia przekroczenia normy;

- akord zryczałtowany, który polega na ustaleniu z góry wynagrodzenia za wykonanie całości

prac (np. remont urządzeń, budynków);
ze względu na zasięg osobowy możemy wyróżnić akord indywidualny i zespołowy;

- system prowizyjny - stosuje się tam, gdzie do obowiązków pracownika należy zawieranie w

imieniu pracodawcy transakcji (lub przyczynianie się do ich zawarcia) albo inkasowanie
należności (inkasenci, akwizytorzy, pracownicy handlu); wynagrodzenie prowizyjne stanowi
z reguły określony procent od obrotu dokonanego lub osiągniętego przez pracownika; ten
system wynagrodzeń zakłada udział pracownika przy ponoszeniu ryzyka gospodarczego -
stąd "czysta prowizja" w stosunku pracy nie występuje, a może ona jedynie stanowić
uzupełnienie wynagrodzenia obliczanego w ramach systemu czasowego lub akordowego.

4. Składniki wynagrodzenia za pracę

Wynagrodzenie za pracę składa się z reguły z wynagrodzenia zasadniczego

(podstawowego) oraz składników je uzupełniających (ubocznych).
W ramach składników wynagrodzenia wyróżnić można:

- wynagrodzenie zasadnicze, które jest najważniejszym, samodzielnym, stałym składnikiem

wynagrodzenia; wypłacane jest stale i okresowo; jego wysokość wyznaczana jest bądź
kategorią osobistego zaszeregowania (w systemie czasowym), bądź kategorią zaszeregowania
poszczególnych prac (w systemie akordowym); w wielu przypadkach jest to jedyne
ś

wiadczenie zakładu pracy należne pracownikowi ze stosunku pracy;

- premia - to dodatkowy, niestały i niesamodzielny składnik wynagrodzenia za pracę,

występujący obok wynagrodzenia zasadniczego; wypłacany jest tylko za okresy, w jakich
zostały zrealizowane przesłanki wypłacania premii (miesięczne, kwartalne, roczne);
powstanie roszczenia o premię zależy zatem od spełnienia się (lub braku spełnienia)
określonych warunków - oznaczonych zwykle w regulaminach premiowania, który ustala
ponadto wysokość i tryb przyznawania tego świadczenia;

- dodatki - to uboczny składnik wynagrodzenia za pracę przysługujący w sytuacji, gdy

wynagrodzenie zasadnicze nie odzwierciedla wkładu pracownika wynikającego m.in. z jego
kwalifikacji, warunków pracy, pełnionej funkcji;
wysokość dodatku określona jest bądź procentowo w stosunku do wynagrodzenia
podstawowego, bądź kwotowo;
można wyróżnić następujące dodatki: za pracę w warunkach szkodliwych, uciążliwych lub
niebezpiecznych dla zdrowia, za wysługę lat, funkcyjny, za znajomość języków obcych, za

pracę w godzinach nadliczbowych i pracę w nocy (art. 134 KP, art. 137 § 2 KP), dodatki
wyrównawcze (art. 179 § 2 KP, art. 230 § 2 KP).

5. Ochrona wynagrodzenia za pracę

Z uwagi na fakt, iż wynagrodzenie za pracę pełni funkcję alimentacyjną, sprowadzającą

się do tego, że stanowi ono główne albo wyłączne źródło utrzymania pracownika i j ego
rodziny, prawo pracy przewiduje szereg środków prawnych mających na celu zabezpieczenie
pracownika przed utratą wynagrodzenia, jego bezpodstawnym obniżeniem lub nieterminową
wypłatą. Podkreślenia wymaga fakt, że układy zbiorowe pracy nie mogą określać ochrony
wynagrodzenia za pracę (art. 240 § 3 pkt 5 KP).

Tak więc prawna ochrona wynagrodzenia za pracę obejmuje: - ograniczenie swobody

dysponowania przez pracownika prawem do wynagrodzenia,
- ustalenie kwoty najniższego wynagrodzenia,
- szczegółowe określenie zasad wypłaty wynagrodzenia,
- ograniczenie dopuszczalności dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę,
- określenie sankcji niedopełnienia przez zakład pracy obowiązku terminowej wypłaty
wynagrodzenia.

Ograniczenie swobody dysponowania przez pracownika prawem do wynagrodzenia

wyraża się w zakazie zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia (art. 84 KP). Oświadczenie
złożone przez pracownika wbrew temu zakazowi jest z mocy prawa nieważne (art.58 § 1 KC
w zw. z art. 300 KP), a ponadto w odniesieniu do wynagrodzeń za pracę nie będzie miał
zastosowania przepis art. 508 KC, który przewiduje możliwość wygaśnięcia zobowiązania,
gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje. Stałoby to w
sprzeczności z zasadą odpłatności za pracę. Pracownik nie może bowiem ani zobowiązać się
do wykonywania pracy nieodpłatnie, ani też zwolnić pracodawcy z obowiązku zapłaty wy-
nagrodzenia.

Z mocy art. 84 KP niedopuszczalne jest ponadto przeniesienie prawa do wynagrodzenia na

inną osobę.

Swoboda dysponowania przez pracownika należnym mu wynagrodzeniem doznaje

ograniczeń wynikających z KRO. Zgodnie z art. 28 KRO, sąd może nakazać, aby
wynagrodzenie za pracę przysługujące pracownikowi było wypłacane w całości lub w części
do rąk jego małżonka, jeżeli pracownik pozostający ze swym małżonkiem we wspólnym
pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb
rodziny. Nakaz ten zachowuje moc prawną, mimo ustania po jego wydaniu wspólnego
pożycia małżonków. Sąd może jednak na wniosek każdego z małżonków nakaz ten zmienić
lub uchylić.

Z punktu widzenia ochrony wynagrodzenia za pracę istotne jest wprowadzenie kategorii

określającej poziom najniższego wynagrodzenia za pracę. Wielkość tej kwoty określa
Minister Pracy i Polityki Socjalnej przeważnie raz na kwartał. Podkreślić przy tym należy, że
od lutego 1998 r. kwota najniższego wynagrodzenia ustalona jest z uwzględnieniem podatku
dochodowego od osób fizycznych (najniższe wynagrodzenie pracowników za pełny wymiar
czasu pracy, obliczone na podstawie przysługujących im stawek wynagrodzeń zasadniczych i
innych składników wynagrodzenia, w tym wartości deputatów, z uwzględnieniem podatku
dochodowego od osób fizycznych, wynosi od 1.2.1998 r. 500 zł miesięcznie). Dla
zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy, kwota najniższego wynagrodzenia ulega
obniżeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy.

Przy ustalaniu tego wynagrodzenia wyłącza się zeń nagrody jubileuszowe, odprawy

emerytalno-rentowe, nagrody z zakładowego funduszu nagród, nagrody i premie z zysku,
wypłaty z tytułu nadwyżki bilansowej w spółdzielniach, a także wynagrodzenie za godziny
nadliczbowe (szczegółowe zasady określa rozporządzenie MPiPS z 29.1.1998 r.).

Podkreślić należy, że podwyższenie kwoty najniższego wynagrodzenia powoduje

automatycznie wzrost składników wynagrodzenia, liczonych procentowo w relacji do
najniższego wynagrodzenia.

Istotną gwarancją ochrony wynagrodzenia za pracę jest określenie zasad jego wypłacania.

Zgodnie z art. 85 § 1 KP wypłaty wynagrodzenia za pracę dokonuje się co najmniej raz w
miesiącu w stałym i ustalonym z góry terminie (art. 1041 § 1 pkt 5 KP). Wynagrodzenie za
pracę płatne raz w miesiącu wypłaca się z dołu, niezwłocznie po ustaleniu jego pełnej
wysokości, nie później jednak niż w ciągu pierwszych 10 dni następnego miesiąca
kalendarzowego (art. 85 § 2 KP). Jeżeli ustalony dzień wypłaty wynagrodzenia za pracę jest
dniem wolnym od pracy, wynagrodzenie wypłaca się w dniu poprzednim (art. 85 § 3 KP). Za
dni wolne od pracy uznaje się zarówno dni świąteczne, jak i dni uznane za takie przez
przepisy o czasie pracy. Składniki wynagrodzenia, które przysługują za okresy dłuższe niż
jeden miesiąc (np. premie kwartalne), wypłaca się z dołu w terminach określonych w
przepisach prawa pracy (art. 85 § 4 KP).

Ustawodawca przyjął, że wynagrodzenie miesięczne wypłaca się z dołu, najpóźniej w

ostatnim dniu miesiąca, chyba że przepisy regulujące w sposób szczególny niektóre prawa i
obowiązki określonej kategorii pracowników stanowią inaczej (art. 85 § 2 KP).

W sytuacji gdy wysokość wynagrodzenia zależy od ilości wykonanej pracy, pracownikowi

można wypłacić co najmniej raz w miesiącu, w z góry ustalonym stałym terminie, zaliczkę na
wynagrodzenie, a po ustaleniu pełnego wynagrodzenia - niezwłocznie pozostałą kwotę
wynagrodzenia (art. 85 § 4 KP).

Ustawodawca przyjął jako zasadę, że wypłaty wynagrodzenia dokonuje się w formie

pieniężnej, dopuszczając jednocześnie możliwość częściowego spełnienia świadczenia
(wypłaty wynagrodzenia za pracę) w innej formie, pod warunkiem, że przewidują to usta-
wowe przepisy prawa pracy lub układ zbiorowy pracy (art. 86 § 2 KP).

Przyjęcie zasady, że wynagrodzenie za pracę wypłacane jest co do zasady w formie

pieniężnej może w praktyce nastręczać trudności. Kodeks pracy nie zawiera ustawowej
definicji świadczenia pieniężnego ani też definicji pieniądza. Takich definicji nie zawiera też
Kodeks cywilny, który można stosować w stosunkach pracy z mocy art. 300 KP. Nie
zawierają ich także przepisy pozakodeksowe. Z przepisów art. 7 ust. 2 ustawy z 31.1.1989 r. o
Narodowym Banku Polskim (tekst jedn. z 20.7.1992 r. Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 360 ze
zm.) wynika, że znakami pieniężnymi są banknoty (bilety NBP) i monety opiewające na złote
i grosze.

Zauważyć jednakże należy, że przepis art. 358 § 2 KC stwierdza ogólnie, że "spełnienie

ś

wiadczenia pieniężnego następuje przez zapłatę jego sumy nominalnej". Skoro zatem

spełnienie świadczenia pieniężnego polega na przekazaniu z majątku dłużnika (pracodawcy)
do majątku wierzyciela (pracownika) określonej ilości jednostek pieniężnych (sumy
pieniężnej), może być ono dokonane w drodze przeniesienia własności i wydania znaków
pieniężnych, tj. banknotów i monet emitowanych przez Narodowy Bank Polski, albo w
drodze przelewu bankowego.

Nie są natomiast świadczeniami pieniężnymi w ścisłym tego słowa znaczeniu - a takie

znaczenie należy nadawać świadczeniom pieniężnym, gdy mówimy o wypłacaniu
wynagrodzenia za pracę - rozliczenia dokonywane za pomocą różnego rodzaju papierów
wartościowych, np. weksli, czeków.

Mówiąc o świadczeniach pieniężnych należy zwrócić uwagę na fakt, że zapłata

wynagrodzenia za pracę ma nastąpić zgodnie z zasadą walutowości. W myśl art. 358 § 1 KC
(który może być stosowany z mocy art. 300 KP), zobowiązania pieniężne na obszarze

Rzeczypospolitej Polskiej dokonywane są wyłącznie w pieniądzu krajowym.

Z problematyką świadczeń pieniężnych wiąże się ściśle problem odsetek za opóźnienie w

spełnianiu świadczenia pieniężnego. Odsetki przyczyniają się bowiem do terminowości
wykonywania zobowiązań. W świetle polskiego prawa nie istnieje ogólny obowiązek płacenia
odsetek w każdym przypadku istnienia zobowiązania pieniężnego. Źródłem tych powinności
może być tylko szczególny przepis prawny lub postanowienie umowne, orzeczenie sądu albo
decy2ja innego organu. W obszarze stosunków pracy przepisem tym będzie art. 481 KC sto-
sowany poprzez art. 300 KP. Jeżeli strony w umowie o pracę nie określą stopy odsetek
należnych za opóźnienie w wypłacie wynagrodzenia (wyższe niż ustawowe - art. 18 KP),
należą się odsetki ustawowe, które obecnie, od dnia 15.4.1998 r., wynoszą 33% w stosunku
rocznym.

Pracodawca jest obowiązany wypłacić wynagrodzenie do rąk pracownika, a za jego

uprzednią pisemną zgodą także w inny sposób - np. poprzez przekazanie określonej kwoty
pieniężnej na rachunek bankowy (art. 86 § 3 KP). Nadto pracownik, zawierając umowę
rachunku bankowego, z góry wyraża zgodę na to, że bank będzie przyjmował na jego
rachunek wpływające wpłaty wynagrodzenia za pracę.

Ochrona wynagrodzenia za pracę przejawia się również w tym, że ustawodawca określił

zasady potrącania określonych należności z wynagrodzenia za pracę, po odliczeniu zaliczki
na podatek dochodowy od osób fizycznych.

Zgodnie z art. 87 § 1 KP z wynagrodzenia za pracę podlegają potrąceniu tylko następujące

należności:
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń
alimentacyjnych (zgodnie z art. 108

1

KPC są nimi zasądzone od pracownika alimenty na

rzecz dzieci, małżonka, rodziców lub innych osób, a także renty mające charakter alimentów).
W razie egzekucji świadczeń alimentacyjnych, samych lub w zbiegu z innymi należnościami,
możliwe jest potrącenie do wysokości 3/5 wynagrodzenia. Ponadto na zaspokojenie należ-
ności alimentacyjnych egzekucji podlega w pełnej wysokości "nagroda z zakładowego
funduszu nagród", należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku, a także
udział członka spółdzielni pracy w części nadwyżki bilansowej przewidzianej do podziału
między członków (art. 87 § 3 pkt l i art. 87 § 5 KP);

- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż

ś

wiadczenia alimentacyjne. Przy potrącaniu tych należności wolna: od potrąceń jest kwota

wynagrodzenia w wysokości najniższego wynagrodzenia za pracę przysługującego
pracownikowi zatrudnionemu w pełnym wymiarze, ustalonego na podstawie art. 774 pkt 1
KP, po odliczeniu zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych (§ l rozporządzenia
RM z 6.12.1977 r.)

- zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi (obejmują one kwoty, które pracownik pobrał od

zakładu pracy do rozliczenia się w związku z wydatkami poniesionymi np. podczas podróży
służbowej, a obciążającymi zakład pracy).
Zgodnie z § l pkt 2 rozporządzenia z 6.12.1977 r. wolna od potrąceń przy potrącaniu zaliczek
jest kwota równa 75% najniższego wynagrodzenia zasadniczego (określonego tak jak w pkt.
2);

- kary pieniężne (przewidziane wart. 108 KP za naruszenie porządku). W tym przypadku kwotą

wolną od potrąceń, zgodnie z § l pkt. 3 rozporządzenia RM z 6.12.1977 r., jest 90% najniż-
szego dopuszczalnego wynagrodzenia zasadniczego. Karę pieniężną, podobnie jak zaliczki,
potrąca się z wynagrodzenia za pracę bez zgody pracownika.

Potrącenie należności z wynagrodzenia za pracę może nastąpić w dwojakim trybie: bez
postępowania egzekucyjnego albo w wyniku postępowania egzekucyjnego.

Artykuł 88 KP dopuszcza możliwość dokonywania przez pracodawcę potrąceń na

zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych bez postępowania egzekucyjnego na wniosek

wierzyciela na podstawie przedłożonego tytułu wykonawczego. Nie dotyczy to jednak
sytuacji:
- gdy świadczenia alimentacyjne mogą być potrącane na rzecz kilku wierzycieli, a łączna
suma, która może być potrącona, nie wystarczy na pełne pokrycie wszystkich należności
alimentacyjnych oraz - gdy wynagrodzenie za pracę zostało zajęte w trybie egzekucji

sądowej lub administracyjnej.

Zgodnie z art. 282 § 1 KP, kto wbrew obowiązkowi nie wypłaca w ustalonym terminie

wynagrodzenia za pracę przysługującego pracownikowi, wysokość tego wynagrodzenia
bezpodstawnie obniża albo dokonuje bezpodstawnych potrąceń, podlega karze grzywny.

II. Inne świadczenia związane z pracą

1. Wypłaty za czas niewykonywania pracy

Wynagrodzenie za pracę przysługuje, co do zasady za pracę wykonaną. Za czas

niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy
przepisy prawa pracy tak stanowią (art. 80 KP).

Jedną z przyczyn niewykonywania pracy jest przestój. Z uwagi na różne przyczyny

przestoju odmiennie kształtuje się kwestia wynagrodzenia.

Pracownikowi za czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania, a

doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy (przestój niezawiniony), przysługuje
wynagrodzenie wynikające ze stawki osobistego zaszeregowania (godzinowej, miesięcznej), a
jeżeli w wynagrodzeniu pracownika taki składnik nie został wyodrębniony, to pracownikowi
przysługuje 60% wynagrodzenia, jednak nie mniej niż najniższe wynagrodzenie (od 1.2.1998
r. wynagrodzenie najniższe wynosi 500 złotych). Jeśli pracodawca na czas przestoju powierzy
pracownikowi wykonanie innej pracy, wówczas należy mu się wynagrodzenie przewidziane
za tę pracę, nie niższe jednak niż wynikające ze stawki osobistego zaszeregowania lub 60%
wynagrodzenia i nie mniej niż najniższe (art. 81 § 1 i 3 KP). Jeżeli przestój nastąpił z winy
pracownika, to wynagrodzenie nie

przysługuje, chyba że pracodawca powierzył pracownikowi inną pracę, wówczas należy

się pracownikowi wynagrodzenie przewidziane za pracę wykonaną (art. 81 § 2 i 3 KP).

Wynagrodzenie za czas przestoju spowodowanego warunkami atmosferycznymi

przysługuje wówczas, gdy przepisy prawa pracy (np. postanowienia układów zbiorowych
pracy, regulaminy wynagradzania) tak stanowią (art. 81 § 4 KP).

Przesłanką wypłaty wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy jest okres urlopu

pracownika, czas pełnienia funkcji społecznych, czas zwolnienia na badania lekarskie w
związku z ciążą, czas na poszukiwanie pracy w okresie wypowiedzenia, czas zwolnienia
pracownicy wychowującej dzieci do lat 14 w wymiarze dwóch dni w roku kalendarzowym,
czas zwolnienia z okazji ślubu, urodzenia się dziecka, ślubu dziecka, zgonu lub pogrzebu.

2. Odprawa pośmiertna

Zgodnie z art. 93 KP, w razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w

okresie pobierania po jej rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby
rodzinie przysługuje od pracodawcy odprawa pośmiertna. Przysługuje ona po wszystkich
pracownikach - tak państwowych, spółdzielczych, jak i prywatnych zakładów pracy.

Wysokość odprawy uzależniona jest od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy.

Do okresu zatrudnienia, od którego zależy wysokość odprawy pośmiertnej, wlicza się

pracownikowi okres zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy, jeżeli zmiana pracodawcy
nastąpiła na zasadach określonych wart. 231 KP (przejście, przejęcie zakładu), a także w

innych przypadkach, gdy z mocy odrębnych przepisów nowy pracodawca jest następcą
prawnym w stosunkach pracy nawiązanych przez pracodawcę poprzednio zatrudniającego
tego pracownika (np. w razie śmierci pracodawcy).

Odprawa przysługuje w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli okres

zatrudnienia był krótszy niż10 lat, trzymiesięcznego wynagrodzenia, gdy okres zatrudnienia
wynosił, co najmniej 10 lat i sześciomiesięcznego wynagrodzenia, przy co najmniej dwudzie-
stoletnim okresie zatrudnienia.

Odprawę dzieli się w częściach równych pomiędzy wszystkich uprawnionych członków

rodziny, a jeżeli po zmarłym pracowniku pozostał tylko jeden uprawniony do odprawy,
przysługuje mu ona w wysokości połowy kwoty.

Członkami rodziny uprawnionymi do odprawy pośmiertnej jest małżonek, a także inni

członkowie rodziny spełniający warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej, w myśl
przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

Odprawa pośmiertna nie przysługuje, jeżeli pracodawca ubezpieczył pracowników na

ż

ycie i rodzinie (uprawnionym członkom) przysługuje z tego tytułu od zakładu ubezpieczeń

odszkodowanie w wysokości co najmniej równej tej odprawie (art. 93 § 7 KP).

Odprawę wypłaca się niezależnie od zasiłku pogrzebowego z ubezpieczenia społecznego.

Nie należy zapominać, że w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej

Kodeks pracy (tj. do dnia 2.6.1999 r.) stosuje się poprzednio obowiązujące przepisy Kodeksu
pracy (obowiązujące od dnia 2.6.1996 r.) dotyczące odprawy pośmiertnej, jeżeli są one
korzystniejsze dla osoby uprawnionej (art. 12 ustawy nowelizującej).

3. Wypłaty wyrównawcze

Generalną podstawą do wypłat wyrównawczych (kompensacyjnych) jest bezpodstawne

wzbogacenie (art. 405 i nast. KC w zw. z art. 300 KP). Świadczenia te mają za cel
wyrównanie uszczerbków powstałych bez podstaw prawnych w majątku pracownika na
skutek wydatków obciążających pracodawcę.

Zasady przyznawania (pokrywania) przez zakłady pracy wydatków ponoszonych przez

pracowników zawierają określone przepisy szczególne.

Ś

wiadczeniami wyrównawczymi są np. zwroty kosztów delegacji i podróży służbowych

(por. rozporządzenie MPiPS z 1.6.1998 r. oraz rozporządzenie MPiPS z 3.7.1998 r.), a także
zwroty kosztów związanych z przeniesieniami służbowymi (por. zarządzenie MPiPS z
14.8.1990 r.). Ponadto do świadczeń o tym samym charakterze należą świadczenia wypłacane
pracownikowi w związku z używaniem przez niego własnych narzędzi, świadczenia z tytułu
dojazdów do pracy itp. (por. rozporządzenie MTiGM z 26.3.1998 r.).

4. Świadczenia odszkodowawcze

Ś

wiadczenia

odszkodowawcze

stanowią

pokaźną

grupę

ś

wiadczeń

należnych

pracownikowi z różnych tytułów. Do najistotniejszych należą:
- odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
- odszkodowanie z tytułu nie wydania w ogóle lub nie wydania w określonym terminie
ś

wiadectwa pracy,

- odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę,
- odprawy z tytułu tzw. zwolnień grupowych,
- odprawy z tytułu przejścia na rentę czy emeryturę.

31.

Czas pracy. Urlopy pracownicze.

Czas pracy

Jednym z podstawowych obowiązków pracownika i pracodawcy jest przestrzeganie czasu
pracy. Nie może on przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym
tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy (art.
129 § 1 k.p.). Praca wykonywana ponad normy czasu pracy, a także ponad przedłużony
dobowy wymiar czasu pracy wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu

czasu pracy, jest pracą w godzinach nadliczbowych. Praca taka jest dopuszczalna tylko w
razie:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo
dla ochrony mienia lub środowiska bądź usunięcia awarii,
- szczególnych potrzeb pracodawcy.
Za pracę w godzinach nadliczbowych przysługuje Ci czas wolny albo dodatek pieniężny do
wynagrodzenia w wysokości 50%. Pracodawca powinien zagwarantować pracownikowi w
każdej dobie co najmniej 11 godzin nieprzerwanego wypoczynku oraz co najmniej 35 godzin
nieprzerwanego odpoczynku na tydzień.

Ile urlopu?

Kodeks pracy gwarantuje Ci prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu
wypoczynkowego. Co więcej, nie możesz się tego prawa zrzec. Pierwszy urlop możesz wziąć
już po miesiącu pracy. Z upływem każdego miesiąca pracy uzyskujesz prawo do urlopu w
wymiarze 1/12 wymiaru, jaki przysługuje Ci po roku.
W kolejnym roku masz prawo do pełnego urlopu wypoczynkowego. Wymiar urlopu wynosi:
- 20 dni, jeśli jesteś zatrudniony krócej niż 10 lat,
- 26 dni, jeśli jesteś zatrudniony co najmniej 10 lat.
Liczba dni przysługującego urlopu zależy od Twojego stażu pracy, do którego liczą się nie
tylko lata przepracowane, ale też te, w czasie których zdobywałeś wykształcenie. Absolwent
zasadniczej szkoły zawodowej zyskuje dzięki temu 2-3 lata pracy, technikum 4 lat, ogólniaka
3 lata, szkoły policealnej 6 lat, a wyższej uczelni aż 8 lat. Liczy się tylko ostatni etap edukacji,
a więc okresów nauki się nie sumuje. Do stażu pracy zalicza Ci się wszystkie okresy
zatrudnienia, bez względu na to, jak duże były między nimi przerwy i jak zostały rozwiązane
umowy z poprzednimi firmami.

Formy urlopów, jakie Ci przysługują to urlop:
- wypoczynkowy, który stanowi ustawowo zagwarantowaną przerwę w pracy, przyznawaną
pracownikowi każdego roku z zachowaniem prawa do pełnego wynagrodzenia,

- bezpłatny, jest to przerwa w pracy pracownika przyznana na jego wniosek w wyniku ważnych

przyczyn zawodowych lub osobistych, podczas której nie przysługuje pracownikowi
wynagrodzenie, ale pozostaje on z pracodawcą w stosunku pracy,
- macierzyński, czyli przerwa w pracy kobiety spowodowana urodzeniem dziecka lub jego
adopcją

- okolicznościowy - potoczna nazwa zwolnień pracowników od pracy w związku z ważnymi

sprawami rodzinnymi i osobistymi (śluby, narodziny dziecka, pogrzeby oraz wezwania
administracyjne), w następstwie których zachowane jest pracownikowi prawo do
wynagrodzenia.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Podaj prawidłową odpowiedź.

2. Z pierwszego w życiu urlopu pracownik ma prawo skorzystać:
a) po pierwszym miesiącu pierwszej pracy zawodowej,

b) po sześciu miesiącach pierwszej pracy zawodowej,
c) po roku pierwszej pracy zawodowej.
Czas pracy

1. Pojęcie czasu pracy

Definicję czasu pracy zawiera art. 128 KP. Zgodnie z jego treścią czasem pracy jest czas,

w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym
miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.

Tak, więc czas pracy to nie tylko czas, w którym pracownik rzeczywiście wykonuje pracę,

ale także czas, w którym pracownik pozostaje w gotowości do pracy, lecz pracy nie świadczy
z przyczyn leżących po stronie podmiotu zatrudniającego (por. mi. 81 KP).

Gotowość do pracy to przebywanie pracownika w umówionym miejscu i czasie do

dyspozycji zakładu pracy, z zamiarem wykonywania pracy; fizyczna i psychiczna możliwość
wykonywania pracy (rozpatrywane łącznie). .

Pozostawanie w dyspozycji pracodawcy może przybierać różne formy. Zaliczyć do nich

można:
- pogotowie pracy, które ma miejsce wtedy, gdy pracownik zobowiązuje się do przebywania
w określonym miejscu i czasie, posiadania możliwości podjęcia pracy, przyjęcia wezwania i
natychmiastowego stawienia się do pracy;

- dyżur jest to czas pozostawania przez pracownika poza normalnymi godzinami pracy do

dyspozycji pracodawcy w tymże zakładzie lub innym wyznaczonym do tego miejscu; zgodnie
z art. 144 KP czasu dyżuru pełnionego przez pracownika poza normalnymi godzinami pracy
w zakładzie lub innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę nie wlicza się do czasu
pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy. Za czas dyżuru przysługuje
czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, w razie braku
możliwości udzielenia czasu wolnego, wynagrodzenie wynikające z osobistego zasze-
regowania pracownika określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeśli taki składnik
wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania - 60%
wynagrodzenia. Nie dotyczy to dyżuru pełnionego przez pracownika w domu. Dyżur tym
różni się od pogotowia pracy, że w ramach dyżuru pracownik nie dysponuje swobodnie
czasem i musi pozostawać bądź to w zakładzie pracy, bądź w miejscu wskazanym przez
pracodawcę. Ekwiwalent za dyżur jest podobny do tego, który przysługuje za gotowość do
pracy.

Wymiar czasu pracy jest to maksymalna liczba jednostek czasu ustalona na dobę, tydzień

lub inny okres (lub określona w inny sposób), przez który pracownik jest obowiązany
pozostawać w dyspozycji zakładu pracy. Jeżeli dobowy wymiar czasu pracy wynosi, co
najmniej 6 godzin, pracodawca jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy trwającą 15
minut, którą wlicza się do czasu pracy.

Powstaje, zatem pytanie, czy pracodawca może wprowadzić dłuższe przerwy w pracy.

Podkreślić należy, że żaden przepis Kodeksu pracy nie ustanawia generalnej zasady, że czas
pracy musi być nieprzerwany. Co więcej, art. 240 § 3 KP nie wyłącza możliwości
ustanowienia przez U.Z.p. przerw w pracy. Taki stan prawny nie uzasadnia jednak dowolnego
kształtowania przerw w pracy. Uważam, że ta dowolność musi być ograniczona przepisami
gwarantującymi prawo do wypoczynku (art. 14 KP). Tak więc poza przerwą obowiązkową, o
której mowa wart. 12910 KP, pracodawca może stosować inne przerwy (wliczane bądź nie
wliczane do czasu pracy), przestrzegając zasady prawa do wypoczynku.

Na ogół przerywany czas pracy (dłuższe przerwy) nie jest dogodny dla pracownika, ale

częstokroć jest to uzasadnione rodzajem wykonywanej pracy (np. obsługa klientów 4 godz.
rano i 4 godz. wieczorem). Nie I

można zatem wykluczyć (w obecnym stanie prawnym) możliwości stworzenia przez

pracodawcę dłuższych niż 15-minutowe przerw, za które nie będzie przysługiwało
wynagrodzenie (za obowiązkową przerwę 15-minutową wynagrodzenie przysługuje).

2. Rozkład czasu pracy

Definiując rozkład czasu pracy należy przyjąć, iż jest to ustalony układ godzin, w którym

pracownicy danego zakładu obowiązani są pozostawać do dyspozycji podmiotu
zatrudniającego. Ustalając rozkład czasu pracy należy określić: początek i koniec pracy dzien-
nej lub zmianowej (tryb przesuwania zmian), przerwy w pracy (art. 12910 KP), porę nocną.

Rozkład czasu pracy może obejmować wszystkich pracowników zakładu (ogólny), może

odnosić się do określonych grup pracowniczych (grupowy) lub też może być rozkładem
indywidualnym, dotyczącym pewnych pracowników.

W myśl art. 1041 § l KP rozkład czasu pracy w zakładzie pracy, a w szczególności

początek i koniec pracy, przerwy w pracy oraz tryb przesuwania zmian, ustala regulamin
pracy. Indywidualne rozkłady czasu pracy, zgodnie z art. 131 § 2 KP, ustala pracodawca.
(por. art. 1298 KP).

3. Rodzaje czasu pracy

Kodeks przewiduje następujące rodzaje czasu pracy:

- podstawowy - zgodnie z art. 129 § 1 KP czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 42

godzin na tydzień. Normy te zostały w istotny sposób zmienione najpierw w drodze roz-
porządzenia RM z 23.12.1988 r. w sprawie czasu pracy w zakładach pracy, następnie
nowelizacją z dnia 2.02.1996 r. Dopuszczono przy tym możliwość bardziej elastycznego
rozkładu czasu pracy, przy uwzględnieniu zasady 42-godzinnego tygodnia pracy i 8-
godzinnego dnia pracy (z zastrzeżeniem art. 1292, 1294 i art. 132 § 2 i 4 KP) w przyjętym
okresie rozliczeniowym trwającym nie dłużej niż 3 miesiące (art. 129 KP).
Przy uwzględnianiu rozkładów czasu pracy, o którym mowa w art. 129 KP, uwzględnia się 39
dodatkowych dni wolnych od pracy w roku kalendarzowym, przy czym konieczne jest zacho-
wanie zasady, że w każdym okresie obejmującym kolejne trzy miesiące liczba tych dni nie
może być mniejsza niż 9 (art. 1291 § 1 KP). Jeżeli u danego pracodawcy wprowadzona
została większa liczba dni dodatkowo wolnych od pracy, nie przekraczająca jednak 52, to
dobowy wymiar czasu pracy może być podwyższony do 9 godzin dziennie (art. 1292 KP).

- skrócony - zgodnie z art. 130 KP czas pracy pracowników zatrudnionych przy pracach

szczególnie uciążliwych lub w warunkach szkodliwych dla zdrowia podlega skróceniu
poniżej wymiaru przewidzianego wart. 129 KP; skrócenie może polegać na zmniejszeniu
dziennego lub tygodniowego wymiaru czasu pracy albo na ustanowieniu przerw w pracy
wliczanych do czasu pracy; skrócenie czasu pracy wprowadza się na czas trwania uciążliwych
lub szkodliwych warunków pracy; skrócony czas pracy stosowany jest także w stosunku do
pracowników młodocianych (art. 202 KP). Skrócenie czasu pracy pracownikowi za-
trudnionemu w warunkach szkodliwych lub uciążliwych polega na zmniejszeniu
podstawowego wymiaru czasu pracy, ustanowieniu przerw w pracy wliczanych do czasu
pracy, a także możliwości korzystania z dodatkowych dni wolnych od pracy. Wykaz
stanowisk pracy objętych skróconym czasem pracy określa się w układzie zbiorowym pracy
lub regulaminie pracy (art. 130 § 2 KP). W myśl art. 19 ustawy nowelizującej, przepisy
wykonawcze wydane na podstawie art. 130 § 2 KP przed dniem wejścia w życie przepisów
działu VI KP (przed 1.1.1997 r.) w brzmieniu ustalonym ustawą, zachowują moc po wejściu
w życie przepisów tego działu, nie dłużej jednak niż do upływu 3 lat od dnia ich wejścia w
ż

ycie, chyba że wcześniej ustaną warunki uzasadniające stosowanie skróconego czasu pracy

do pracowników dotychczas nim objętych.
Szczególną formą skracania czasu pracy jest możliwość wprowadzenia np. czterobrygadowej
organizacji pracy (art. 132 § 4 KP). Organizacja tego czasu polega na odpowiednim
rozkładzie czasu pracy czterech brygad obsługujących ciągle proces pracy. W ciągu doby trzy
zespoły pracują po 8 godzin, a następnie mają dzień wolny. W ten sposób czas pracy jednego
zespołu wynosi przeciętnie 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie

dłuższym niż 4 miesiące;

- przedłużony - wprowadzenie tego rodzaju czasu pracy kodeks (art. 1294 KP) uzależnia od

rodzaju pracy lub jej organizacji; w takich sytuacjach dopuszcza się przedłużenie wymiaru
czasu pracy do 12 godzin na dobę, a w stosunku do kierowców w transporcie samochodowym
i komunikacji samochodowej (ze względu na bezpieczeństwo) do 10 godzin na dobę; w takiej
sytuacji rozkład czasu pracy nie może przekraczać 42 godzin na tydzień w przyjętym okresie
rozliczeniowym (co do zasady 1 miesiąc, a za zgodą związków zawodowych i po
zawiadomieniu inspektora pracy nie więcej niż 3 miesiące, wyjątkowo 6 miesięcy); zakaz
bezwzględny stosowania tych przepisów w stosunku do kobiet w ciąży i względny w
stosunku do pracownic opiekujących się dzieckiem do 4 lat (art. 1295 KP); podkreślić należy,
ż

e zgodnie z art. 18 ustawy nowelizacyjnej w okresie 2 lat od dnia jej wejścia w życie w

transporcie samochodowym i w komunikacji samochodowej czas pracy kierowców i
pomocników kierowców może być przedłużony do 12 godzin na dobę, z zachowaniem
przeciętnie 42 godzin na tydzień w okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 3 miesięcy;

- przerywany czas pracy - zgodnie z art. 1296 KP w stosunku do kierowców w transporcie

samochodowym i w komunikacji samochodowej w szczególnie uzasadnionych przypadkach
może być stosowany przerywany czas pracy, według z góry ustalonego rozkładu pracy i
przewidujący nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby - trwającą nie dłużej niż 6
godzin; podkreślić należy, że przerwy tej nie wlicza się do czasu pracy, ale za czas tej prze-
rwy pracownik ma prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego
za czas przestoju (por. art. 81 KP);
- zadaniowy czas pracy - w uzasadnionych przypadkach może być wprowadzony zadaniowy
wymiar czasu pracy (art. 1298 KP); zadania powinny być tak ustalone, aby pracownik mógł je
wykonać w ramach normy 8 godzin dziennie i 42 godzin tygodniowo; wprowadzenie tego
czasu następuje poprzez odpowiednie postanowienie układu zbiorowego pracy lub
postanowienie regulaminu pracy albo umowy o pracę; do pracowników tych nie stosuje się
dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych (art. 136 KP);

- równoważny - przepisy dopuszczają elastyczność rozkładu czasu pracy; elastyczność ta

polega na przedłużeniu czasu pracy w poszczególnych dniach i tygodniach i na skracaniu
czasu pracy w innych dniach i tygodniach w taki sposób, aby w przyjętym okresie
rozliczeniowym tygodniowa norma czasu pracy wynosiła 42 godziny; równoważny czas
pracy stosuje się w handlu, usługach, w zakładach o ruchu ciągłym, przy dozorze urządzeń
(art. 132 i 142 KP); podkreślić należy, iż przedłużenie czasu pracy w ramach rozliczeniowej
normy podstawowej nie jest traktowane jako czas pracy w godzinach nadliczbowych, a w
konsekwencji nie daje podstaw do dodatkowego wynagrodzenia.

Należy zwrócić uwagę na tzw. nienormowany czas pracy, który dotyczy w zasadzie

pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, głównych księgowych,
kierowników wyodrębnionych komórek organizacyjnych zakładu pracy, a także zastępców
tych osób. Polega on, najogólniej rzecz ujmując, na braku szczegółowej reglamentacji
dziennego i tygodniowego wymiaru i rozkładu czasu pracy. Osoby te, zgodnie z art. 135 KP,
w przypadku wykonywania pracy poza normalnymi godzinami nie mają prawa do
oddzielnego wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, jednakże gdy praca jest wykonywana w
niedzielę, święto lub dodatkowy dzień wolny od pracy - jeżeli nie otrzymali za pracę w tym
dniu innego dnia wolnego - przysługuje im prawo do oddzielnego wynagrodzenia za godziny
nadliczbowe (nie dotyczy to osób zarządzających w imieniu pracodawcy).

4. Praca w nocy oraz w niedziele i święta

Praca nocna obejmuje, w myśl art. 137 § 1 KP, 8 godzin pomiędzy godzinami 21.

00

i 7.

00

.

W tych granicach porę nocną określa regulamin pracy, a w zakładzie pracy, w którym nie ma
regulaminu - pracodawca (art. 104 § 2, 104

1

§ 1 pkt 4 oraz 104

2

KP).

Pora nocna ustalona w tym trybie nie może być krótsza ani dłuższa niż 8 godzin. Godziny

jej rozpoczynania się i kończenia powinny być tak ustalone, aby zaczynała się ona nie
wcześniej niż o godzinie 21.

00

, a kończyła nie później niż o godzinie 7.

00

. Nie ma przy tym

przeszkód co do ustalenia w regulaminie pracy (bądź przez pracodawcę) pory nocnej w
różnych godzinach dla pracowników różnych wydziałów, zespołów, zawodów itp.

Zgodnie z art.137 § 2 KP za pracę w porze nocnej przysługuje pracownikowi zwiększone

wynagrodzenie za każdą godzinę pracy w porze nocnej w wysokości 20% stawki godzinowej
wynikającej z najniższego wynagrodzenia, określonego na podstawie art. 774 pkt 1.

Zakaz pracy w nocy obejmuje:

- kobiety w ciąży (art. 178 § 1 KP),
- kobiety opiekujące się dzieckiem w wieku do jednego roku (art. 178 § 2 KP),
- młodocianych (art. 203 § 1 KP).

Praca w niedziele i święta oznacza, według art. 138 § 2 KP, pracę wykonywaną pomiędzy

godziną 6.

00

w tym dniu, a godziną 6.

00

następnego dnia, chyba że u danego pracodawcy

została określona inna godzina.

Zgodnie z art. 139 KP jest ona dozwolona w następujących przypadkach:

- w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia
ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii,
- przy pracy w ruchu ciągłym,
- w czterobrygadowej lub podobnej organizacji pracy,
- w grupowej organizacji pracy,
- przy niezbędnych remontach,
- w transporcie i komunikacji,
- w zakładowych strażach pożarnych,
- w rolnictwie i hodowli,
- przy pilnowaniu mienia,
- w zakładach użyteczności publicznej.
- przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne
potrzeby ludności (w szczególności w placówkach handlowych, zakładach świadczących
usługi dla ludności, gastronomii, zakładach hotelarskich, komunalnych, opieki zdrowotnej,
prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku, a także w
domach opieki społecznej).

Pracownikowi zatrudnionemu w niedzielę pracodawca jest obowiązany zapewnić inny

dzień wolny od pracy w tygodniu. Pracodawca może udzielić dnia wolnego w zamian za
pracę w święta (art. 140 § 1 KP). W zakładach pracy, w których praca odbywa się również w
niedziele, pracownik powinien korzystać co najmniej raz na 3 tygodnie z niedzieli wolnej od
pracy. Nie dotyczy to pracowników zatrudnionych w czterobrygadowej lub podobnej
organizacji pracy, a także w grupowej organizacji pracy. Jeżeli praca w niedzielę ma
charakter stały, wówczas zgodnie z art. 140 § 2 KP pracownik powinien korzystać co
najmniej raz na 3 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy. Natomiast za pracę w dzień
ś

wiąteczny nie będący niedzielą pracodawca może alternatywnie bądź udzielić wolnego dnia

w tygodniu, bądź wypłacić odpowiednie wynagrodzenie, a więc z dodatkiem 100% za
godziny nadliczbowe.

5. Dodatkowe dni wolne od pracy

Jak wynika z art. 138 § l KP, dniami wolnymi są niedziela i święto. Oprócz tego mogą być

wprowadzane dodatkowe dni wolne od pracy. Podkreślić należy, że dodatkowe dni wolne od

pracy (art. 129

1

§ l KP) nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy w rozumieniu art. 165 § 1

KPC w związku z art. 115 KC. Jak słusznie podkreśla się w orzecznictwie SN, pewność
obrotu prawnego wymaga, aby dni ustawowo wolne od pracy miały charakter ustabilizowany.
Takiego charakteru nie mają dni dodatkowo wolne od pracy, których terminy są ustalone
przez pracodawcę. Sposób wprowadzania dni wolnych od pracy określają postanowienia
układów zbiorowych pracy lub postanowienia regulaminu pracy (art. 129

7

KP). Zasadą jest,

ż

e liczba dodatkowych dni wolnych wynosi 39, przy czym w każdym okresie obejmującym

kolejne 3 miesiące liczba tych dni nie może być mniejsza niż 9 (art. 129

1

§ l KP). Przy

wprowadzeniu większej liczby dodatkowych dni wolnych od pracy (nie więcej niż 52) może
nastąpić podwyższenie dobowego wymiaru czasu pracy do 9 godzin (art. 129

2

KP). Pracoda-

wca może zatem dowolnie (w granicach wyznaczonych Kodeksem pracy) ustalać daty dni
dodatkowych wolnych od pracy.

Pracownikowi, który na polecenie pracodawcy wykonywał pracę w dniu dla niego

dodatkowo wolnym od pracy, przysługuje w zamian dzień wolny w innym terminie w
okresie rozliczeniowym (wyjątkowo, na wniosek pracownika, także po upływie tego okresu,
najpóźniej jednak do końca następnego okresu rozliczeniowego) - art. 129

3

§ l i 2 KP.

W razie niewykorzystania dnia wolnego od pracy we wskazanych wyżej terminach,

pracownikowi przysługuje dzień wolny w innym wyznaczonym w tym celu terminie, a w
przypadku nieudzielenia dnia wolnego - wynagrodzenie z dodatkiem za godziny nadliczbowe,
przewidzianym za pracę w święto (art. 129

3

§ 3 KP).

6. Praca w godzinach nadliczbowych

Praca w godzinach nadliczbowych oznacza - zgodnie z art. 133 § 1 KP - pracę

wykonywaną ponad normy czasu pracy, ustalone zgodnie z przepisami kodeksu. Praca taka
jest dopuszczalna tylko w razie:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo
dla ochrony mienia lub usunięcia awarii,

- szczególnych potrzeb pracodawcy (poszczególny pracownik nie może przepracować więcej niż

4 godziny na dobę i 150 godzin w roku kalendarzowym - art. 133 § 2 KP).

Art. 133 KP nie ogranicza pracy w godzinach nadliczbowych do zwykłego zakresu

czynności wykonywanych jedynie poza normalnym czasem pracy. Podstawą zlecenia takiej
pracy winny być szczególne potrzeby pracodawcy.

Pracę nadliczbową liczy się oddzielnie dla każdej doby. Za początek doby przyjmuje się

godziny rozpoczęcia pracy na tej zmianie, na której pracownik jest zatrudniony zgodnie z
obowiązującym harmonogramem.
Wykonanie pracy w godzinach nadliczbowych jest obowiązkiem pracownika (art. 100 KP).

Prawo pracy ogranicza stosowanie godzin nadliczbowych wprowadzając zakazy

(bezwzględne i względne) zatrudnienia w takich godzinach.

Zakazy bezwzględne dotyczą:

- młodocianych (art. 203 § 1 KP),
- kobiet w ciąży (art. 178 § 1 KP),
- innych osób, jeśli przepisy szczegółowe tak stanowią. Zakazy względne dotyczą kobiet
opiekujących się dzieckiem w wieku do czterech lat (art. 178 § 2 KP).
Nie stanowi pracy w godzinach nadliczbowych:
- praca, w czasie której pracownik odpracowuje zwolnienie od pracy,

- czas dyżuru pełnionego przez pracownika poza normalnymi godzinami pracy w zakładzie lub

innym miejscu wyznaczonym przez zakład pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wyko-
nywał pracy (art. 144 § 1 KP),

- praca pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy, powyżej umówionego

wymiaru czasu pracy, jeżeli praca ta nie przekracza 8 godzin dziennie (6 godzin w dniu
wyznaczonym jako sześciogodzinny) i 46 godzin na tydzień,

- praca wykonywana w granicach do 8 godzin na dobę i 42 godzin na tydzień, choćby określoną

grupę pracowników obowiązywał krótszy wymiar czasu pracy, nie wynikający jednak z art.
130 KP.

Za pracę w godzinach nadliczbowych - oprócz normalnego wynagrodzenia - przysługuje,

zgodnie z art. 134 KP, dodatek w wysokości:
- 50% wynagrodzenia za pracę w dwóch pierwszych godzinach nadliczbowych na dobę,

- 100% tego wynagrodzenia za pracę w dalszych godzinach oraz w godzinach nadliczbowych

przypadających w nocy lub niedzielę i święta.

Wynagrodzenie stanowiące podstawę obliczania tych dodatków obejmuje wynagrodzenie

pracownika wynikające ze stawki osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową
lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu
warunków wynagradzania - 60% wynagrodzenia (art. 134 § 12 KP).

Dodatek ten nie przysługuje za pracę w niedzielę, a także w dniu świątecznym w

normalnym czasie pracy, jeżeli pracownikowi udzielono innego wolnego dnia od pracy w
tygodniu (art. 140 § l KP).

Podkreślić należy, że zgodnie z art. 143 KP pracodawca, na wniosek pracownika, może

mu udzielić - w zamian za przepracowane godziny nadliczbowe - w tym samym wymiarze
dni wolne od pracy. Przepis ten ma zastosowanie do wszystkich pracowników, chyba że
przepisy szczególne stanowią inaczej. Wybór między dodatkami pieniężnymi a czasem
wolnym należy wyłącznie do pracownika. Jeżeli zatem pracownik wystąpił z wnioskiem o
udzielenie mu czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych -
dodatek za pracę w tych godzinach nie przysługuje.

Urlopy wypoczynkowe

1. Pojęcie urlopu wypoczynkowego

Zgodnie z art. 152 § 1 KP, urlopem wypoczynkowym jest takie zwolnienie pracownika od

pracy, które przeznaczone jest na wypoczynek; jest ono płatne, coroczne i nieprzerwane.

Jest to zatem zwolnienie od pracy:

- płatne - co oznacza, że za czas urlopu przysługuje pracownikowi wynagrodzenie, jakie

by otrzymywał, gdyby w tym czasie pracował i dotyczy to stałych składników
wynagrodzenia; zmienne składniki wynagrodzenia mogą być obliczone na podstawie
przeciętnego wynagrodzenia z okresu 3 miesięcy poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu
(w przypadkach znacznego wahania wysokości wynagrodzenia okres ten może być
przedłużony - zgodnie z art. 172 KP - do 12 miesięcy); szczegółowe zasady obliczania
wynagrodzenia za urlop określa rozporządzenie MPiPS z 8.1.1997 r.;

- coroczne - co oznacza, że zwolnienie to występuje periodycznie; prawo do pierwszego urlopu

uzyskuje pracownik z upływem roku, a następne w każdym następnym roku kalendarzowym
(art. 153 KP);

- nieprzerwane - gwarancją nieprzerywalności tego zwolnienia

jest ograniczenie dzielenia urlopu i odwoływania z urlopu; w zasadzie pracownik powinien

wykorzystać jednorazowo cały urlop, jedynie na jego wniosek urlop może być podzielony, z
tym że co najmniej jedna część urlopu powinna obejmować nie mniej niż 14 kolejnych dni
kalendarzowych; niedopuszczalne jest dzielenie urlopu dodatkowego, którego celem jest
profilaktyczna ochrona zdrowia; pracodawca może odwołać pracownika z urlopu tylko
wówczas, gdy jego obecności w zakładzie wymagają okoliczności nie przewidziane w chwili
rozpoczęcia urlopu; koszty związane z odwołaniem pracownika ponosi - zgodnie z art. 167
KP - w całości pracodawca.

2. Rodzaje urlopów wypoczynkowych

W prawie pracy urlopy wypoczynkowe możemy podzielić na dwie grupy:

urlopy podstawowe - przysługujące wszystkim pracownikom po przepracowaniu określonego
czasu pracy (w stosunku do pracowników sezonowych przysługują one w określonej
proporcji do liczby przepracowanych miesięcy i noszą miano urlopów cząstkowych);
urlopy dodatkowe - przysługujące:
- inwalidom I i II grupy (Dz.U. z 1984 r., Nr 28, poz. 143, z 1990 r., Nr 50, poz. 294) oraz
- kombatantom (tekst jedno Dz.U. z 1997 r., Nr 142, poz. 950 ze zm.).

Urlopy dodatkowe stanowią, obok skróconego czasu pracy, jeden ze środków ochrony

pracy. Zasady udzielania tych urlopów oraz ich wymiar określają przepisy szczególne.

3. Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego

Przesłanką nabycia prawa do urlopu podstawowego jest przepracowanie określonego stażu

jakiejkolwiek) pracy. Przepisy odróżniają nabycie prawa do pierwszego urlopu od nabycia
prawa po dalszych urlopów.

Prawo do pierwszego urlopu uzyskuje pracownik z upływem 6 miesięcy pracy w

wymiarze połowy wymiaru urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku (art. 153 § 1
KP).

Wyjątek dotyczy pracowników sezonowych, gdzie prawo do urlopu powstaje

każdorazowo po przepracowaniu miesiąca (w proporcji 1,5 dnia za każdy miesiąc).

Odmienne zasady dotyczą też pracowników młodocianych (art. 205 KP).

Pierwszy urlop przysługuje pracownikowi za ten rok kalendarzowy, w którym upływa

ostatni dzień 6-miesięcznego okresu pracy. Tak więc warunkiem nabycia prawa do
pierwszego urlopu jest przepracowanie przez pracownika całego wymaganego okresu pół-
rocznego. Podkreślić należy, że okres ten obejmuje nie okresy faktycznego świadczenia
pracy, ale także niektóre okresy usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy, np.
okres niezdolności do pracy spowodowany chorobą.

Pracownik, który nie przepracował u jednego pracodawcy sześciu miesięcy, prawo do

pierwszego urlopu nabywa u pracodawcy, u którego upływa sześciomiesięczne zatrudnienie,
liczone z uwzględnieniem poprzedniego (art. 155

1

§ 3 KP).

Prawo do urlopu w pełnym wymiarze nabywa pracownik z upływem roku pracy (zasada

liczenia stażu pracy jest taka sama, jak przy pierwszym urlopie). Do tego urlopu wlicza się
urlop, do którego prawo nabywa pracownik z upływem 6 miesięcy (art. 153 § 2 KP).

Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym roku kalendarzowym, licząc

od pierwszego dnia nowego roku kalendarzowego, po którym nabył on prawo do pierwszego
urlopu w pełnym wymiarze. Tak więc pracownik pozostający w stosunku pracy w dniu 1
stycznia danego roku kalendarzowego, jeśli uprzednio nabył prawo do pełnego wymiaru
urlopu, nabywa je zawsze w pełnym wymiarze. Jeśli w tej dacie nie jest zatrudniony (nie
posiada statusu pracownika), nabycie prawa do urlopu jest przesunięte w czasie do momentu
uzyskania statusu pracownika. Stąd jeśli pracownik z co najmniej 12-miesięcznym stażem
pracy podjął pracę (po przerwie np. kilku lat) w czerwcu, to z dniem podjęcia pracy ma on
prawo do urlopu i, w zależności od rodzaju umowy o pracę, wymiar tego urlopu liczony jest
albo w proporcji do okresu pozostałego/do końca danego roku kalendarzowego (umowa na
czas nie okreś1o_y), albo w proporcji do okresu zatrudnienia, jeżeli okres ten kończy się
przed upływem danego roku kalendarzowego. Taki sposób nabywania prawa do urlopu
wypoczynkowego wynika z faktu, że pracownik przepracował określony czas i nabył prawo

do urlopu w pełnym wymiarze (odpowiednim do stażu pracy).

Podkreślić należy, że ustawodawca przyjął w zakresie uprawnień urlopowych, zasadę

sumowania okresów zatrudnienia, niezależnie od tego, jaka była przerwa między jednym a
drugim zatrudnieniem i niezależnie od tego, w jakim trybie nastąpiło rozwiązanie stosunku
pracy. W konsekwencji od 1.1.1997 r. przerwa w zatrudnieniu, zwolnienie w trybie art. 52 KP
oraz wypowiedzenie przez pracownika umowy o pracę nie mają wpływu na prawo
pracownika do urlopu. Podkreślić należy, że okresy zatrudnienia zakończone porzuceniem
pracy przez pracownika, przypadające przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej,
traktuje się od dnia jej wejścia w życie (od 2.6.1996 r.) - przy ustalaniu uprawnień
urlopowych - jak okresy zatrudnienia zakończone rozwiązaniem stosunku pracy bez wypo-
wiedzenia z winy pracownika (art. 7 ustawy nowelizacyjnej).

Jeśli pracownik zmienia pracę w ciągu roku, to dotychczasowy pracodawca udziela mu

urlopu proporcjonalnie do czasu, jaki pracownik przepracował u danego pracodawcy w roku
kalendarzowym, w którym ustaje stosunek pracy, chyba że przed ustaniem stosunku pracy
pracownik wykorzystał urlop w przysługującym mu lub wyższym wymiarze (art. 155

1

§ 1 pkt

l KP). W razie niewykorzystania urlopu w naturze pracownikowi zmieniającemu pracę
przysługuje od pracodawcy, od którego odchodzi, ekwiwalent za niewykorzystany urlop w
proporcji do okresu, jaki przepracował u niego w danym roku kalendarzowym.

Prawo do urlopu u kolejnego pracodawcy zróżnicowane zostało ze względu na rodzaj

zawartej między stronami umowy. I tak pracownik, który zawarł z kolejnym pracodawcą
umowę na czas nie określony, nabywa prawo do urlopu w wymiarze proporcjonalnym do
okresu pozostałego do końca danego roku kalendarzowego (art. 155 § 1 pkt 2a). W przypadku
zatrudnienia pracownika na podstawie umowy na czas określony oraz umowy na czas
wykonania określonej pracy pracownik nabywa prawo do urlopu w wymiarze
proporcjonalnym do okresu zatrudnienia. Ustawodawca nie zawarł normy dotyczącej umowy
na okres próbny, stąd wydaje się, że stosuje się do niej przepisy dotyczące umów
terminowych. Umowa na okres próbny jest w istocie rzeczy szczególnego rodzaju umową
terminową.

W świetle powyższego, należy zauważyć, że ustawodawca zdecydował o tym, że

rozliczanie uprawnień urlopowych jest rozliczaniem w stosunku do określonego roku
kalendarzowego. Oznacza to, że pracownik (zmieniający pracę), który wykorzystał cały przy-
sługujący mu w danym roku kalendarzowym urlop u dotychczasowego pracodawcy, u
kolejnego pracodawcy w danym roku kalendarzowym nie będzie miał prawa do urlopu.

Pracownikowi, który przed ustaniem stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego

wykorzystał urlop w wymiarze wyższym niż wynikający z okresu przepracowanego w danym
roku u danego pracodawcy, przysługuje u kolejnego pracodawcy urlop w odpowiednio
niższym wymiarze, Łączny wymiar urlopu w roku kalendarzowym nie może być jednak
niższy niż wynikający z okresu przepracowanego w tym roku u wszystkich pracodawców (art.
155

1

§ 2 KP).

Co więcej, wykorzystanie całego przysługującego pracownikowi prawa do urlopu

wypoczynkowego u jednego pracodawcy, w sytuacji kiedy nie przepracował on pełnego roku
kalendarzowego (np. pracował od stycznia do czerwca, a w maju wykorzystał pełny urlop) nie
uszczupla jego uprawnień urlopowych w razie podjęcia pracy u kolejnego pracodawcy w
następnym roku kalendarzowym. Wymiar urlopu rozlicza się w stosunku rocznym, biorąc pod
uwagę rok kalendarzowy. Wykorzystanie np. 30 dni urlopu (przy 26 dniach) w 1998 r. nie
może powodować obniżenia wymiaru urlopu w 1999 r.

Podkreślenia wymaga fakt, iż pracownik nie może zrzec się prawa do urlopu (art. 152 § 2

KP). Takie postanowienie umowne byłoby - w świetle art. 58 § 1 KC w zw. z art. 300 KP -
nieważne.

Wiele kontrowersji budzi problem nabycia prawa do urlopu wypoczynkowego i jego

wymiar w razie podjęcia przez pracownika dodatkowego zatrudnienia (por. orzecznictwo SN,
a także uwagi zawarte w komentarzu do KP mojego autorstwa).

Przepisy prawa pracy (tak Kodeks, jak i rozporządzenie wykonawcze) dużo uwagi

poświęcają realizacji prawa do urlopu wypoczynkowego.

Dotyczy to w szczególności określenia podmiotu zobowiązanego do udzielenia urlopu (w

tym udzielenia urlopu przy zmianie miejsca pracy), ustalenia planu urlopów, ograniczenia
możliwości udzielenia urlopu i odwoływania z urlopu.

Urlopy wypoczynkowe powinny być udzielane i wykorzystywane zgodnie z planem

urlopów, sporządzanym przez pracodawcę corocznie, w uzgodnieniu z zakładową organizacją
związkową (o ile istnieje), uwzględniając wnioski pracowników i konieczność zapewnienia
normalnego toku pracy. Plan taki jest wiążący dla obu stron stosunku pracy. O terminie
udzielenia urlopu decyduje pracodawca i nie jest przy tym związany wnioskiem pracownika.
Od tej zasady przepisy prawa pracy przewidują wyjątki, które dotyczą pracownic i
młodocianych. I tak pracodawca jest zobowiązany udzielić pracownicy - na jej wniosek

- urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po urlopie macierzyńskim (art. 163 § 3 KP), zaś

w stosunku do pracowników młodocianych pracodawca jest obowiązany udzielić takiemu
pracownikowi urlopu wypoczynkowego w czasie ferii szkolnych (art. 205 § 3 KP).

Plan urlopów podaje się do wiadomości pracownika w sposób przyjęty u danego

pracodawcy (art. 163 § 2 KP). Ustalając plan urlopów, pracodawca musi tak organizować
proces pracy, aby pracownik mógł wykorzystać cały urlop (aby ten urlop nie był dzielony). W
wyjątkowych sytuacjach, gdy urlop będzie wykorzystywany w kilku terminach, co najmniej
jedna jego część powinna obejmować nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych. Urlopu
nie wykorzystanego zgodnie z planem urlopów należy pracownikowi udzielić najpóźniej do
końca pierwszego kwartału następnego roku kalendarzowego (art. 168 KP).

Kolejną gwarancją prawidłowej realizacji prawa do urlopu jest ograniczenie przesuwania

wykorzystywania tego prawa. Kodeks pracy przewiduje możliwość przesunięcia urlopu z
ważnych przyczyn na wniosek pracownika (art. 164 § 1 KP). Z inicjatywy zakładu pracy
przesunięcie jest możliwe tylko wówczas, gdy występują szczególnie ważne potrzeby
pracodawcy, a nieobecność pracownika spowodowałaby poważne zakłócenia w toku pracy
(art. 164 § 2 KP), wreszcie przepisy KP przewidują przypadki obligatoryjnego przesunięcia
urlopu, jeżeli pracownik nie może rozpocząć urlopu w planowanym terminie (czasowa
niezdolność do pracy wskutek choroby, odosobnienie w związku z chorobą zakaźną, urlop
macierzyński, powołanie na ćwiczenia wojskowe albo na przeszkolenie wojskowe na okres
do 3 miesięcy), ustalając szczegółowe zasady udzielania urlopu w innym terminie (art. 165
KP).

Gwarancją prawidłowego wykorzystania prawa do urlopu wypoczynkowego jest zasada

nieprzerywalności urlopu. Odstępstwo od tej zasady przewiduje art. 167 KP, który stanowi, że
pracodawca może odwołać pracownika z urlopu tylko wówczas, gdy jego obecności w
zakładzie pracy wymagają okoliczności nie przewidziane w chwili rozpoczęcia urlopu. W
takiej sytuacji obowiązkiem pracodawcy jest pokryć koszty poniesione przez pracownika,
będące bezpośrednią konsekwencją odwołania go z urlopu.
Urlop wypoczynkowy ma być udzielony pracownikowi w naturze.

W przypadku gdy pracownik nie wykorzystał przysługującego mu urlopu w całości lub w

części z powodu:
- rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy,
- powołania pracownika do zasadniczej, okresowej lub zawodowej służby wojskowej, do
służby wojskowej w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego albo do odbycia
przeszkolenia wojskowego trwającego dłużej niż 3 miesiące,
przysługuje mu ekwiwalent pieniężny (art. 171 § l KP).

Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, pracodawca jest obowiązany wypłacić

pracownikowi ekwiwalent pieniężny w razie niewykorzystania urlopu z powodu skierowania
do pracy za granicą (art. 171 § 2 KP).

Są to wyjątki od zasady udzielania urlopu wypoczynkowego w naturze.

4. Wymiar urlopu wypoczynkowego

Wymiar urlopu (z wyjątkiem pracowników młodocianych i sezonowych) zależy od stażu

pracy.

Pojęcie stażu pracy dla celów ustalania wymiaru urlopu jest bardzo szerokie. Zalicza się

bowiem doń przede wszystkim okres pozostawania w stosunku pracy (bez względu na
wymiar czasu pracy), a ponadto:
- okresy nauki w szkołach ponadpodstawowych pod warunkiem ukończenia danej szkoły;
rozmiary zaliczanych okresów nauki w szkołach są zróżnicowane i uzależnione od rodzaju
ukończonej szkoły (art. 155 KP); okresy nauki nie podlegają sumowaniu; jeżeli pracownik
pobierał naukę w czasie zatrudnienia, uwzględnia się okres korzystniejszy dla pracownika, a
więc bądź okres zatrudnienia, bądź nauki;
- okresy zasadniczej służby wojskowej;
- okres urlopu bezpłatnego udzielonego pracownicy opiekującej
się małym dzieckiem oraz okres urlopu bezpłatnego trwającego nie dłużej niż 1 miesiąc (art.
174 KP); urlop bezpłatny trwający nie dłużej niż 1 miesiąc nie ogranicza uprawnień
pracownika do urlopu wypoczynkowego; jeżeli jednak pracownik korzystał z urlopu
bezpłatnego dłuższego niż 1 miesiąc, urlop wypoczynkowy ulega skróceniu o 1/12 część za
każdy miesiąc urlopu bezpłatnego, nie więcej jednak niż za 12 miesięcy; za rok kalen-
darzowy, objęty w całości urlopem bezpłatnym, urlop wypoczynkowy nie przysługuje;
- okresy pozostawania bez pracy, za które przyznano pracownikowi odszkodowanie (art. 51 §
2 i art. 61 KP);
- okres, za który przyznano odprawy z tytułu zwolnień grupowych (art. 8).

Do okresu pracy, od którego uzależniony jest wymiar urlopu, wlicza się okresy

poprzedniego zatrudnienia oraz okres nauki, bez względu na przerwy w zatrudnieniu, a
także bez względu na to, w jakim trybie nastąpiło zakończenie poprzednich zatrudnień.

Wymiar urlopu wypoczynkowego, zgodnie z art. 154 § 1 KP, wynosi:

- 18 dni roboczych - po roku pracy,
- 20 dni roboczych - po 6 latach pracy,
- 26 dni roboczych - po 10 latach pracy.

Za dni robocze uważa się - zgodnie z art. 154 § 2 KP - wszystkie dni z wyjątkiem niedziel

oraz dni świątecznych określonych w przepisach o dniach wolnych od pracy. Do urlopu nie
wlicza się dodatkowych dni wolnych od pracy (art. 154 § 3 KP). Zgodnie z art. 155

3

KP, przy

ustalaniu wymiaru urlopu na podstawie przepisów art. 155

1

i 155

2

KP niepełny dzień urlopu

zaokrągla się w górę do pełnego dnia. Jednakże urlop należny pracownikowi w danym roku
kalendarzowym nie może przekroczyć wymiaru wynikającego z przepisu art. 154 § 1 KP.

Podkreślić przy tym należy, że po nowelizacji Kodeksu pracy (od stycznia 1997 r.) każdy

dzień choroby (udokumentowanej zwolnieniem lekarskim) jest odliczany z urlopu.

W wypadku gdy pracownik uzyskuje w ciągu danego roku kalendarzowego prawo do

urlopu wypoczynkowego w większym wymiarze, a wcześniej wykorzystał już urlop, to
przysługuje mu prawo do tzw. urlopu uzupełniającego (art. 158 KP).

II. Urlopy bezpłatne

Pracownik może być zwolniony z obowiązku świadczenia pracy, zaś pracodawca z

obowiązku wypłaty wynagrodzenia i innych świadczeń przysługujących ze stosunku pracy,
mimo że stosunek pracy trwa nadal. Zwolnienie takie - zwane urlopem bezpłatnym (art. 174
KP) - może być obligatoryjne bądź fakultatywne.

Obligatoryjne zwolnienie ma miejsce jedynie w sytuacjach, kiedy pracownik powołany

zostaje do pełnienia funkcji z wyboru w związkach zawodowych. Udzielenie takiego urlopu
jest dla pracodawcy obligatoryjne, gdy z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w
charakterze pracownika. Pracodawca obowiązany jest udzielić urlopu na okres wskazany
przez organizację, w której pracownik ma pełnić funkcję z wyboru. (art. 31 ustawy o
związkach zawodowych oraz przepisy rozporządzenia RM z 11.6.1996 r.).

W myśl art. 74 KP pracownik, który korzystał z urlopu bezpłatnego w związku z

wyborem, ma prawo powrotu do zakładu pracy, w którym był zatrudniony w chwili wyboru,
na stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia z poprzednio zajmowanym, pod
warunkiem, że zgłosi powrót w ciągu 7 dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru.
Wówczas to okres urlopu bezpłatnego wlicza się do stażu pracy, od którego zależą
uprawnienia pracownicze. Niezgłoszenie się pracownika w wyżej wskazanym terminie
powoduje wygaśnięcie stosunku pracy, chyba że nastąpiło z przyczyn niezależnych od
pracownika.

Fakultatywne zwolnienie następuje na pisemny wniosek pracownika. W tym przypadku

przy udzieleniu urlopu dłuższego niż3 miesiące strony mogą przewidzieć dopuszczalność
odwołania pracownika z urlopu z ważnych przyczyn (art. 174 § 3 KP). Jeżeli w umowie nie
zamieszczono takiego zastrzeżenia, nie jest możliwe odwołanie pracownika z urlopu
bezpłatnego bez jego zgody, nawet gdyby zachodziły ważne przyczyny uzasadniające
odwołanie.

Długość urlopu bezpłatnego nie jest limitowana i wyznacza ją sam pracownik przy

aprobacie zakładu pracy.

Czas trwania urlopu bezpłatnego (udzielonego fakultatywnie) nie wlicza się do okresu

pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze (art. 174 § 2 KP). W okresie tego urlopu
pracownik nie zachowuje prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w tym prawa do
zasiłku chorobowego i opiekuńczego. Ponadto, w razie korzystania z urlopu bezpłatnego
(udzielonego fakultatywnie) dłuższego niż 1 miesiąc, urlop wypoczynkowy ulega skróceniu o
1/12 za każdy miesiąc.

Ponadto, zgodnie z art. 174

1

KP, za zgodą pracownika, wyrażoną na piśmie, pracodawca

może udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego w celu wykonywania pracy w innym
zakładzie pracy przez okres ustalony w zawartym w tej sprawie porozumieniu między
zakładami. Okres tego urlopu wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia
pracownicze u dotychczasowego pracodawcy (art. 174

1

§ 2 KP).

32.

Roszczenia związane z wadliwym rozwiązaniem umowy o pracę. Świadectwo
pracy

IV. Roszczenia pracownika z tytułu wadliwego rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy

Wadliwość rozwiązania stosunku pracy ma miejsce wówczas, gdy pracodawca składając
określone oświadczenie woli (o wypowiedzeniu lub o rozwiązaniu bez wypowiedzenia)
naruszył przepisy dotyczące formy, trybu lub przesłanek dopuszczających owo rozwiązanie, a
w przypadku wypowiedzenia umowy zawartej na czas nie określony, także wówczas, gdy
wypowiedzenie to było nieuzasadnione.
Kodeks pracy nie posługuje się jednak w tych przypadkach sankcją nieważności
bezwzględnej i dlatego wadliwe rozwiązanie stosunku pracy bądź jego wygaśnięcie są
skuteczne i powodują ustanie stosunku pracy, lecz podlegają zaskarżeniu.

Od wadliwego rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem pracownikowi przysługuje
prawo odwołania się do sądu pracy w ciągu 7 dni od dnia doręczenia pisma wypowiadającego
umowę o pracę (art. 264 § l KP), a w przypadku rozwiązania natychmiastowego, w ciągu 14
dni od dnia doręczenia zawiadomienia o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia (art.
264 § 2 KP). Taki sam termin obowiązuje w przypadku roszczeń z tytułu wygaśnięcia umowy
o pracę.
Podkreślić należy, że przepisy KP przewidują możliwość przywrócenia terminu, gdy
uchybienie terminowi nastąpiło bez winy pracownika (art. 265 § l KP). Wniosek o
przywrócenie terminu wraz z uprawdopodobnieniem okoliczności uzasadniających to
przywrócenie wnosi się do sądu pracy w terminie 7 dni od dnia ustania przyczyny uchybienia
terminu (art. 265 § 2 KP).

1. Roszczenia pracownika z tytułu nieprawidłowego wypowiedzenia umowy o pracę przez
pracodawcę

Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, przesłanki powstania i rodzaj roszczeń zależą przede
wszystkim od rodzaju wypowiedzianej umowy, a w pewnym stopniu także od momentu, w
którym sąd pracy orzeka.
I tak przy umowach terminowych (na okres próbny, czas określony, czas wykonania
określonej pracy) przesłanką wystąpienia pracownika z roszczeniem jest niezgodność
oświadczenia woli pracodawcy o wypowiedzeniu umowy z obowiązującymi przepisami.
W przypadku ustalenia, że wypowiedzenie było niezgodne z prawem, pracownikowi
przysługuje wyłącznie odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za czas, do którego
umowa miała trwać, nie dłużej jednak niż za 3 miesiące (art. 50 § 1,3 i 4 KP). Wyjątek doty-
czy niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę z pracownicą w ciąży lub w okresie
urlopu macierzyńskiego. W tych przypadkach przysługują roszczenia przewidziane wart. 45
KP.
W razie ustalenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nie określony jest
wadliwe (niezgodne z prawem lub nieuzasadnione), jeżeli umowa nie uległa jeszcze
rozwiązaniu, sąd pracy orzeka o bezskuteczności wypowiedzenia. Jeżeli natomiast umowa

uległa już rozwiązaniu, orzeka bądź o przywróceniu do pracy, bądź o odszkodowaniu. O
wyborze jednego z tych roszczeń decyduje w zasadzie pracownik (art. 45 KP).
Sąd może nie uwzględnić żądania pracownika, jeżeli żądanie to jest niemożliwe lub
niecelowe (likwidacja, upadłość zakładu, zmiany organizacyjne lub produkcyjne) i orzeka
wówczas o odszkodowaniu (art. 45 § 2 KP). Nie dotyczy to jednak pracowników objętych
szczególną ochroną przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę, chyba że
uwzględnienie żądania pracownika przywrócenia do pracy jest niemożliwe z powodu
likwidacji lub upadłości pracodawcy. W takim przypadku sąd orzeka o odszkodowaniu. Takie
uregulowanie daje sądowi większą niż przed nowelizacją swobodę w zakresie uwzględniania
powództw pracowniczych (art. 45 § 3 KP).
Orzeczenie sądu uznające wypowiedzenie za bezskuteczne powoduje, że oświadczenie woli
pracodawcy o wypowiedzeniu nie wywołało skutków prawnych, a pracownikowi, gdyby
pracodawca odmówił mu zatrudnienia, przysługuje żądanie dopuszczenia go do pracy, a za
czas niewykonywania pracy stosowne wynagrodzenie (por. art. 81 KP).
Orzeczenie o przywróceniu reaktywuje rozwiązany stosunek pracy i umożliwia pracownikowi
wykonywanie pracy na poprzednich warunkach. Stąd też mówi się, że ma ono deklaratoryjno-
konstytutywny charakter.
Pracownikowi, który podjął pracę w ciągu 7 dni od przywrócenia go do pracy, przysługuje
wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nie więcej jednak niż za 2 miesiące, a gdy
okres wypowiedzenia wynosił 3 miesiące - nie więcej niż za miesiąc. Limitowanie okresu, za
który przysługuje wynagrodzenie, nie dotyczy pracowników w wieku przedemerytalnym (art.
39 KP) i kobiet w ciąży lub w okresie urlopu macierzyńskiego (art. 177 KP), a także innych
podmiotów objętych szczególną ochroną przed wypowiedzeniem umowy o pracę.
Pracownikom tym należy się wynagrodzenie za cały czas pozostawania bez pracy (art. 47
KP).

2. Roszczenia pracownika i pracodawcy z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o
pracę bez wypowiedzenia
Naruszenie przez pracodawcę przepisów dotyczących rozwiązywania umów o pracę bez
wypowiedzenia (z wyjątkiem sytuacji przewidzianej wart. 62 KP) powoduje, że pracownik
może wystąpić do sądu bądź z żądaniem przywrócenia go do pracy, bądź z żądaniem
odszkodowania. Wyboru roszczenia może dokonać pracownik nawet w czasie toczącego się
postępowania. O przywróceniu do pracy lub odszkodowaniu orzeka sąd pracy.
Sąd pracy może nie uwzględnić żądania pracownika o przywrócenie do pracy, jeżeli ustali, że
uwzględnienie takiego żądania jest niemożliwe lub niecelowe. W takim przypadku orzeka o
odszkodowaniu. Zasady tej nie stosuje się do pracowników szczególnie chronionych (art. 39 i
177 KP), z wyjątkiem likwidacji pracodawcy lub ogłoszenia jego upadłości (art. 56 § 2 i art.
45 § 2 i 3 KP). Taka regulacja zwiększa swobodę sądu w zakresie orzekania w sprawach o
roszczenia pracowników w związku z wadliwym rozwiązaniem umowy o pracę bez
wypowiedzenia.
Od tej generalnej zasady (alternatywnych roszczeń) przepisy Kodeksu pracy przewidują
wyjątki. Dotyczą one umów terminowych. I tak, w myśl art. 59 KP, w razie rozwiązania z
naruszeniem przepisów przez zakład pracy umowy o pracę zawartej na czas określony lub na
czas wykonania określonej pracy, jeśli upłynął już termin, do którego umowa miała trwać lub
gdy przywrócenie byłoby niewskazane ze względu na krótki okres, jaki pozostał do upływu
tego terminu, przysługuje wyłącznie odszkodowanie.
Podobnie, gdy rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia (z naruszeniem przepisów) w
okresie wypowiedzenia, pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowanie w wysokości
wynagrodzenia za czas do upływu okresu wypowiedzenia (art. 60 KP).

Pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywrócenia do pracy, przysługuje
wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nie więcej jednak niż za 3 miesiące i nie
mniej niż za 1 miesiąc. Pracownicy szczególnie chronieni mają prawo do wynagrodzenia za
cały czas nieświadczenia pracy (art. 57 § 1 i 2 KP).
W razie nieuzasadnionego rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia
na podstawie art. 55 § l' KP, pracodawcy przysługuje roszczenie o odszkodowanie, o którym
orzeka sąd pracy (art. 611 KP).
Wysokość tego odszkodowania jest limitowana wysokością
wyrządzonej szkody, jednakże nie może ono przewyższać wynagrodzenia pracownika za
okres wypowiedzenia, a w przypadku rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony
lub na czas wykonania określonej pracy - wynagrodzenia za okres 2 tygodni (art. 612 KP).
Podkreślić należy, że uzyskanie przez pracodawcę odszkodowania od pracownika
uzależnione jest od faktu powstania szkody. Nie wystarczy zatem ustalenie, że pracownik
bezpodstawnie rozwiązał w tym trybie umowę. Wykazanie istnienia szkody jest warunkiem
prawa do odszkodowania. Pracodawca musi wykazać wielkość szkody (damnum emergens i
lucrum cessans). Konstrukcja roszczenia pracodawcy w zakresie dochodzenia od pracownika
odszkodowania jest inna, niż przyjęta w KP w zakresie dochodzenia przez pracownika od-
szkodowania od pracodawcy (por. np. art. 45, 50 KP). Pracownik ma bowiem możliwość
dochodzenia odszkodowania już przez sam fakt niezgodnego z prawem rozwiązania runowy.

3. Roszczenia pracownika związane z wygaśnięciem umowy o pracę

W razie naruszenia przez pracodawcę przepisów dotyczących wygaśnięcia, pracownikowi
przysługuje prawo odwołania się do sądu pracy w terminie 14 dni od dnia wygaśnięcia
umowy (art. 264 § 2 KP). Pracownik ma te same uprawnienia, jakie przysługują w związku z
wadliwym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia. Stosuje się je odpowiednio (art.
67 KP).

4. Wspólny skutek przyznania pracownikowi odszkodowania lub przywrócenia go do pracy
Zarówno okres, za który pracownikowi przyznano odszkodowanie, jak i wynagrodzenie w
związku z przywróceniem go do pracy, z powodów wymienionych w pkt 1-3, wlicza się do
okresu zatrudnienia. Natomiast okresu pozostawania bez pracy, za który nie przyznano
wynagrodzenia (dotyczy wszystkich pracowników z wyjątkiem pracowników szczególnie
chronionych, którzy mają prawo do nie limitowanego w czasie wynagrodzenia lub
odszkodowania), nie uważa się za przerwę w zatrudnieniu pociągającą za sobą utratę
uprawnień uzależnionych od nieprzerwanego zatrudnienia (art. 51 i 57 § 4 KP).

Ś

wiadectwa pracy

I. Uwagi ogólne

W związku z ustaniem stosunku pracy zakład pracy zobowiązany jest sporządzić dokument
zawierający informacje dotyczące okresu zatrudnienia pracownika, rodzaju wykonywanej
pracy, trybu ustania stosunku pracy, wynagrodzenia, kwalifikacji pracownika. Ma on z istoty
stanowić zwięzłą informację o całym stosunku pracy aż do momentu jego ustania. Takim
dokumentem jest świadectwo pracy.

II. Świadectwa pracy

1. Treść świadectwa pracy

Przepisy Kodeksu pracy (art. 97 § 2), a także przepisy wykonawcze (rozporządzenie RM z
15.5.1996 r.) określają zakres przedmiotowy świadectwa. Zgodnie z nimi w świadectwie
pracy pracodawca powinien umieścić następujące dane dotyczące:
- okresu i rodzaju wykonywanej pracy,
- wymiaru czasu pracy pracownika w czasie trwania stosunku pracy,
- liczby dni urlopu wypoczynkowego wykorzystanego przez pracownika w roku
kalendarzowym, w którym ustał stosunek pracy,
- wykorzystania urlopu dodatkowego,
- liczby dni, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie przewidziane wart. 92 KP, w roku
kalendarzowym, w którym ustał stosunek pracy,
- okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
- należności ze stosunku pracy uznanych i nie zaspokojonych przez pracodawcę do dnia
ustania stosunku pracy, z powodu braku środków finansowych),
- zajmowanych stanowisk,
- trybu rozwiązania stosunku pracy,
- okoliczności wygaśnięcia stosunku pracy,
- zajęcia wynagrodzenia w trybie postępowania egzekucyjnego, - okresu korzystania z urlopu
bezpłatnego,
- okresu korzystania z urlopu wychowawczego,
- wykorzystania zwolnienia na opiekę z mocy art. 188 KP,
- okresu odbywania służby wojskowej przypadającej w czasie zatrudnienia w zakładzie pracy,
- okresu, za który przyznano odszkodowanie w związku ze skróceniem okresu
wypowiedzenia (art. 311 KP),
- terminu zdarzenia uzasadniającego, na podstawie odrębnych przepisów, obniżenie
pracownikowi zasiłku z ubezpieczenia społecznego, .
- przyczyn rozwiązania umowy o pracę w trybie ustawy o zwolnieniach grupowych (§ 7c
rozporządzenia RM z 20.11.1974 r. w sprawie świadectw i opinii), - wysokości i składników
wynagrodzenia (na żądanie pracownika), - uzyskanych w zakładzie pracy kwalifikacji (na
żą

danie pracownika),

- okresów nie składkowych, przypadających w okresie zatrudnienia.
Jeżeli z orzeczenia sądu pracy wynika, że rozwiązanie z pracownikiem umowy o pracę bez
wypowiedzenia z jego winy nastąpiło z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu w tym
trybie umów o pracę, pracodawca jest obowiązany zamieścić w świadectwie pracy
informację, że rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło za wypowiedzeniem dokonanym przez
pracodawcę (art. 97 § 3 KP).

2. Tryb wydawania świadectwa pracy
Zgodnie z art. 97 § 1 KP, w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy
pracodawca jest obowiązany niezwłocznie wydać pracownikowi świadectwo pracy. Wydanie
ś

wiadectwa pracy nie może być uzależnione od uprzedniego rozliczenia się pracownika z

pracodawcą ( art. 97 § 1 KP ).
Pracodawca wydaje świadectwo pracy bezpośrednio pracownikowi - albo osobie
upoważnionej przez pracownika na piśmie w dniu, w którym następuje rozwiązanie lub
wygaśnięcie stosunku pracy. Jeżeli jednak zachowanie tego terminu jest niemożliwe,
pracodawca, nie później niż w ciągu 7 dni od dnia ustania stosunku pracy, przesyła
ś

wiadectwo pracy pracownikowi lub osobie upoważnionej, za pośrednictwem poczty albo też

doręcza go w inny sposób (§ 2 rozporządzenia z 15.5.1996 r.). W razie śmierci pracownika
ś

wiadectwo pracy włącza się do akt osobowych (§ 3 rozporządzenia z 15.5.1996 r.).

3. Prostowanie świadectw

Pracownik w ciągu 7 dni od otrzymania świadectwa pracy może wystąpić do pracodawcy z
wnioskiem o jego sprostowanie (art. 97 § 21 KP). W takiej sytuacji pracodawca jest
obowiązany do zbadania wniosku oraz zawiadomienia w ciągu 7 dni zainteresowanego na pi-
ś

mie o podjętej decyzji.

Przy uwzględnieniu wniosku zamiast zawiadomienia pracodawca ma obowiązek
niezwłocznie (nie później niż w ciągu 3 dni) wydać pracownikowi nowe świadectwo pracy (§
5 ust. 4 cytowanego rozporządzenia).
W razie nieuwzględnienia wniosku pracownika przysługuje mu, w ciągu 7 dni od
zawiadomienia o odmowie sprostowania świadectwa, prawo wystąpienia z żądaniem jego
sprostowania do sądu pracy (art. 97 § 21 KP).
W razie uwzględnienia przez sąd powództwa pracownika o sprostowanie świadectwa pracy
pracodawca jest obowiązany wydać nowe świadectwo pracy niezwłocznie po
uprawomocnieniu się orzeczenia (najpóźniej w ciągu 3 dni od zgłoszenia przez pracownika
takiego żądania).
W razie zmiany świadectwa pracy poprzednie należy zniszczyć (§ 7 ust. 5 cytowanego
rozporządzenia).

4. Odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy
Zgodnie z art. 99 § 1 KP, przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej zakładu pracy
są:
- nie wydanie pracownikowi w terminie lub wydanie niewłaściwego świadectwa pracy,
- powstanie szkody,
- związek przyczynowy między nie wydaniem w terminie lub wydaniem niewłaściwego
ś

wiadectwa a powstaniem szkody.

Podkreślić należy, że pracodawca ponosi odpowiedzialność wynikającą z samego faktu
niewypełnienia dyspozycji przepisów Kodeksu pracy (zasada ryzyka).
Jednakże nie poniesie odpowiedzialności, jeżeli np. pracownik swoim działaniem wprowadził
zakład w błąd, przez co w istotny sposób przyczynił się do niewydania lub wydania
wadliwego świadectwa. Ponadto pracodawca może uwolnić się od odpowiedzialności, jeśli
np. nie wydanie spowodowane zostało działaniem siły wyższej.
Jeśli chodzi o związek przyczynowy, to pracownik musi wykazać, że wskutek niewydania w
terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy pozostał bez pracy (lub był
zatrudniony przy pracy niżej wynagradzanej), a owo pozostawanie bez pracy było normalnym
następstwem niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy. O
istnieniu związku przyczynowego może świadczyć chociażby dokument stwierdzający
przyczynę odmowy zatrudnienia.
Podkreślić należy, że przedstawione wyżej przesłanki podlegają w każdej konkretnej sprawie
samodzielnej ocenie organu orzekającego. Tak więc, jeżeli np. przyznano pracownikowi
odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę (za
wypowiedzeniem czy bez wypowiedzenia), które wyrównuje całkowicie utratę
wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy przez okres 6 tygodni, wówczas z powodu
braku szkody wyrządzonej wadliwym świadectwem pracy (lub jego brakiem) odszkodowanie
z art. 99 § 1 i 2 KP nie przysługuje.

Odszkodowanie za szkodę powstałą wskutek niewydania pracownikowi lub wydania
niewłaściwego świadectwa pracy przysługuje w wysokości wynagrodzenia za czas
pozostawania bez pracy z tego powodu, nie dłużej jednak niż za 6 tygodni (art. 99 § 2 KP

33.

Pośrednictwo pracy i ochrona bezrobotnych. Ubezpieczenia społeczne.

I. Uwagi ogólne

Problematykę zatrudnienia i bezrobocia reguluje ustawa z 14.12.1994 r. o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu. Ustawa ta zastąpiła ustawę z 16.10.1991 r. (nowelizowaną w
1992 r.).
Zakres podmiotowy ustawy określony został szeroko. Przepisy ustawy stosuje się do:
- obywateli polskich zamieszkałych w Polsce, poszukujących i podejmujących zatrudnienie
lub inną pracę zarobkową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zatrudnienie za
granicą u pracodawców zagranicznych (art. 1 ust. 2 pkt 1),
- cudzoziemców przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i posiadających
kartę stałego pobytu lub którym nadano status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, poszu-
kujących i podejmujących zatrudnienie lub inną pracę zarobkową na terytorium Polski (art. 1
ust. 2 pkt 2), a także do
- cudzoziemców, którym dyrektor wojewódzkiego urzędu pracy udzielił zgody na
zatrudnienie lub inną pracę zarobkową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1 ust. 2
pkt 3).
Zakresem przedmiotowym ustawy objęte zostały zadania państwa w zakresie łagodzenia
skutków bezrobocia, zatrudnienia oraz aktywizacji zawodowej bezrobotnych i innych osób
poszukujących pracy (art. l ust. 1), realizowane przez organy zatrudnienia (Prezesa
Krajowego Urzędu Pracy, dyrektorów wojewódzkich urzędów pracy, kierowników
rejonowych urzędów pracy).
Organy zatrudnienia zobowiązane są m. in. do: analizowania zatrudnienia, rejestrowania
bezrobotnych, podejmowania przedsięwzięć w zakresie szkolenia bezrobotnych, wypłaty
ś

wiadczeń przysługujących bezrobotnym, udzielania pożyczek z Funduszu Pracy, inicjowania

i finansowania prac interwencyjnych, robót publicznych, podejmowania decyzji w sprawie
zatrudniania cudzoziemców, realizacji zadań nałożonych ustawą o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy.

Poza podstawową dla tej ustawy definicją bezrobotnego, która przedstawiona zostanie

w dalszej części rozdziału, zdefiniowano szereg pojęć. Podkreślić należy, że definicje
ustawowe precyzują znaczenie, w jakim w danym akcie normatywnym będzie występowało
określone pojęcie lub określony zwrot.
I tak przez zatrudnienie, zgodnie z tą ustawą, należy rozumieć wykonywanie pracy na
podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego oraz umowy o pracę nakładczą (art. 2 ust. 2
pkt 25).
Inna praca zarobkowa w myśl tej ustawy to taka praca, która jest wykonywana na podstawie
umowy agencyjnej, umowy zlecenia, umowy o dzieło albo o usługi rolnicze (art. 2 ust. 2 pkt
16).
Przez odpowiednie zatrudnienie należy rozumieć zatrudnienie, do którego bezrobotny ma
wystarczające kwalifikacje lub może je wykonywać po uprzednim szkoleniu i jeśli jego stan
zdrowia pozwala na wykonywanie tego zatrudnienia, a łączny czas dojazdu do miejsca
zatrudnienia i z powrotem środkami komunikacji publicznej nie przekracza 3 godzin (art. 2
ust. 2 pkt 11).
Przez prace interwencyjne należy rozumieć zatrudnienie bezrobotnego przez pracodawcę w
okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy, jeżeli zatrudnienie to nastąpiło w wyniku umowy
zawartej z rejonowym urzędem pracy (art. 2 ust. 2 pkt 18).

Roboty publiczne oznaczają zatrudnienie bezrobotnego w okresie nie dłuższym niż 12
miesięcy przy wykonywaniu prac zorganizowanych przez organ samorządu terytorialnego,
administracji rządowej lub instytucje użyteczności publicznej i organizacje zajmujące się
problematyką ochrony środowiska, kultury, opieki zdrowotnej itp. i finansowanych ze
ś

rodków samorządu terytorialnego, budżetu państwa lub funduszy celowych (art. 2 ust. 2 pkt

21).
Staż to nabywanie umiejętności praktycznych do wykonywania pracy poprzez wykonywanie
zadań w miejscu pracy przez absolwenta, bez nawiązania stosunku pracy (art. 2 ust. 2 pkt
2la).
Stypendium oznacza kwotę wypłacaną z Funduszu Pracy bezrobotnemu, zarejestrowanemu w
rejonowym urzędzie pracy po raz pierwszy jako absolwent, w okresie: odbywania szkolenia,
stażu u pracodawcy oraz przez okres nauki w szkole ponadpodstawowej dla dorosłych (art. 2
ust. 2 pkt 21 b).
Ilekroć w ustawie jest mowa o absolwencie, oznacza to bezrobotnego w okresie do upływu 12
miesięcy od dnia określonego w dyplomie, świadectwie ukończenia szkoły lub zaświadczeniu
o ukończeniu kursu, jeśli spełnia warunki przewidziane wart. 2 ust. 2 pkt l a-g.
Podkreślenia wymaga fakt, że ustawodawca podejmując problematykę zatrudnienia i
wykonywania innej pracy zarobkowej, zdefiniował pojęcie nie legalnego zatrudnienia lub
innej nielegalnej pracy zarobkowej (art. 2 ust. 1 pkt 9).

Nielegalne zatrudnienie lub inna nielegalna praca zarobkowa, oznaczają:

- zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez zawarcia z nią w wymaganym terminie umowy o
pracę na piśmie,
- niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia
społecznego,
- zatrudnienie lub powierzenie innej pracy zarobkowej cudzoziemcowi nie posiadającemu
karty stałego pobytu lub statusu uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej bez zezwolenia lub
zgody dyrektora właściwego wojewódzkiego urzędu pracy, lub na innym stanowisku albo na
innych warunkach niż określone w zezwoleniu lub zgodzie, a także
- podjęcie przez cudzoziemca nie posiadającego karty stałego pobytu lub statusu uchodźcy w
Rzeczypospolitej Polskiej zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej bez zgody dyrektora
właściwego wojewódzkiego urzędu pracy.
W definicji tej zwraca uwagę przede wszystkim fakt, że ustawodawca ograniczył nielegalne
zatrudnienia do braku zawarcia na piśmie w wymaganym terminie umowy o pracę, natomiast
nic nie wspomina o innych podstawach nawiązania stosunku pracy i o nieprawidłowościach
związanych z zatrudnieniem na podstawie powołania, wyboru, mianowania czy spółdzielczej
umowy o pracę. Uznanie formy pisemnej zawarcia umowy o pracę za element legalności
zatrudnienia wynika z brzmienia art. 29 KP przewidującego obowiązek zawarcia umowy o
pracę na piśmie w ciągu 7 dni od dnia rozpoczęcia pracy (art. 29 § 3 KP).
Kontrolę przestrzegania przepisów ustawy - w tym również z punktu widzenia legalności
zatrudnienia - sprawują urzędy pracy, współdziałając ze związkami zawodowymi, Państwową
Inspekcją Pracy, Policją, Zakładem Ubezpieczeń Społecznych oraz urzędami kontroli
skarbowej (art. 60 i 61). Wart. 63--67 ustawa określa rodzaje wykroczeń przeciwko
obowiązkom w niej przewidzianym, zagrożone karą grzywny.

II. Pojęcie bezrobotnego

Definicja bezrobotnego, znajdująca się w ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu
bezrobociu, nawiązuje do definicji tego pojęcia zawartej w nie ratyfikowanych przez Polskę
konwencjach MOP: nr 44 o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia z 1934 roku i o
zabezpieczeniu społecznym z 1952 roku.

W myśl konwencji nr 44, bezrobotny ubiegający się o zaopatrzenie lub zasiłek musi być
zdolny i gotowy do podjęcia pracy, musi się zarejestrować w urzędzie pośrednictwa pracy
oraz musi stosować się do innych wymagań, jakie ustanawiają regulacje krajowe, w celu
wyjaśnienia, czy spełnia warunki do pobierania zasiłku lub zaopatrzenia. Podkreślić należy,
ż

e w myśl konwencji bezrobotnym może być jedynie osoba, która pozostawała w stosunku

pracy.
Zgodnie z art. 2 art. 1 pkt 2 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu,
bezrobotnym jest obywatel polski lub cudzoziemiec, o których mowa wart. 1 ust. 2 pkt. 1 i 2,
jeżeli:
- jest zarejestrowany we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego)
rejonowym urzędzie pracy,
- nie jest zatrudniony i nie wykonuje innej pracy zarobkowej (z zastrzeżeniem art. 26 ust. 1),
- jest zdolny i gotowy do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, chyba że jest osobą niepełnosprawną, której
stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy
obowiązującego w danym zawodzie lub służbie,
- nie uczy się w systemie dziennym,
- ukończył 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów,
- kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
- nie nabył prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej albo po ustaniu zatrudnienia, innej
pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, nie
pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego
macierzyńskiego lub wychowawczego,
-nie jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej (w
rozumieniu przepisów KC) o powierzchni użytków rolnych powyżej 2ha przeliczeniowych
albo gospodarstwa stanowiącego dział specjalny produkcji rolnej (w rozumieniu przepisów
podatkowych), chyba że dochód z działów specjalnych produkcji rolnej obliczony dla celów
podatku dochodowego od osób fizycznych nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z
pracy w indywidualnych gospodarstwachroh1ych z 2,6 ha, ustalonego przez Prezesa GUS na
podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-
rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w takim gospodarstwie rolnym,
- nie podjął pozarolniczej dzialah1ości gospodarczej od dnia wskazanego w zgłoszeniu do
ewidencji do dnia wyrejestrowania tej działalności, albo nie podlega (na podstawie odrębnych
przepisów) obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego,
- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności,
- nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego
wynagrodzenia (nie dotyczy właścicieli lub posiadaczy gospodarstw rolnych, o których mowa
wyżej),
- nie pobiera, na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego, stałego
wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej.
Uogólniając powyżej przedstawione przesłanki, należy stwierdzić, że dla bycia bezrobotnym
nie wystarcza sam fakt, iż osoba taka poszukuje pracy i posiada prawną oraz faktyczną
gotowość jej świadczenia, ale musi to być osoba pełnoletnia, która nie ukończyła 60 lat -
kobieta i 65 - mężczyzna, która nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, albo po
ustaniu zatrudnienia nie pobiera świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego,
macierzyńskiego lub wychowawczego, nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej, a
ponadto nie jest posiadaczem nieruchomości rolnej spełniającej określone ustawą warunki i
nie podlega odpowiedniemu ubezpieczeniu z tytułu pracy w gospodarstwie rolnym.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że zakres pojęcia bezrobotnego nie pokrywa się z używanym
przez ustawę pojęciem poszukującego pracy. Poszukującym pracy jest tak obywatel polski,

jaki cudzoziemiec (o których mowa wart. l ust. l pkt. l i 2) nie zatrudniony, ale również i
zatrudniony, który zgłasza zamiar i gotowość podjęcia zatrudnienia w wyższym wymiarze
czasu pracy, dodatkowego lub innego zatrudnienia i zarejestrował się w rejonowym urzędzie
pracy (art. 2 ust. 2 pkt 15).

1. Uprawnienia bezrobotnych

Ustawa przewiduje dla bezrobotnych szereg uprawnień, które mają zapobiegać bądź łagodzić
skutki bezrobocia. Należą do nich: - prawo do pomocy w uzyskaniu odpowiedniego
zatrudnienia, - prawo do zasiłku dla bezrobotnych,
- prawo do szkolenia i pobierania zasiłków szkoleniowych,
- prawo do wykonywania robót publicznych oraz prac interwencyjnych,
- prawo do pożyczek z Funduszu Pracy,
- uczestniczenie w zajęciach w klubach pracy,
- stypendium dla absolwenta.

Pośrednictwo pracy
Organy zatrudnienia zobowiązane są do udzielania bezrobotnym pomocy w uzyskaniu
odpowiedniego zatrudnienia. Podkreślić należy, że pośrednictwo pracy oparte jest na zasadzie
powszechnej dostępności dla wszystkich poszukujących pracy oraz dla pracodawców. Jest
ono poza tym wolne od przymusu korzystania z usług rejonowych urzędów pracy.

Zasiłek dla bezrobotnych
Prawo do zasiłku dla bezrobotnych (art. 23) przysługuje bezrobotnemu za każdy dzień
kalendarzowy po upływie 7 dni od dnia zarejestrowania się we właściwym rejonowym
urzędzie pracy (z zastrzeżeniem art. 27), pod warunkiem że:
- nie ma dla niego propozycji odpowiedniego zatrudnienia, skierowania do prac
interwencyjnych, robót publicznych lub na utworzone dodatkowe miejsce pracy, oraz
- w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania, łącznie przez okres co
najmniej 365 dni: był zatrudniony i osiągał wynagrodzenie w kwocie co najmniej najniższego
wynagrodzenia, z wyłączeniem okresu urlopu bezpłatnego trwającego dłużej niż 30 dni (nie
dotyczy urlopów wychowawczych), albo przy spełnieniu dodatkowych warunków
przewidzianych w ustawie - wykonywał prace na innej podstawie lub podlegał ubezpieczeniu
społecznemu, albo też opłacał składkę na Fundusz Pracy w związku z zatrudnieniem za
granicą u pracodawcy zagranicznego.
Do 365 dni, zgodnie z art. 23 ust. 2, zalicza się również okresy:
- służby wojskowej,
- urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na
podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących, opiekujących
się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okresy
niewykonywania pracy spowodowane opieką nad dzieckiem:
- w wieku do 4 lat - w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie - bez względu na
liczbę dzieci - 6 lat.
- na które ze względu na stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny przysługuje
pielęgnacyjny zasiłek rodzinny - dodatkowo do 3 lat na każde dziecko,
- pobierania renty inwalidzkiej, świadczenia rehabilitacyjnego lub - po ustaniu zatrudnienia -
zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub zasiłku opiekuńczego, jeżeli podstawę wymiaru
tych zasiłków stanowiła kwota w wysokości co najmniej najniższego wynagrodzenia,

- inne okresy, za które opłacana była składka na ubezpieczenie społeczne lub zaopatrzenie
emerytalne i Funduszu Pracy, której podstawa wymiaru równa była co najmniej najniższemu
wynagrodzeniu.
Prawo do zasiłku przysługuje też bezrobotnym zwolnionym z zakładów karnych i aresztów
ś

ledczych, jeśli spełniają wymogi przewidziane wart. 23 ust. 4 ustawy.

Przepisy ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu przewidują sytuacje, w których
prawo do zasiłku nie przysługuje od razu, lecz po upływie określonego czasu (np. 90 dni, 180
dni).
Zgodnie z art. 27 ustawy prawo do zasiłku nie przysługuje (od razu) bezrobotnemu, który:
- odmówił bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia propozycji odpowiedniego zatrudnienia,
szkolenia, prac interwencyjnych, robót publicznych (po 90 dniach),
- w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem rozwiązał stosunek pracy za wypowiedzeniem
albo na mocy porozumienia stron (z wyjątkiem zwolnień grupowych) - po 90 dniach,
- w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem spowodował rozwiązanie stosunku pracy z art.
52 § 1 KP (po 180 dniach), - otrzymał jednorazowy ekwiwalent za urlop górniczy (po
upływie okresu, za który otrzymał ekwiwalent).
Okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych zależy od tego, na jakim obszarze zamieszkuje
bezrobotny (stopa zagrożenia bezrobociem), a także, jaki ma staż pracy i czy nie ma na
utrzymaniu dziecka w wieku do 15 lat. Okres pobierania zasiłku wynosi 6, 12 lub 18
miesięcy.
Okresy pobierania zasiłków (zasiłków szkoleniowych i stypendiów) wlicza się do okresu
pracy wymaganego do nabycia lub zachowania uprawnień pracowniczych, z wyjątkiem
okresu, od którego zależy: nabycie prawa do zasiłku dla bezrobotnych, nabycie prawa do
urlopu wypoczynkowego czy stażu pracy wymaganego do wykonywania określonych
zawodów (art. 30 ustawy).
Wysokość zasiłku dla bezrobotnych, co do zasady, wynosi 260 złotych (art. 24 ust. 1 ustawy).
Bezrobotnemu, którego łączny okres uprawniający do zasiłku wynosi do 5 lat, przysługuje
zasiłek w wysokości 80% kwoty zasiłku (art. 24 ust. 2 ustawy), zaś przy stażu co najmniej 20
lat - 120% kwoty zasiłku (art. 24 ust. 3). Zasiłek wypłaca się z dołu, w okresach
miesięcznych.
Bezrobotnym pobierającym zasiłki przysługują: zasiłki porodowe i pogrzebowe oraz
ś

wiadczenia zdrowotne (art. 31 ust. 1). W niektórych przypadkach prawo do świadczeń

ubezpieczeniowych przysługuje również bezrobotnym nie uprawnionym do zasiłku (art. 28
ust. 3 ustawy).

Dodatek szkoleniowy
Jednym z zadań rejonowego urzędu pracy, mających na celu ograniczenie bezrobocia lub
ograniczenie jego skutków, jest inicjowanie szkoleń dla bezrobotnych i kierowanie
bezrobotnych na szkolenia. Szkolenie powinno trwać nie dłużej niż 6 miesięcy, a w przy-
padkach uzasadnionych programem szkolenia w danym zawodzie - nie dłużej niż 12 miesięcy
(art. 15).
Prawo do zasiłku szkoleniowego przysługuje tym bezrobotnym, którzy odbywają szkolenie,
na które zostali skierowani przez rejonowy urząd pracy (art. 16 ust. l ustawy). Ustawa
precyzuje warunki, w jakich mają odbywać się szkolenia, długość szkoleń, a także sposób ich
finansowania (art. 15).

Wysokość zasiłku szkoleniowego wynosi miesięcznie 20% zasiłku dla bezrobotnych

(art. 16 ust. 2).
Osobom pobierającym zasiłek szkoleniowy przysługują, na zasadach przewidzianych dla
pracowników, świadczenia powypadkowe (art. 16 ust. 5).

Pozostałe uprawnienia bezrobotnych
Oprócz zasiłku i dodatku szkoleniowego ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
przewiduje możliwość udzielenia pożyczki na sfinansowanie kosztów szkolenia (pożyczka
nie jest oprocentowania).
Inną formą pomocy przewidzianą w ustawie jest prowadzenie poradnictwa zawodowego (art.
17 ustawy), udzielanie pożyczek z Funduszu Pracy (wysokość pożyczki nie może
przekroczyć dwudziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia - art. 18), a także
organizowanie prac interwencyjnych i robót publicznych - art. 19 i 20 ustawy.

Szczególne uprawnienia przysługują absolwentom (stypendia, staże w zakładach

pracy).

Na uwagę zasługuje regulacja dotycząca zasiłków i świadczeń przedemerytalnych

(rozdział 3c ustawy).
Zasiłek przedemerytalny przysługuje bezrobotnemu posiadającemu okres uprawniający do
emerytury, który posiada okres uprawniający do zasiłku wynoszący 30 lat dla kobiet i 35 dla
mężczyzn, oraz posiada okres uprawniający do zasiłku wynoszący 25 lat dla kobiet i 30 lat
dla mężczyzn (art. 37j).
Ś

wiadczenie przedemerytalne przysługuje bezrobotnemu, jeżeli osiągnął wiek 58 lat kobieta i

63 lata mężczyzna i posiada okres uprawniający do emerytury lub gdy w roku
kalendarzowym, w którym rozwiązany został stosunek pracy z przyczyn leżących po stronie
zakładu pracy. Stosunek pracy z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy - kobieta
ukończyła 55 lat, a mężczyzna 60 lat, lub gdy do dnia rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy osiągnęła okres uprawniający do emerytury, wynoszący co
najmniej 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn (art. 37k ustawy).
Należy podkreślić, że zasiłki emerytalne i świadczenia przedemerytalne finansowane są z
budżetu państwa.
- osoba która pobrała nienależne świadczenie pieniężne, obowiązana jest do jego zwrotu w
terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji (art. 28 ustawy).
Kwoty nienależnie pobranych świadczeń podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji (art. 28 ust. 7 ustawy).

2. Obowiązki bezrobotnych
Podstawowym obowiązkiem osoby chcącej uzyskać status bezrobotnego jest zarejestrowanie
się w rejonowym urzędzie pracy (urzędy te rejestrują także inne osoby poszukujące pracy).
Rejonowe urzędy pracy prowadzą karty rejestracyjne tych osób (art. 13 ust. 1).
Osoby, które uzyskały status bezrobotnego mają ponadto m.in. obowiązek zgłaszania się do
właściwego rejonowego urzędu pracy w wyznaczonych terminach w celu potwierdzenia swej
gotowości do podjęcia pracy i uzyskania informacji o możliwościach zatrudnienia lub
szkolenia (art. 13 ust. 2).
Obowiązkiem bezrobotnego jest także poddanie się badaniom lekarskim mającym na celu
usta1eme zdolności do pracy, a w razie podjęcia pracy (zatrudnienia) informowanie o
uzyskiwanych dochodach (art. 13 ust. 3).
Jeśli bezrobotny uchybi nałożonym przez ustawę obowiązkom, kierownik rejonowego urzędu
pracy pozbawia go statusu bezrobotnego, niekiedy pozbawienie to ma charakter przejściowy.

III. Obowiązki pracodawcy związane z zatrudnianiem bezrobotnych

Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu nakłada na pracodawców szereg
obowiązków. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim:
- obowiązek uzyskania od pracownika oświadczenia o pozostawaniu lub niepozostawaniu w
zatrudnieniu,

- obowiązek informowania na bieżąco rejonowych urzędów pracy, właściwych dla siedziby
pracodawcy, o wolnych miejscach zatrudnienia lub miejscach przygotowania zawodowego
(art. 12 ust. 3),
- obowiązek uzyskania od pracownika (przed zatrudnieniem) oświadczenia o pozostawaniu
lub niepozostawaniu w rejestrze dla bezrobotnych (art. 12 ust. 4),
- obowiązek zawiadomienia w formie pisemnej w ciągu 5 dni właściwego urzędu rejonowego
pracy o zatrudnieniu osoby zarejestrowanej jako bezrobotnej lub o powierzeniu jej innej pracy
zarobkowej (art. 12 ust. 5).

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE

3.1.

PODSTAWY

PRAWNE,

PODMIOTY

I

PRZEDMIOT

UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO

Obowiązkowo ubezpieczeniem społecznym (emerytalnym, rentowym, chorobowym i

wypadkowym) objęte są osoby fizyczne tzn. pracownicy, osoby wykonujące pracę nakładczą
oraz zleceniobiorcy, członkowie spółdzielni wykonujący pracę na rzecz spółdzielni, osoby
prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą od dnia rozpoczęcia wykonywania
działalności i inne osoby wymienione w art. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz. U. nr 137, poz.887 z późn. zm.).

W zakresie ubezpieczeń zdrowotnych obowiązuje ustawa z dnia 23 sierpnia 2003 roku o

powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia. Istotą systemu jest
zawieranie kontraktów z publicznymi i niepublicznymi zakładami świadczącymi usługi
medyczne. Wydatki finansowane są częściowo przez państwo i ze składki na ubezpieczenie
zdrowotne w wymiarze 8,25% (w 2004 roku), z czego 7,75% odliczane jest od comiesięcznej
zaliczki na poczet podatku dochodowego, a 0,5% potrącane jest obligatoryjnie z
wynagrodzenia pracownika. Składkę oblicza i opłaca pracodawca.

Obowiązek ubezpieczenia społecznego wynika z przepisów ustawy z dnia

13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa określa:

♦

zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym,

♦

zasady ustalania składek na ubezpieczenia społeczne oraz podstaw ich wymiaru,

♦

zasady, tryb i terminy:

- zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych,
- prowadzenia ewidencji ubezpieczeniowych i płatników składek,
- rozliczania składek na ubezpieczenia społeczne oraz zasiłków z ubezpieczeń chorobowego i
wypadkowego,
- opłacania składek na ubezpieczenia społeczne,

♦

zasady prowadzenia kont ubezpieczeniowych oraz kont płatników składek,

♦

zasady działania Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zwanego dalej "FUS",

♦

organizację, zasady działania i finansowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
zwanego dalej "Zakładem",

♦

zasady działania Funduszu Rezerwy Demograficznej, zwanego dalej "FRD",

oraz zasady zarządzania tym funduszem,

♦

zasady kontroli wykonywania zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Przedmiotem ubezpieczenia społecznego jest zdolność do pracy i zarobkowania oraz

zdrowie i życie ubezpieczonego. Zasady pobierania składek ubezpieczeń społecznych oraz
wysokość stóp procentowych określa ustawa oraz rozporządzenia ministra właściwego ds.
wysokości składek i zabezpieczenia społecznego.

Stopy procentowe składek wynoszą:

-na ubezpieczenie emerytalne - 19,52% podstawy wymiaru (płacone w równych częściach
przez pracownika i pracodawcę),
- na ubezpieczenie rentowe (płacone w równych częściach przez pracownika i pracodawcę) -
13%,
- na ubezpieczenie chorobowe - 2,45% podstawy wymiaru,
- na ubezpieczenie wypadkowe od 0,97% do 3,86% podstawy wymiaru.
Wysokość składki wynika z przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych, a zależy od poziomu zagrożeń zawodowych i skutków tych
zagrożeń (Dz.U. nr 199, poz. 1673 i nr 241, poz. 2074).

Czy wiesz, że...

W Unii Europejskiej nie ma jednolitego systemu ubezpieczeń społecznych. Każde

państwo członkowskie UE ma własny system ubezpieczeń. Przedsiębiorcy ubezpieczeni są w
systemie obowiązującym w tym państwie w którym prowadzą działalność gospodarczą.
Dotyczy to następujących rodzajów świadczeń socjalnych: zasiłków chorobowych, zasiłków
macierzyńskich, zasiłków z tytułu inwalidztwa, emerytur, rent i świadczeń rodzinnych,
zasiłków z tytułu wypadków przy pracy.

Sprawdź, czy potrafisz...

Ćwiczenie. Odpowiedz na pytania.
1. Jakie podmioty podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu? Kto może
ubezpieczyć się dobrowolnie?
2. Co jest przedmiotem ubezpieczenia społecznego?
3. Jarek jest uczniem klasy II liceum profilowanego. W czasie wakacji pracował jeden
miesiąc w firmie reklamowej Reni Sp. z o.o. w Łodzi. Pracodawca zawarł z nim umowę
zlecenie. Czy Jarek był objęty ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym? Poszukaj
odpowiedzi w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych (art. 6).

4. Student V rok studiów dziennych Politechniki Warszawskiej, który ukończył 26 lat zawarł

umowę agencyjną na okres 2 miesięcy. Czy podlega ubezpieczeniom emerytalnym i
rentowym?

PRAWO UBEZPIECZENIOWE

Jak wiesz, prawo to stanowi zespół norm regulujących organizację i działalność instytucji

ubezpieczeniowych w zakresie ubezpieczeń społecznych i gospodarczych oraz stosunki
prawne powstające w zakresie ich działania a także nadzór nad działalnością
ubezpieczeniową,

Podstawowe kwestie dotyczące organizacji i działalności instytucji ubezpieczeniowych w

zakresie ubezpieczeń społecznych zostały przedstawione w rozdziale 3 części V poradnika.

3.1. DZIAŁALNOŚĆ UBEZPIECZENIOWA
Na lekcji wychowawczej toczyła się dyskusja w związku z planowaną wycieczką do
Zakopanego. Już właściwie wszystko było zaplanowane, a pozostała tylko kwestia dokonania
wyboru firmy w której ubezpieczymy uczestników naszej grupy. Musimy szybko dokonać
wyboru, czy będzie to firma w której ubezpieczeni są uczniowie naszej szkoły, czy inna.
Musimy przeanalizować oferty ubezpieczy- 'I cieli i na czas trwania wycieczki zawrzeć
najkorzystniejszą umowę.

Działalność ubezpieczeniowa uregulowana jest przepisami ustawy z dnia 22 maja 2003

roku o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. nr 124 poz. 1151 ).

1)

1) Ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 2004 roku z wyj. art. 189 oraz 249, które obowiązują od dnia
ogłoszenia (dot. zarządu komisarycznego).

Przez działalność ubezpieczeniową rozumie się wykonywanie czynności

ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka
wystąpienia skutków zdarzeń losowych.

Zdarzenia losowe to niezależne od woli ubezpieczającego zdarzenia przyszłe, i niepewne,

których wystąpienie powoduje uszczerbek w dobrach osobistych lub w dobrach majątkowych
albo zwiększenie potrzeb majątkowych po stronie ubezpieczającego lub innej osoby objętej
ochroną ubezpieczeniową.

Wyjaśnimy kolejno w tym rozdziale te nowe pojęcia. Natomiast pojęcie dóbr osobistych i

dóbr majątkowych jest już znane.

Czynnościami ubezpieczeniowymi, wykonywanymi przez zakłady ubezpieczeń są między

innymi:

•

zawieranie umów ubezpieczenia, umów reasekuracji lub umów gwarancji
ubezpieczeniowych lub zlecanie ich zawierania uprawnionym pośrednikom
ubezpieczeniowym,

•

ustalanie składek i prowizji należnych z tytułu zawieranych umów,

•

ocena ryzyka w ubezpieczeniach osobowych i ubezpieczeniach majątkowych oraz w
umowach gwarancji ubezpieczeniowych,

•

wypełnianie odszkodowań i innych świadczeń należnych z tytułu umów,

•

ustalanie przyczyn i okoliczności zdarzeń losowych, wysokości szkód oraz rozmiaru
odszkodowań oraz innych świadczeń należnych uprawnionym z umów ubezpieczenia
lub gwarancji ubezpieczeniowych.

•

obowiązek zawiadomienia Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych.

3.2. UMOWA UBEZPIECZENIA
Zakład ubezpieczeń udziela ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia
zawartej z ubezpieczonym.

Umowa ubezpieczenia jest umową nazwaną, dotyczą jej przepisy Tytułu XXVII Kodeksu

cywilnego.

Według art. 805 k.c. przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się

speh1ić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a
ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę.

Ś

wiadczenie zakładu ubezpieczeń polega w szczególności na zapłacie:

•

przy ubezpieczeniu majątkowym - określonego odszkodowania za szkodę powstałą
wskutek przewidzianego w umowie wypadku,

•

przy ubezpieczeniu osobowym - umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego
ś

wiadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby

ubezpieczonej.

Umowa ma charakter dobrowolny z zastrzeżeniem zgodności z przepisami zawartymi w

ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i
Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Warunki ubezpieczenia oraz umowa ubezpieczeniowa powinny być formułowane

jednoznacznie. Umowa zawierana jest w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Spróbuj wykonać poniższe polecenia.

1. Sporządź listę zakładów ubezpieczeń prowadzących działalność ubezpieczeniową. Podaj

przykłady ich działalności.
2. Czy wiesz w jakiej firmie ubezpieczeni są uczniowie Twojej szkoły? Jakie zdarzenia
losowe objęte są tym ubezpieczeniem i jaki jest czas i miejsce obowiązywania ubezpieczenia?
3. Korzystając z k.c. wyjaśnij pojęcia: dokument ubezpieczenia, ogólne warunki
ubezpieczenia, składka, początek odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, termin spełnienia
ś

wiadczenia i przedawnienie roszczeń.

3.3. POŚREDNICTWO UBEZPIECZENIOWE
Umowy ubezpieczeniowe mogą być zawierane przez pośredników ubezpieczeniowych,
którzy wykonują czynności w imieniu lub na rzecz zakładu ubezpieczeń.

W myśl ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o pośrednictwie ubezpieczeniowym

(Dz.U. nr 124, poz. 1154) pośrednictwo ubezpieczeniowe wykonywane jest przez agentów
ubezpieczeniowych lub brokerów ubezpieczeniowych, których działalność podlega wpisowi
do jawnego i ogólnie dostępnego dla osób trzecich rejestru pośredników ubezpieczeniowych.

Rejestr składa się z rejestru agentów ubezpieczeniowych i rejestru brokerów

ubezpieczeniowych.

Minister właściwy do spraw instytucji finansowych w drodze rozporządzenia określa

sposób składania wniosków o wpis do rejestru, zgłaszania zmian, wykaz dokumentów
załączonych do takich wniosków i zgłoszeń, a także szczegółowe zasady i tryb prowadzenia
rejestru pośredników oraz sposób udostępniania informacji z tego rejestru.

Pośrednictwo ubezpieczeniowe jest działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów

ustawy z dnia 19 listopada 1999 roku Prawo działalności gospodarczej (Dz. tj. nr 101 poz.
1178 z późn. zm.).

Agentem ubezpieczeniowym jest przedsiębiorca, wykonujący działalność agencyjną na

podstawie umowy agencyjnej zawartej z zakładem ubezpieczeń i wpisany do rejestru agentów
ubezpieczeniowych.

Działalność agencyjna polega na wykonywaniu czynności w imieniu lub na rzecz zakładu

ubezpieczeń tzn. pozyskiwaniu klientów, wykonywaniu czynności przygotowawczych
zmierzających do zawierania umów ubezpieczenia, zawieraniu umów ubezpieczenia oraz
uczestniczeniu w administrowaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia w sprawach o
odszkodowanie, również na organizowaniu i nadzorowaniu czynności agencyjnych.
Czynności agencyjne mogą być wykonywane wyłącznie przez osobę fizyczną, która posiada
pełną zdolność do czynności prawnych, nie dopuściła się przestępstwa, posiada co najmniej
ś

rednie wykształcenie, odbyła odpowiednie szkolenie zakończone zdanym egzaminem

potwierdzającym odpowiedni poziom kwalifikacji dla potrzeb wykonywania czynności
pośrednika ubezpieczeniowego - agenta.

Zakład ubezpieczeń udziela agentowi ubezpieczeniowemu upoważnienia do zawierania w

jego imieniu umów ubezpieczenia w formie pisemnej pod rygorem nieważności
pełnomocnictwa do wykonywania czynności agencyjnych w jego imieniu.

Osoba fizyczna wykonująca czynności agencyjne jest zobowiązana okazywać dokument

upoważniający do działania w imieniu agenta ubezpieczeniowego.

Agent ubezpieczeniowy, mający siedzibę lub miejsce zamieszkania w innym państwie

członkowskim Unii Europejskiej może wykonywać działalność agencyjną na terytorium RP,
jeżeli jest wpisany do odpowiedniego rejestru w tym państwie. Agent ubezpieczeniowy
wpisany do rejestru agentów ubezpieczeniowych, może wykonywać działalność agencyjną na
terytorium innego państwa członkowskiego UE, ale ma obowiązek powiadomić o tym organ
nadzoru.

Organ nadzoru w terminie 30 dni przekazuje właściwemu organowi nadzoru kraju, w

którym agent zamierza podjąć działalność agencyjną, informacje o wpisie agenta do rejestru.

Organem nadzoru jest zakład ubezpieczeń na rzecz którego działa agent ubezpieczeniowy.

Brokerem ubezpieczeniowym jest osoba fizyczna lub prawna posiadająca wydane przez

organ nadzoru, zezwolenie na wykonywanie działalności brokerskiej i wpisana do rejestru
brokerów ubezpieczeniowych. Działalność brokerska polega na wykonywaniu czynności w
imieniu lub na rzecz podmiotu szukającego ochrony ubezpieczeniowej.
Czynności brokerskie polegają na:

•

zawieraniu lub doprowadzaniu do zawarcia umów ubezpieczenia,

•

wykonywaniu czynności przygotowawczych do zawarcia umów ubezpieczenia,

•

uczestniczeniu w zarządzaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia również w
sprawach o odszkodowanie.

Przed zawarciem umowy ubezpieczenia broker powinien udzielić na piśmie porady

opartej na wszechstronnej i rzetelnej analizie dostępnych ofert ubezpieczenia, oraz pisemnie
wyjaśnić i uzasadnić wybór najwłaściwszej umowy ubezpieczenia.

Działalność brokerska może być wykonywana w zakresie ubezpieczeń lub w zakresie

reasekuracji. Pośrednictwo w zakresie reasekuracji jest wykonywana wyłącznie przez
brokerów reasekuracyjnych.

Broker ubezpieczeniowy nie może wykonywać działalności agencyjnej ani wykonywać

czynności agencyjnych, nie może pozostawać w żadnym stałym stosunku umownym z
zakładem ubezpieczeń, nie może być w organach nadzorczych lub zarządzających zakładu
ubezpieczeń. Działalność brokerska w zakresie ubezpieczcl1 albo w zakresie reasekuracji
może być prowadzona na podstawie zezwolenia wydanego przez organ nadzoru w drodze
decyzji.

Zezwolenie wydaje się na wniosek osoby fizycznej, która ma pełną zdolność do czynności

prawnych, nie była prawomocnie skazana za umyślne przestępstwo, daje gwarancję
należytego wykonywania działalności brokerskiej, posiada co najmniej średnie wykształcenie,
zdała z wynikiem pozytywnym egzamin przed Komisją Egzaminacyjną dla Brokerów
Ubezpieczeniowych i Reasekuracyjnych, posiada co najmniej trzyletnie doświadczenie
zawodowe w zakresie ubezpieczeń.

Zezwolenie na wykonywanie działalności brokerskiej wydaje się na wniosek osoby

prawnej, jeżeli członkowie zarządu spełniają prawie wszystkie warunki ustalone dla osób
fizycznych.

Zezwolenie określa imię, nazwisko oraz adres zamieszkania osoby fizycznej oraz nazwę

pod którą osoba fizyczna prowadzi działalność gospodarczą, a w przypadku osoby prawnej -
określenie firmy i siedzibę oraz zakres działalności.

Broker ubezpieczeniowy mający siedzibę lub miejsce zamieszkania w innym państwie

członkowskim UE może wykonywać działalność brokerską na terytorium RP, jeżeli jest
wpisany do odpowiedniego rejestru w tym państwie. Może rozpocząć działalność po
uzyskaniu przez organ nadzoru informacji od organu nadzoru państwa macierzystego o wpisie
brokera do właściwego rejestru.
Broker ubezpieczeniowy posiadający zezwolenie na wykonywanie działalności brokerskiej
wydane przez organ nadzoru, może wykonywać tę działalność na terytorium innego państwa
członkowskiego UE pod warunkiem, że powiadomi organ nadzoru.

Organ nadzoru w terminie 30 dni przekazuje właściwemu organowi nadzoru kraju, w

którym broker zamierza prowadzić działalność, informację o posiadaniu przez brokera
zezwolenia na wykonywanie działalności brokerskiej.

Zezwolenie może być cofi1ięte w drodze decyzji w przypadku, gdy pośrednik

ubezpieczeniowy przestał spełniać wymogi niezbędne do wykonywania działalności, na
wniosek zainteresowanego, a wygasa z chwilą śmierci lub z chwilą wykreślenia go z rejestru
przedsiębiorców.

Pośrednicy

ubezpieczeniowi

podlegają

obowiązkowemu

ubezpieczeniu

od

odpowiedzialności cywilnej.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Wyjaśnij co to znaczy, że kandydat na pośrednika ubezpieczeniowego "daje rękojmię

należytego wykonywania czynności agencyjnych (brokerskich)".

2. Wymień cechy osoby mającej predyspozycje do wykonywania czynności pośrednika

ubezpieczeniowego. Czy chciałbyś być w przyszłości agentem albo brokerem
ubezpieczeniowym?

NADZÓR UBEZPIECZENIOWY I EMERYTALNY ORAZ ZASADY DZIALANIA
RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

2)

2) Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku

Ubezpieczonych

Pani Kinga urodziła się 29 lutego 1970 roku. Z racji daty urodzenia przynależy do III go filaru
systemu emerytalno-rentowego. Przystąpiła do pracowniczego programu emerytalnego. Jej
pracodawca zawarł umowę z Funduszem Inwestycyjnym "INVVEST'" o wnoszenie składek
emerytalnych pracowników. W wyniku reorganizacji firmy, Pani Kindze zaproponowano inne
stanowisko, którego nie przyjęła. Postanowiła zmienić miejsce pracy. Okazało się, że ze
składkami które wnosiła w tej firmie, powstały perturbacje. W związku z tym postanowiła
zwrócić się z prośbą o wyjaśnienie i pomoc do organu nadzoru ubezpieczeniowego.
Centralnym organem, administracji rządowej sprawującym nadzór nad działalnością
ubezpieczeniową jest Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych podlegająca
właściwemu ministrowi do spraw instytucji finansowych.

Obsługę Komisji zapewnia Urząd Komisji, którego organizację określa statut, a kieruje

nim Przewodniczący Komisji. Przewodniczącego Komisji powołuje Prezes Rady Ministrów
na wspólny wniosek ministra właściwego do spraw instytucji finansowych i ministra
właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego na pięcioletnią kadencję. Przewodniczący
Komisji kieruje jej pracą oraz reprezentuje ją na zewnątrz.

Do kompetencji Komisji należy między innymi:

•

wydawanie zezwolenia na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej,

•

wydawanie zezwolenia na nabycie lub objęcie akcji zakładu ubezpieczeń,

•

występowanie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości zakładu ubezpieczeń,

•

wydawanie zezwolenia na utworzenie funduszu emerytalnego i towarzystwa
emerytalnego,

•

wydawanie zezwolenia na zmianę statutu funduszu emerytalnego oraz zmianę statutu
towarzystwa emerytalnego.

Dla potrzeb prawidłowego wykonywania zadań w zakresie nadzoru Komisja

współpracuje z Komisją Nadzoru Bankowego, Komisją Papierów Wartościowych i Giełd,
Prezesem Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz organami nadzoru
ubezpieczeniowego i emerytalnego innych państw.

Interesy osób ubezpieczających, ubezpieczonych, uposażonych lub uprawnionych z umów

ubezpieczenia, członków funduszy emerytalnych i uczestników pracowniczych programów
emerytalnych reprezentuje Rzecznik Ubezpieczonych.

W celu realizacji ustawowych zadań współpracuje on z krajowymi i zagranicznymi

organizacjami konsumenckimi oraz Rzecznikiem Praw Obywatelskich.

Rzecznika Ubezpieczonych powołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek właściwych

ministrów do spraw instytucji finansowych oraz do spraw zabezpieczenia finansowego.

Rzecznik Ubezpieczonych posiada osobowość prawną, siedzibą jego jest Warszawa.
Powoływany jest na okres czterech lat a swoje zadania realizuje przy pomocy podległego mu
biura. Organizacja biura Rzecznika wynika ze statutu,

który nadawany jest w drodze

rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów.
Do zadań Rzecznika należy między innymi:

•

rozpatrywanie skarg w indywidualnych sprawach do niego kierowanych,

•

opiniowanie aktów prawnych dotyczących organizacji i funkcjonowania ubezpieczeń,
funduszy emerytalnych i pracowniczych programów emerytalnych,

•

informowanie właściwych organów nadzoru i kontroli oraz Polskiej Izby Ubezpieczeń
i organizacji gospodarczych powszechnych towarzystw emerytalnych dostrzeżonych
nieprawidłowościach w działalności ubezpieczeniowej,

•

stwarzanie możliwości polubownego i pojednawczego rozstrzygania sporów
dotyczących stron umowy ubezpieczenia.

Rzecznik może występować do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu

wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało
rozbieżności w orzecznictwie. Rzecznik składa corocznie W terminie 60 dni od zakończenia
roku kalendarzowego, Prezesowi Rady Ministrów sprawozdanie ze swojej działalności oraz
uwagi o stanie przestrzegania prawa i interesów osób, które reprezentuje.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Korzystając z art.12 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o nadzorze ubezpieczeniowym i
emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz.U. nr 170, poz.1651) wymień kompetencje
Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i podaj przykłady zdarzeń, kiedy one znajdują zastosowanie.
2. Korzystając z ww. ustawy art. 20 wyjaśnij, kiedy i jakie czynności podejmowane są przez
Rzecznika Ubezpieczonych.

UBEZPIECZENIA OBOWIĄZKOWE
Rodzice Marka oszczędzali na nowy samochód. Cena miała dla nich duże znaczenie i kiedy
policzyli oszczędności okazało się, że jeszcze brakuje im pieniędzy, ponieważ do ceny
samochodu trzeba doliczyć cenę usług ubezpieczeniowych. Zakup nowego auta związany jest
z zawarciem umowy obowiązkowego ubezpieczenia tzn. od odpowiedzialności cywilnej oraz
ubezpieczenia dobrowolnego np. na wypadek kradzieży samochodu.

Ubezpieczeniami obowiązkowymi są:

•

ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów tzw. "ubezpieczenie OC
posiadaczy pojazdów mechanicznych",

•

ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa
rolnego tzw. "ubezpieczenie OC rolników",

•

ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i
innych zdarzeń losowych, zwane" ubezpieczeniem budynków rolniczych",

•

inne wynikające z przepisów innych ustaw oraz umów międzynarodowych
ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską.

Umowa ubezpieczenia obowiązkowego określa sumę gwarantowaną lub sumę

ubezpieczenia stanowiącą górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. Taryfy oraz
wysokość składek ubezpieczeniowych za ubezpieczenia obowiązkowe ustala zakład
ubezpieczeń.

Umowa ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej obejmuje

odpowiedzialność cywilną podmiotu objętego obowiązkiem ubezpieczenia za szkody
wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania. Obejmuje również szkody wyrządzone umyślnie lub w wyniku
rażącego niedbalstwa ubezpieczającego lub osób za które ponosi on odpowiedzialność.

Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń trwa przez okres wskazany w umowie i kończy

się z upływem ostatniego dnia tego okresu.

W przypadku ubezpieczenia mienia odszkodowanie wypłaca się w kwocie

odpowiadającej wysokości szkody, nie większej jednak od sumy ubezpieczenia ustalonej w
umowie w terminie 30 dni licząc od dnia złożenia przez uprawnionego zawiadomienia o
szkodzie.

"Ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych" -obejmuje szkody powstałe w

związku z ruchem posiadanego pojazdu tzn. zdarzenia losowe powstałe na terytorium RP
(oraz na zasadzie wzajemności na terytoriach państw, których biura narodowe są
sygnatariuszami Jednolitego Porozumienia między Biurami Narodowymi) i zawierana jest na
okres 12 miesięcy (chyba, że jest to "umowa ubezpieczenia krótkoterminowego"). W razie
zbycia pojazdu mechanicznego, którego posiadacz zawarł umowę ubezpieczenia OC, na
nabywcę pojazdu przechodzą prawa i obowiązki zbywcy wynikające z tej umowy.

Ubezpieczeniem OC jest objęta odpowiedzialność cywilna każdej osoby, która kierując

pojazdem mechanicznym w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej, wyrządziła
szkodę w związku z ruchem tego pojazdu. Odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach
odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym najwyżej
do ustalonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej. Suma gwarancyjna nie może być
mniejsza niż równowartość w złotych:

−

w przypadku szkód na osobie - 350000 euro na każdego poszkodowanego,

−

w przypadku szkód w mieniu - 200 000 euro w odniesieniu do jednego zdarzenia bez
względu na liczbę poszkodowanych.

Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeniowego wygasa z chwilą rozwiązania umowy.

"Ubezpieczenie OC rolników" - umowa jest zawierana z tytułu posiadania gospodarstwa

rolnego na okres 12 miesięcy. Z ubezpieczenia OC rolników przysługuje odszkodowanie,
jeżeli rolnik lub osoba pozostająca z nim w we wspólnym gospodarstwie domowym
wyrządziła szkodę w związku z posiadaniem gospodarstwa, której następstwem jest: śmierć,
uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia.

"Ubezpieczenie budynków rolniczych" - powstaje z dniem pokrycia budynku dachem.

Umowę zawiera się na okres 12 miesięcy. Z tytułu ubezpieczenia budynków rolniczych
przysługuje odszkodowanie za szkody powstałe w budynkach na skutek zdarzeń losowych np.
ognia, huraganu, powodzi, podtopienia, deszczu nawalnego, gradu, opadów śniegu, uderzenia
pioruna, eksplozji, obsunięcia się ziemi. Wysokość szkody ustala się według cenników
stosowanych przez zakład ubezpieczeń. Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń wynikająca z
umowy ubezpieczenia budynków rolniczych ustaje z chwilą rozwiązania umowy.

Nadzór nad spełnieniem obowiązku zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia

sprawuje Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny,

Podmiotami uprawnionymi do przeprowadzania kontroli spełnienia obowiązku zawarcia

umowy ubezpieczenia OC są:

−

w zakresie pojazdów mechanicznych np.: Policja, Straż Graniczna,

−

w zakresie ubezpieczenia budynków i rolników np. wójt, burmistrz, prezydent miasta
właściwy ze względu na miejsce położenia gospodarstwa rolnego lub miejsca
zamieszkania rolnika.

W przypadku OC posiadaczy pojazdów mechanicznych i OC rolników osoba, która nie

spełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego, obowiązana jest wnieść
odpowiednią opłatę na rzecz Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Jeżeli nastąpiło
naruszenie obowiązku ubezpieczenia budynków rolniczych - osoba taka zobowiązana jest
uiścić opłatę na rzecz gminy właściwej ze względu na miejsce położenia gospodarstwa
rolnego.

Każdy zakład ubezpieczeń posiadający zezwolenie na wykonywanie działalności w

zakresie ubezpieczeń obowiązkowych na terenie RP z chwilą zawarcia pierwszej umowy staje
się członkiem Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Wysokość składki wnoszonej
przez zakład na rzecz Funduszu jest wyliczona od składki przypisanej brutto w
ubezpieczeniach obowiązkowych.

Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny ma osobowość prawną, siedzibą jest Warszawa,

a nadzór nad jego działalnością sprawuje minister właściwy do spraw instytucji finansowych.
Do zadań Funduszu należy zaspokajanie roszczeń z tytułu ubezpieczeń obowiązkowych za
szkody powstałe na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej:

−

na osobie, gdy szkoda została wyrządzona w okolicznościach uzasadniających
odpowiedzialność cywilną posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego
pojazdem mechanicznym, a nie ustalono ich tożsamości,

−

w mieniu i na osobie, gdy posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego,
którego ruchem szkodę wyrządzono nie był ubezpieczony obowiązkowym
ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz gdy rolnik lub osoba
pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie rolnym wyrządzili szkodę, której
następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, bądź utrata, zniszczenie
lub uszkodzenie mienia, a rolnik nie był ubezpieczony obowiązkowym
ubezpieczeniem rolników.

Ze środków Funduszu wypłacane są odszkodowania również w przypadku ogłoszenia

upadłości zakładu ubezpieczeń. Fundusz pełni rolę ośrodka informacji w zakresie umów
ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz o zdarzeniach i uczestnikach
zdarzeń powodujących odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń z tytułu zawartej umowy
ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych.

Sprawdź, czy już potrafisz:

Ćwiczenie. Wykonaj poniższe polecenia:
1. Podaj przykłady okoliczności, które obejmują ubezpieczenia obowiązkowe. Uzasadnij,
dlaczego ustawodawca nałożył obowiązek ubezpieczenia.
2. Podaj przykłady umów ubezpieczenia dobrowolnego dotyczące osób i mienia. Którą z
umów byś zawarł? Dlaczego?
3. Jakie przepisy k.c. dotyczą ubezpieczeń majątkowych, a Jakie osobowych?

34.

Przedmiot i źródła prawa rodzinnego. Podstawowe instytucje prawa rodzinnego.

PRZEDMIOT I ŹRÓDŁA PRAWA RODZINNEGO

ś

ycie rodzinne we wszelkich jego przejawach ma fundamentalne znaczenie dla

prawidłowego funkcjonowania każdej społeczności. Na przestrzeni dziejów rodzina miała
podstawowe znaczenie i to nie tylko dla biologicznego przetrwania człowieka, ale również dla
rozwijania kultury.

Zagadnienia związane z życiem rodzinnym dotykają kwestii emocjonalnych, wręcz

intymnych i odnoszą się do sfery prywatności, a mimo to i one znajdują swe uregulowania
prawne. Nie jest to jednak niezasadna ingerencja ustawodawcy, lecz próba racjonalnego
uformowania relacji międzyludzkich w tym zakresie.

PRZEDMIOT PRAWA RODZINNEGO
Mówiąc najogólniej, prawo rodzinne normuje ogół zagadnień dotyczących współczesnej
rodziny. Główną dziedzinę spraw stanowią stosunki osobiste między członkami rodziny, a
także sprawy majątkowe zarówno między małżonkami, jak też między rodzicami i dziećmi.

Normuje także najistotniejsze sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej, czyli obowiązków i

praw rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, a także obowiązków
alimentacyjnych. Rozpowszechnione jest mniemanie, że obowiązek płacenia alimentów ciąży
jedynie na ojcu nieślubnego dziecka lub dziecka z rozwiązanego małżeństwa. W istocie
rzeczy zaś obowiązek alimentacyjny polega również I na dostarczeniu środków utrzymania
dla krewnych w linii prostej oraz rodzeństwa.

Podsumowując te rozważania można powiedzieć, że prawo rodzinne stanowi zespół norm

prawnych regulujących stosunki wynikające z małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli.

ŹRÓDŁA PRAWA RODZINNEGO

Podstawowym aktem prawnym normującym omawiane zagadnienia jest ustawa Kodeks
rodzinny i opiekU1lcZY z dnia 25 lutego 1964 r. opublikowana w Dzienniku Ustaw nr 9,
pozycja 59 z 1964 r. Ustawa ta na przestrzeni lat jej obowiązywania była wielokrotnie
nowelizowana tak, aby najpełniej realizowała zmieniające się potrzeby społeczne.
Ujednolicona wersja Kodeksu ukazała się w 1999 r. (tekst jednolity Dz.U. nr 52, poz. 532).

Ostatnia nowelizacja dokonana została ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie

ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz innych ustaw (Dz.U. z 19 lipca 2004 r. nr 162,
poz. 1691), którą wprowadzone zostały zmiany, głównie w zakresie szczegółowych regulacji
dotyczących małżel1skiego ustroju majątkowego.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy składa się z trzech zasadniczych części zwanych

"Tytułami", które zawierają regulacje dotyczące kolejno: małżeństwa, pokrewieństwa oraz
opieki i kurateli. W tej części poradnika przybliżone zostaną, na tle przykładowych sytuacji,
zasadnicze instytucje obrazujące problemy związane z życiem codziennym.

Podkreślenia wymaga to, że zawsze, gdy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r.o.) wskazuje,

ż

e właściwy dla rozpoznania danej sprawy jest sąd opiekuńczy to sądem tym jest wydział

rodzinny i nie letnich właściwego miejscowo sądu rejonowego (np. Sąd Rejonowy w
Łowiczu, III Wydział Rodzinny i Nieletnich, Łowicz ul. Kaliska 5,99-400 Łowicz, patrz
również www.ms.gov.pl).

Ponadto dla łatwiejszej orientacji wskazać trzeba, że struktura wewnętrzna k.r.o. (tak jak

każdego innego kodeksu) składa się z Tytułów, te z kolei dzielą się na Działy, te zależnie od
potrzeb na Rozdziały i ewentualnie Oddziały. Podstawową jednostką strukturalną są artykuły
(art.), a część z nich posiada paragrafy (§) i ewentualnie punkty (kolejna liczba z nawiasem).
Najpełniej struktura ta uwidacznia się w spisie treści Kodeksu.

35.

Wspólność ustawowa w małżeństwie. Macierzyństwo, ojcostwo.

MAŁśEŃSTWO

Wypowiedzenie sakramentalnego "tak" i "nie opuszczę Cię aż do śmierci" to nie tylko

podniosła chwila dla młodej pary, ale przede wszystkim akceptacja szeregu praw i
obowiązków, które odtąd już wzajemnie muszą spełniać jako małżonkowie.

PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁśONKÓW
Agata i Marcin Kowalscy pozostawali od wielu lat w związku małżeńskim, z którego
mieli dwoje dzieci Martę i Adama. Adam kończył naukę w gimnazjum i poprosił rodziców o
pomoc w wyborze szkoły, gdyż nie wiedział czy kontynuować dalszą naukę w liceum, czy
technikum. Rodzice, mimo długiej dyskusji nie mogli dojść do porozumienia, gdyż jedno
obstawało za liceum, a dla drugiego ważne było jak najszybsze zdobycie przez syna zawodu.
Problem Adama mimo upływu czasu nie znajdował rozwiązania, a wręcz przeciwnie narastał,
gdyż ojciec stwierdził, że nie będzie zwracał uwagi na zdanie żony tylko dostarczy
dokumenty syna do wybranej przez siebie szkoły.
Czy ojciec Adama może tak uczynić?

Kłopotliwa sytuacja, w jakiej znaleźli się rodzice Adama i on sam może zostać rozstrzygnięta,
a rozwiązania tego dostarczają przepisy prawa rodzinnego. Zagadnienia dotyczące tych
kwestii unormowane zostały w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w Tytule l Małżeństwo
obejmującym przepisy od art. 1 do 616. Wymieniony Tytuł składa się z pięciu Działów, z
których pierwszy reguluje kwestie zawarcia małżel1stwa, drugi prawa i obowiązki
małżonków, trzeci stosunki majątkowe między małżonkami, czwarty ustanie małżeństwa, a
piąty separację.

Zgodnie z przepisami regulującymi prawa i obowiązki małżonków każdy z małżonków

może samodzielnie decydować o swoich sprawach osobistych oraz o sprawach rodziny, ale w
tym ostatnim przypadku tylko wtedy, gdy nie są to sprawy istotne. Odnoszący się do tych
kwestii art. 24 k.r.o. stanowi, że małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach
rodziny. Czy dana sprawa jest istotna, decyduje jej znaczenie i wpływ na sytuację rodziny, a
ocena ta musi uwzględniać konkretne okoliczności. Natomiast nie są istotne sprawy

codziennego, bieżącego życia. Wśród istotnych spraw można wskazać: sposób korzystania ze
wspólnego mieszkania, wybór miejsca zamieszkania, wybór imienia dziecka, czy wreszcie
kierunku kształcenia lub zawodu dziecka. Tak więc rodzice Adama muszą wspólnie
zadecydować o tym, jaki będzie dalszy kierunek jego nauki. Ponadto winni oni uwzględnić
zdanie Adama, gdyż wszelkie działania podejmowane przez rodziców wobec podległych ich
władzy rodzicielskiej dzieci, muszą mieć na celu ich dobro, a Adam osiągnął już taki wiek, że
jego opinii należy wysłuchać.

W sytuacji skrajnej, gdy małżonkowie nie mogą dojść do porozumienia, każde z nich

może wystąpić z wnioskiem o rozstrzygnięcie do sądu, który zbada czy sprawa ta winna być
faktycznie rozstrzygana przez sąd w tym trybie i wyda stosowną decyzję merytoryczną.
Podkreślić należy, że omawiane postępowanie przed sądem ma głównie charakter
mediacyjny, w toku którego sąd dąży do porozumienia między małżonkami. Postanowienie
sądu wydane w trybie art. 24 k.r.o. jest traktowane jak wspólne rozstrzygnięcie małżonków i
stwarza sytuację taką jakby zaistniało między nimi porozumienie.

Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulujące prawa i obowiązki małżonków

opierają się głównie na zasadzie ochrony małżel1stwa i rodziny oraz równouprawnienia
obojga małżonków. Przepisy te ustanowiono po to, aby zapewnić rodzinie trwałość, dać jej
podstawy egzystencji oraz możliwość rozwoju. Z chwilą zawarcia małżeństwa między
małżonkami powstaje więź prawna, która rodzi wzajemne prawa i obowiązki. W praktyce
sprowadza się to do tego, że każdy z małżonków jest zobowiązany do odpowiedniego
zachowania i jednocześnie jest uprawniony do żądania od współmałżonka takiego samego
zachowania wobec siebie. Prawo polskie zobowiązuje oboje małżonków do wspólnego
pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą
założyli. Podkreślić należy, że zasada równości małżonków nie oznacza całkowitego
zrównania ich funkcji w rodzinie.

We wspomnianej wyżej rodzinie państwa Kowalskich, pani Agata nie pracuje i cała

rodzina pozostaje na utrzymaniu jej męża. Jednakże pan Kowalski nigdy nie czyni z tego
powodu wymówek żonie, wręcz przeciwnie, jest zadowolony, gdyż żona bardzo dobrze dba o
dom i wychowanic dzieci.

.

Zachowanie pana Kowalskiego, również z punktu widzenia prawa zasługuje na aprobatę,

jakkolwiek z innych powodów. Wyraźnie należy podkreślić, że przepisy nic narzucają
jakiegokolwiek modelu stosunków rodzinnych i zależą one od wzajemnych, zgodnych relacji
między małżonkami. Rozumiejąc jednakże różnice między predyspozycjami kobiety
(macierzyństwo) i mężczyzny, uregulowania prawne mając na względzie potrzebę
respektowania równości małżonków, zrównują pracę żony w gospodarstwie domowym i przy
wychowaniu dzieci z pracą zarobkową męża (patrz art. 27, art. 43 § 3 k.r.o.).

•

Ustawowe przedstawicielstwo małżonków

Rodzina państwa Kowalskich, jak wcześniej wspomniano, pozostawała na utrzymaniu

Pana Marcina Kowalskiego zatrudnionego w dobrze prosperującej firmie, natomiast pani
Kowalska zajmowała się prowadzeniem domu. Pewnego razu pan Kowalski poważnie
zachorował i został hospitalizowany. Podczas kolejnych odwiedzin w szpitalu pan Marcin
stwierdził, że w dniu poprzedzającym chorobę była wypłacana pensja, której nie zdążył
odebrać. Oboje małżonkowie zmartwili się, ponieważ czekały ich dodatkowe wydatki
związane z rekonwalescencją, a posiadane oszczędności mogły im nie wystarczyć na
utrzymanie rodziny.

Kłopotliwa sytuacja w jakiej znalazła się rodzina Kowalskich ma wbrew pozorom proste

rozwiązanie. Zgodnie z art. 29 k.r.o. instytucja małżeństwa oparta jest m.in. na wzajemnym
przedstawicielstwie ustawowym małżonków. Stwarza to sytuację, w której możliwe jest
działanie w sprawach zwykłego zarządu jednego małżonka w imieniu drugiego i to bez

pełnomocnictwa.
Małżonek może działać na rzecz i w imieniu współmałżonka, jeśli zajdą następujące
przesłanki:
- małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu tzn. wspólnie zamieszkują i wspólnie
prowadzą gospodarstwo domowe,
-

zaistnieje

przemijająca

przeszkoda

uniemożliwiająca

samodzielne

działanie

współmałżonka, a więc taka, która nie ma charakteru trwałego, może to być np.: choroba
(nawet długotrwała), czasowy wyjazd za granicę,

- brak sprzeciwu współmałżonka, którego przeszkoda dotyczy, ale aby był skuteczny wobec

osób trzecich musi być im wiadomy. Sprzeciw może być zgłoszony np.: poprzez
oświadczenie złożone ustnie lub pisemnie zarówno przed powstaniem przeszkody (tzn. na
wypadek jej zaistnienia) jak i w czasie jej trwania.

Podkreślić należy, że małżonek działający za współmałżonka nie ma obowiązku

dowodzenia faktu wspólnego pożycia, ani legitymowania się czymkolwiek. Obowiązany jest
jednak w razie potrzeby wykazać, że pozostaje z reprezentowanym w związku małżeńskim
oraz uwiarygodnić fakt występowania po stronie współmałżonka przemijającej przeszkody.

Tak więc w przedstawionej sytuacji wystarczające jest aby żona udała się do miejsca

pracy męża (ewentualnie ze skróconym odpisem aktu małżeństwa i zaświadczeniem ze
szpitala), gdzie osoba odpowiedzialna za wypłatę wynagrodzeń nie będzie mogła uchylić się
od wypłaty pensji do jej rąk.

Pewne podobieństwo do przytoczonej powyżej sytuacji, jednakże o całkiem odmiennych

przyczynach, będzie wykazywał stan, w którym jeden z małżonków nie spełnia obowiązku
przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny. W takiej sytuacji sąd może nakazać aby
wynagrodzenie za pracę małżonka nie spełniającego swych obowiązków było wpłacane w
całości lub w części drugiemu małżonkowi. Z wnioskiem o wydanie nakazu wypłaty może
wystąpić do sądu nie tylko współmałżonek osoby zobowiązanej do świadczeń na rzecz
rodziny, ale również działający na jej rzecz prokurator oraz organizacje społeczne uprawnione
do wytaczania na rzecz obywateli powództw w sprawach o roszczenia alimentacyjne.
Postanowienie przez sąd, który je wydał, przesyłane jest pracodawcy razem z wezwaniem aby
wynagrodzenie za pracę wypłacane było w stosownej części do rąk drugiego małżonka.
Wskazany tryb postępowania jest całkowicie odrębny od kwestii związanych z możliwością
wytoczenia powództwa o alimenty (zagadnienia te zostały poruszone przy omawianiu
powinowactwa).

ZAWARCIE MAŁśEŃSTWA
Małżeństwo zostaje zawarte z chwilą, gdy mężczyzna i kobieta zgodnie złożą przed
kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub duchownym albo konsulem (dotyczy to obywateli
polskich przebywających za granicą oświadczenie, że wstępują ze sobą w związek małżeński.
Sama chwila sporządzenia na piśmie aktu zawarcia małżeństwa nie ma decydującego
znaczenia.

Przesłankami warunkującymi zawarcie małżeństwa są: odmienność płci osób

zamierzających wstąpić w związek małżeński, ich jednoczesna obecność przed kierownikiem
urzędu stanu cywilnego i złożenie zgodnych oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński.
Niezachowanie tych warunków powoduje, że małżeństwo nie zostaje zawarte.

W obecnie obowiązującym w Polsce stanie prawnym stworzona została (na mocy

konkordatu) możliwość nadania skutków cywilnych małżeństwu zawartemu przed du-
chownym określonego wyznania. Zawarcie małżeństwa wyznaniowego samo przez się nie
powoduje skutków prawnych na gruncie prawa polskiego tzn. małżeństwo takie z punktu
widzenia instytucji państwowych, a więc świeckich, nie istnieje i co najwyżej w pewnych
sytuacjach może być traktowane jak konkubinat (związek o charakterze praktycznym, ale bez

usankcjonowania prawnego). Dlatego, aby małżeństwo wyznaniowe miało jednocześnie
charakter świecki, konieczne jest złożenie przez nupturientów (osoby zamierzające zawrzeć
małżeństwo)

zgodnego

oświadczenia

woli

jednoczesnego

zawarcia

małżeństwa,

podlegającego prawu polskiemu, co stanie się podstawą późniejszego sporządzenia przez
kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeństwa.

Podkreślenia wymaga fakt, że małżeństwo znajduje się pod ochroną Konstytucji RP.

Mianowicie jej art. 18 stanowi, że małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina,
macierzyństwo oraz rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej
Polskiej. Przepis ten ma istotne znaczenie jako dyrektywa interpretacyjna W odniesieniu do
przepisów regulujących małżeństwo. Oznacza to, że przepisy te muszą być rozumiane i
wykonywane w intencji, jaka przyświeca Konstytucji.

W tym miejscu należy podkreślić, że waga prawa do zawarcia małżeństwa wynika nie

tylko z rangi przepisów prawa wewnętrznego, ale uwidacznia się również w tym, że jest ono
gwarantowane przez konwencje międzynarodowe, których Polska jest stroną. Wskazuje to jak
dużą wagę przywiązuje społeczność międzynarodowa do instytucji małżeństwa i rodziny.
Wskazać tu należy przede wszystkim:

- Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzoną w Rzymie

dnia 4 listopada 1950 r., którą Polska ratyfikowała ustawą z dnia 2 października 1992 r.
(Dz.U. z 1993 r, nr 61, poz. 284). Zgodnie z art. 12 tej Konwencji kobiety i mężczyźni w
wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zgodnie z
prawem krajowym,

- Konwencję w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i

rejestracji małżeństw, otwarta do podpisu w Nowym Jorku dnia 10 grudnia 1962 r. (Dz. U. nr
9, poz. 53 i 54), stanowiąca m.in. w art. 1, że małżeństwo nie może być zawarte bez pełnej i
swobodnej zgody obu stron,

- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalony przez Zgromadzenie

Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 16 grudnia 1966 r., ratyfikowany przez Polskę w
dniu 3 marca 1977 r. (Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167), który w art. 23 stanowi m.in., że
rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony
społeczeństwa i państwa,

- Rezolucję nr 78/37 w sprawie równouprawnienia małżonków w prawie cywilnym, przyjęta

przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 27 września 1978 r. (M. Safian, Standardy
prawne Rady Europy, Teksty i komentarze, t. 1, Warszawa 1994 r., s. 272 i nast.),która
zawiera m.in. stwierdzenie o zapewnieniu małżonkom równych praw w zakresie
rozstrzygania spraw w razie braku zgodności między nimi.

•

Przesłanki zawarcia małżeństwa

Córka Państwa Kowalskich Marta od dłuższego czasu przyjaźniła się ze starszym od niej o
trzy lata Adrianem. Pewnego wieczoru przy kolacji oświadczyła rodzicom, iż oboje z
Adrianem postanowili zawrzeć związek małżeński. Wtedy ojciec stwierdził, iż nie jest to w
ogóle możliwe, bo Marta nie jest pełnoletnia i skończy 18 lat dopiero za niespełna rok. Marta
nie była pewna czy ojciec ma rzeczywiście rację?

Istotnie, co do zasady, małżeństwo może być zawarte przez osobę, która ma ukończone 18

lat. Wiek jest bardzo ważną przesłanką, gdyż nie osiągnięcie go uniemożliwia wstąpienie w
związek małżeński, a gdyby do tego doszło, to stanowi to podstawę unieważnienia
małżeństwa. Jednakże przesłanka ta nie ma charakteru bezwzględnego i z ważnych powodów
sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat. W
przypadku zaistnienia takiej sytuacji, kobieta traktowana jest po zawarciu małżeństwa jak
osoba pełnoletnia, mimo nieukończenia 18 lat.

Podstawą do uzyskaf1ia zgody sądu jest zaistnienie wymaganej przez prawo przesłanki,

polegającej na tym, że zamierzone małżeństwo musi być zgodne z dobrem założonej rodziny.
Oznacza to potrzebę wykazania, iż mająca powstać rodzina będzie miała szanse na
prawidłowe funkcjonowanie. Znaczenie ma tutaj przede wszystkim dojrzałość małoletniej do
współżycia małżeńskiego, czy posiadanie środków niezbędnych do utrzymania siebie i
rodziny. W orzecznictwie sądów wśród ważnych powodów uzasadniających zezwolenie na
zawarcie małżeństwa wymienia się m. in.: urodzenie dziecka ze stosunków seksualnych osób
mających zawrzeć małżeństwo, także ciążę wynikłą z takich stosunków. Charakterystyczne
jest to, że postępowanie o udzielenie zezwolenia wszczyna się wyłącznie na wniosek osoby,
która nie osiągnęła wymaganego wieku, a nie jej przedstawiciela ustawowego.

Tak więc Marta może sama bez udziału rodziców wystąpić z wnioskiem do sądu.

Jednakże postępowanie przed sądem będzie się toczyć m.in. z udziałem jej rodziców, a ich
stanowisko i stosunek do mającej ewentualnie powstać rodziny będzie również rzutować na
decyzję sądu.

Oprócz wymienionej przesłanki warunkującej zawarcie ważnego związku małżeńskiego,

a związanej z wiekiem nupturientów, występują w konkretnych sytuacjach dalsze przeszkody
uniemożliwiające zawarcie małżeństwa. Tak więc nie może zawrzeć małżeństwa osoba
ubezwłasnowolniona całkowicie, osoba dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem
umysłowym oraz osoba już pozostająca w innym związku małżeńskim. Ponadto nie mogą
zawrzeć ze sobą związku małżeńskiego krewni i powinowaci w linii prostej (np. dziadkowie -
rodzice - wnukowie), a także rodzeństwo oraz przysposabiający z przysposobionym. W
odniesieniu do niektórych z wymienionych przeszkód np. związanych z występowaniem
choroby psychicznej czy niedorozwoju umysłowego, albo wynikających z powinowactwa,
możliwe jest uzyskanie zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa. Podkreślić należy, że w
przypadku zawarcia małżeństwa przez osoby, co do których występowały wskazane wyżej
przeszkody, małżeństwo takie może zostać unieważnione przez sąd.

Małżeństwo może być nadto unieważnione jeśli oświadczenie o wstąpieniu w związek

małżeński zostało złożone przez osobę, która znajdowała się w stanie wyłączającym
ś

wiadome wyrażenie woli oraz pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony lub pod

wpływem bezprawnej groźby drugiej strony względnie osoby trzeciej. Podkreślić należy, że
samo wystąpienie którejkolwiek z przesłanek do unieważnienia małżeństwa nie przesądza
automatycznie o jego nieważności, gdyż np. przy wystąpieniu stanu wyłączającego świadome
wyrażenie woli nie można unieważnić małżeJ1stwa po upływie trzech lat od jego zawarcia.

•

Obowiązki małżonków

Jak zasygnalizowano wcześniej, Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyraża zasadę równości

małżonków, co oznacza, że mąż nie jest tak jak to przyjmowały wcześniejsze systemy
prawne, głową rodziny, ale, że oboje małżonkowie mają równe prawa względem siebie i
swych dzieci. Wymagania, jakie pod tym względem stawia prawo małżonkom są
zdecydowanie wyższe niż wobec ludzi, którzy są sobie obcy.

Do podstawowych obowiązków małżonków zgodnie z dyspozycją art. 23 k.r.o. należy

wspólne pożycie. Wyraża się ono w istnieniu między małżonkami trojakich więzi:
- duchowej, przejawiającej się we wzajemnym szacunku, szczerości, zaufaniu,
wyrozumiałości, gotowości do kompromisów i ustępstw,
- fizycznej, związanej z dobrowolnym utrzymywaniem pożycia płciowego,
- gospodarczej, polegającej na wspólnym prowadzeniu gospodarstwa domowe go tak, aby
ich stopa życiowa była jednakowa.

Ponadto małżonkowie obowiązani są do wzajemnej pomocy, wierności i współdziałania

dla dobra rodziny, którą założyli. Podkreślenia wymaga fakt, że przyczynianie się do
zaspokojenia potrzeb rodziny, może polegać i to nawet w całości, na osobistych staraniach
danego małżonka o wychowanie wspólnych dzieci oraz pracy we wspólnym gospodarstwie
domowym.

MAŁśEŃSKIE USTROJE MAJĄTKOWE
Omawiany dział k.r.o. przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004
r. nr 162, poz. 1691) nosił tytuł "Stosunki majątkowe między małżonkami".

Pan Kowalski otrzymał ostatnio w pracy podwyżkę i mimo, że w rodzinie tylko on

pracował zawodowo, powodziło im się na tyle dobrze, iż oboje z żoną postanowili kupić
samochód. Pan Marcin był dumny z nowego nabytku i nieustannie podkreślał, że samochód
jest tylko jego własnością, gdyż tylko on zarobił na niego pieniądze.

W świetle obowiązujących przepisów pan Marcin nie miał prawa tak mówić. Zgodnie z

art. 31 i nast. k.r.o. zawarcie małżeństwa, co do zasady powoduje powstanie między
małżonkami wspólności majątkowej, która istnieje przez cały czas trwania małżel1stwa.
Wspólność obejmuje dorobek małżonków, tzn. przedmioty majątkowe nabyte w czasie
małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich stanowiące majątek wspólny.
Wspólność obejmuje dorobek małżonków, tzn. przedmioty majątkowe nabyte w czasie
małżel1stwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (ustawa nowelizacyjna z 17
czerwca 2004 r. wprowadza w tym miejscu pojęcie majątku wspólnego). Tak więc majątkiem
wspólnym staje się to, czego małżonkowie dorobią się po zawarciu małżeństwa, a majątek
który każdy z małżonków uzyskał przed zawarciem małżeństwa, należy nadal wyłącznie do
niego jako jego majątek odrębny zwanym majątkiem osobistym.

Tak więc w przytoczonej wyżej sytuacji nowo nabyty samochód nie będzie wyłączną

własnością Pana Marcina, a będzie stanowił współwłasność obojga małżonków i to
niezależnie od tego na którego z małżonków zostanie zarejestrowany.

Podkreślenia wymaga to, że przepisy regulujące stosunki majątkowe małżeńskie nie mają

zastosowania do sytuacji osób, pozostających w faktycznym wspólnym pożyciu, np.
konkubinatu.

Wspólność ustawowa małżeńska może istnieć tylko i wyłącznie między małżonkami i nikt

inny nie może wstąpić w prawa któregokolwiek z małżonków.

Jednakże oprócz majątku wspólnego małżonkowie posiadają również, jak wspomniano

wcześniej, majątki odrębne (osobiste), do których obok przedmiotów nabytych przed
zawarciem małżeństwa wchodzą przedmioty nabyte w czasie małżeństwa ale pochodzące ze
szczególnych źródeł (patrz art. 33 k.r.o.). Będą to m.in.:
- przedmioty nabyte przez dziedziczenie, czy darowiznę, chyba, że darczyńca lub
spadkodawca postanowił inaczej,
- przedmioty służące wyłącznie do zaspokojenia osobistych potrzeb małżonka np.: odzież,
obuwie, sprzęt sportowy, instrumenty muzyczne,

- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z

małżonków np.: nagrody literackie, naukowe, techniczne, czy uzyskane w różnego rodzaju
konkursach. Nie mają jednak tego charakteru nagrody wynikłe z obowiązków pracowniczych.

Oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, a w

zakresie zwykłego zarządu, może być on wykonywany również samodzielnie przez jednego z
nich. Jak wynika z przedstawionych wyżej okoliczności, zasadą jeśli chodzi o ustrój
majątkowy małżeństwa, jest wspólność majątkowa, która trwa przez cały czas jego istnienia.

Jednakże możliwe jest inne uregulowanie kwestii majątkowych między małżonkami niż

wynika to z przytoczonych wyżej rozwiązań ustawowych. Mianowicie, do powstania
wspólności majątkowej między małżonkami może nie dojść mimo zawarcia małżeństwa albo
wspólność ta może ustać w czasie trwania małżeństwa.
Sytuacja taka zaistnieje w razie zawarcia umowy przez małżonków, która wspólność
ustawową rozszerzy, ograniczy albo wyłączy poprzez ustanowienie rozdzielności majątkowej,

względnie na skutek orzeczenia sądu, który zniesie wspólność ustawową wprowadzając
rozdzielność majątkową.

Umowa między małżonkami winna być sporządzona w formie aktu notarialnego, gdyż

inaczej będzie nieważna. W sytuacji, gdy wyłonią się ważne powody przemawiające za
zniesieniem wspólności majątkowej, a jeden z małżonków nie wyraża zgody na jej zniesienie
w drodze umowy, drugi z małżonków może wystąpić z powództwem do sądu żądając jej
zniesienia i ustanowienia rozdzielności majątkowej. Ważnymi powodami w rozumieniu tego
przepisu będą m.in.: trwonienie majątku wspólnego, rażąca niegospodarność czy alkoholizm,
a więc sytuacje, w których działania jednego małżonka stanowią poważne zagrożenie dla
interesów majątkowych rodziny.

Czy wiesz, że...

Jakkolwiek prawo rodzinne dopuszcza możliwość zawarcia związku małżeńskiego

wyznaniowego to jednak unormowania prawa polskiego i Kodeksu kanonicznego (prawa
kościelnego) nie pokrywają się ze sobą co do wieku osób, mających zdolność do zawarcia
małżeństwa. Zgodnie z kanonem (odpowiednik artykułu w prawie świeckim) 1083 § 1
Kodeksu prawa kanonicznego wiek uprawniający do zawarcia małżeństwa dla mężczyzny
wynosi 16 lat, a dla kobiety już 14 lat. Dlatego w omawianym aspekcie, istotne znaczenie ma
instrukcja Konferencji Episkopatu Polski z dnia 22 października 1998 r., która stanowi, że "do
godziwego zawarcia małżeństwa wymaga się ukończenia 18 roku życia zarówno przez
mężczyznę, Jak i kobietę". Jakkolwiek prawo polskie przewiduje możliwość zawarcia
małżeństwa przez kobietę, która ukończyła 16 lat (na podstawie zgody sądu opiekuńczego), to
jednak do jego :zawarcia w Kościele - zgodnie z instrukcją - wymaga się dyspensy
Ordynariusza miejsca.

Prawo polskie nie zna instytucji zaręczyn. Dlatego przyrzeczenie zawarcia małżeństwa nie

rodzi żadnych skutków w sferze prawa rodzinnego, a szczególnie obowiązku zawarcia
związku małżeńskiego. Tak więc postępowanie takie może podlegać jedynie ocenie moralnej
i etycznej. Jednakże lekkomyślne spowodowanie po stronie osoby, co do której nie
dotrzymano przyrzeczenia zawarcia małżeństwa kosztów z uwagi np. na odwołanie
opłaconego przyjęcia weselnego, stanowi podstawę żądania stosownego odszkodowania od
osoby zrywającej przyrzeczenie małżeństwa (patrz orzeczenie Sądu Najwyższego z 15 lipca
1953 r., II C 687/53, PiP 1954 r.).

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Korzystając z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 1 do art. 17) wyjaśnij,

czy w sytuacji, gdy kobieta i mężczyzna osiągnęli wymagany wiek mogą zawsze zawrzeć
związek małżeński?

POKREWIEŃSTWO

Pokrewieństwo to stosunek łączący osoby pochodzące od wspólnego przodka.

Pokrewieństwo określa się w linii prostej i bocznej oraz w stopniach. Krewnymi w linii
prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej, np. matka - syn - wnuk. Krewnymi w
linii bocznej są inni krewni, np. rodzeństwo, ciotki, wujowie itd. Pokrewieństwo wywołuje
szereg skutków prawnych w prawic cywilnym i rodzinnym, np. w zakresie dziedziczenia,
obowiązków i uprawnień alimentacyjnych oraz zakazu zawierania małże6stw a w prawic
karnym odpowiedzialność za kazirodztwo.

POCHODZENIE DZIECKA
Państwo Kowalscy, razem z dziećmi zostali zaproszeni w odwiedziny do kuzynki Bogumiły
Kowalskiej, która była w ciąży i za kilka tygodni miał nastąpić poród. Gdy wracali do domu,
Adam cały czas dopytywał się rodziców, kto i w jaki sposób zostanie formalnie ojcem
dziecka, skoro Bogumiła zamieszkiwała wspólnie z panem Grzegorzem, ale nie byli oni
małżeństwem. Nie uzyskał jednak konkretnej odpowiedzi, gdyż rodzice stwierdzili, że sami
do końca nie wiedzą, a z taką sytuacją nie mieli do czynienia. Zresztą oboje cały czas
ubolewali nad nieodpowiedzialnością kuzynki.

Kwestie dotyczące opisanego problemu mają swoje uregulowanie w Kodeksie rodzinnym

i opiekuńczym, a konkretnie w Tytule 11 Pokrewieństwo obejmującym przepisy art. od 62 do
144. Wymieniony Tytuł składa się z trzech Działów.

Pierwszy obejmuje zagadnienia związane z rodzicami i dziećmi, a więc pochodzenie

dziecka i stosunki między rodzicami a dziećmi, drugi normuje kwestie przysposobienia, a
trzeci obowiązku alimentacyjnego.

Zagadnienia związane z pochodzeniem dziecka, a więc z ustaleniem jego stanu cywilnego

uregulowane zostały w art. 62 i nast. k.r.o.

Z przyczyn oczywistych i naturalnych, zasadniczą kwestią jest ustalenie ojcostwa, gdyż

określenie macierzyństwa nic nastręcza w praktyce problemów.

Zasadą przyjętą przez polskie ustawodawstwo jest domniemanie ojcostwa mężczyzny

będącego mężem matki dziecka. Z tego względu w przypadku dzieci zrodzonych w
małżeI1stwie z mocy ww. domniemania przyjmuje się, że są one dziećmi męża matki.
Dotyczy to również dzieci urodzonych do trzystu dni od ustania lub unieważnienia
małżeństwa. Powyższe domniemania mogą być obalone tylko na skutek powództwa o
zaprzeczenie ojcostwa. Podkreślić należy, że wymienione domniemanie wywiera skutki
prawne do czasu jego obalenia, a więc mąż matki jest cały czas, w świetle prawa ojcem
nawet, gdy jest oczywiste, że dziecko nie pochodzi od niego (np. długotrwała rozłąka
spowodowana wyjazdom zagranicznym).

Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa może wytoczyć zarówno mąż matki, jak i matka

przed właściwym miejscowo sądem rejonowym, przy czym mąż może uczynić to jedynie w
ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka, a matka w ciągu 6
miesięcy od urodzenia dziecka.

W tym miejscu wskazać należy, że zgodnie z brzmieniem art. 70 § 1 k.r.o. prawo do

wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przysługuje też samemu dziecku, po
osiągnięciu przez nie pełnoletności, ale nie później niż trzy lata od jej osiągnięcia. W sytuacji,
gdy nie zachodzi wskazane domniemanie (z taką sytuacją mamy do czynienia w opisanym
wyżej przykładzie) lub, gdy zostało ono skutecznie obalone, ustalenie ojcostwa może nastąpić
jedynie przez uznanie dziecka przez ojca albo na mocy orzeczenia sądu ustalającego ojcostwo
konkretnego mężczyzny.

•

Uznanie dziecka przez jego biologicznego ojca

Uznanie takie może nastąpić przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub przed

sądem opiekuńczym, względnie za granicą przed konsulem polskim, (jeśli oboje rodzice są
obywatelami polskimi). Ponadto w razie niebezpieczeństwa grożącego życiu ojca lub dziecka,
uznanie może nastąpić przed notariuszem. Istotą uznania jako aktu zawierającego element
woli (tzn. chęć uznania) oraz element przyznania faktu, (że dziecko pochodzi od uznającego),
jest to, że ustawodawca nic dał organowi powołanemu do przyjęcia oświadczenia, prawa do
kontroli zgodności tego oświadczenia z rzeczywistym stosunkiem biologicznym. Prawo
dopuszcza uznanie dziecka zarówno narodzonego jak i nienarodzonego, jeśli zostało już
poczęte (art. 75 k.r.o.).

Uznanie powoduje, że między uznającym, a uznawanym zaczynają obowiązywać

wszystkie prawa i obowiązki wynikające z rodzicielstwa. Podkreślić należy, że zdolność do
uznania ma tylko mężczyzna posiadający pełną zdolność do czynności prawnych, uzyskiwaną
z chwilą ukończenia 18 lat (nie dotyczy to osób ubezwłasnowolnionych). Jeśli mężczyzna z
jakiejś przyczyny pozbawiony jest tego przymiotu, to przedstawiciel ustawowy nie może w
jego imieniu uznać dziecka. Natomiast zgodnie z dyspozycją art. 74 k.r.o. ojciec mający
ograniczoną zdolność do czynności prawnych (małoletni, który ukończył 13 lat, osoba
ubezwłasnowolniona częściowo) może uznać dziecko, ale potrzeba do tego zgody jego
przedstawiciela ustawowego, który winien ją wyrazić przed organem, przed którym następuje
uznanie. Niezależnie od powyższych wymagań art. 77 k.r.o. stanowi, że do uznania dziecka
małoletniego oraz dziecka poczętego potrzebna jest zgoda matki dziecka, a jeśli dziecko W
chwili uznania jest pełnoletnie potrzebna jest również i jego zgoda.

Odnosząc się do podanego na wstępie przykładu pan Grzegorz może dobrowolnie przed

kierownikiem urzędu stanu cywilnego uznać dziecko Bogumiły i to nawet przed jego
urodzeniem. Natomiast oczywiste jest, że gdyby oboje zdecydowali się niezwłocznie na ślub
to dziecko po urodzeniu objęte byłoby domniemaniem, o jakim wspomniano wyżej.

•

śą

danie sądowego ustaleniu ojcostwa

W sytuacji, gdyby Grzegorz nie wykazywał przejawów odpowiedzialności i poczucia
obowiązku Bogumiła miałaby zgodnie z dyspozycją art. 84 k.r.o, prawo po urodzeniu dziecka
do żądania ustalenia ojcostwa.
Pozew o ustalenie ojcostwa matka (po uzyskaniu pełnoletności prawo to przysługuje samemu
dziecku) może wytoczyć w imieniu własnym jak i w imieniu małoletniego dziecka, a sądem
właściwym jest sąd rejonowy, przy czym pozwany w danym procesie może być tylko jeden
mężczyzna. Z dniem 10.07.2004 r. sądowego ustalenia ojcostwa może żądać również
domniemany ojciec. W toku postępowania sąd ustala czy mężczyzna obcował z matką
dziecka w okresie koncepcyjnym, o jakim mowa wart. 85 k.r.o., a także przeprowadza inne
stosowne dowody m.in. grupowe badania krwi oraz badania DNA (materiału genetycznego),
które w praktyce w sposób bezbłędny pozwalają wykazać ojcostwo danego mężczyzny.

Wyrok sądu ustalający ojcostwo z chwilą uprawomocnienia powoduje powstanie między

dzieckiem, a mężczyzną, którego dotyczy, praw i obowiązków wynikających z rodzicielstwa i
rodzi również skutki wobec osób trzecich. Podkreślić jednak należy, że sąd ustalając ojcostwo
danego mężczyzny może, jeśli stwierdzi ku temu podstawy, nie przyznać mu władzy
rodzicielskiej, ograniczając jego prawa tylko do obowiązku alimentacji.

STOSUNKI MIĘDZY RODZICAMI A DZIEĆMI. WŁADZA RODZICIELSKA.

Adam jak zwykle leniuchował. Jego mama już trzy razy prosiła go, aby wyniósł śmieci.

On nie reagował, tylko impertynenckim tonem odpowiadał, aby wyniosła je sama. Adam
nigdy nie słuchał mamy, mimo że ta wielokrotnie prosiła go tłumacząc, że jest jej ciężko, a on
ma już 14 lat i mógłby jej choć trochę pomóc. Ostatnio w ramach kary mama zabroniła mu
korzystania z komputera. Adam był tym rozżalony i gdy ponownie został poproszony o
pomoc, ze złością powiedział, że nie ma zamiaru niczego robić. Wtedy mama uderzyła go, co
podziałało na niego jak zimny prysznic. Szybko ubrał się i poszedł wyrzucić śmieci. Idąc
myślał" czy mama miała prawo tak postąpić ?".

Do zagadnień związanych z przedstawionym zdarzeniem również znajdują zastosowanie

przepisy prawa rodzinnego, a mianowicie dotyczące władzy rodzicielskiej (art. 87 i nast.
k.r.o.).

Zgodnie z dyspozycją mi. 87 k.r.o. rodzice i dzieci obowiązani są do wzajemnego

wspierania się, a dziecko pozostające na utrzymaniu rodziców i mieszkające u nich jest
obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie (patrz art. 91 k.r.o.).

Ponadto, jeśli dziecko osiąga dochody z własnej pracy i mieszka u rodziców, powinno

przyczyniać się do pokrycia kosztów utrzymania rodziny. Przez wspólne gospodarstwo należy
rozumieć nie tylko dom, ale też i gospodarstwo rolne rodziców, a także prowadzoną przez
nich działalność gospodarczą.

Podkreślić jednak należy, że rodzice mogą oczekiwać od dziecka tylko takiej pomocy,

która odpowiada jego fizycznym i psychicznym siłom, gdyż nie może na tym ucierpieć jego
wychowanie i rozwój.

Dziecko zgodnie z zapisem art. 92 k.r.o. aż do pełnoletności pozostaje pod władzą

rodzicielską. Władza rodzicielska to obowiązki spoczywające na rodzicach oraz
przysługujące im prawa, które winny być wykorzystywane do sprawowania pieczy nad
samym dzieckiem i jego majątkiem, jeśli go posiada. Człowiek osiąga pełnoletność z chwilą
ukończenia 18 lat lub wcześniej przez zawarcie małżel1stwa (dotyczy to tylko kobiet). Z
chwilą uzyskania peh1oletności władza rodzicielska wygasa z mocy samego prawa tzn. nie
potrzeba do stwierdzenia tego żadnej decyzji czy postanowienia jakiegokolwiek organu
władzy państwowej. Cechą charakterystyczną tej władzy jest to, że rodzice nie mogą
wcześniej dziecka od tej władzy uwolnić, ani przedłużyć jej trwania poza okres pełnoletności.

Realizując zasadę równouprawnienia kobiety i mężczyzny, Kodeks rodzinny i opiekuńczy

przyznaje jednakowe prawa do realizowania władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom. Zakres
władzy rodzicielskiej, co do zasady nie jest uzależniony od tego czy rodzice pozostają w
związku małże11skim, czy nie. Jednakowoż w odniesieniu do dzieci pozamałżeńskich mogą
wystąpić pewne ograniczenia (art. 93 §2 k.r.o.) w sprawowaniu tej władzy przez mężczyznę,
którego ojcostwo zostało uznane sądownie, gdyż przysługuje mu ona tylko wtedy, gdy sąd ją
przyzna.

Władza rodzicielska obejmuje prawo do wychowywania dziecka, z czym wiąże się

usankcjonowany prawnie obowiązek posłuszeństwa dziecka pozostającego pod władzą
rodzicielską wynikający z art. 95 § 1 k.r.o. Obowiązek ten oznacza podporządkowanie się
przez dziecko woli rodziców. Stanem zamierzonym przez ustawodawcę jest to aby rodzice
uwzględniając godność dziecka swym przykładem, wpływem na jego zachowanie, uzyskiwali
po stronie dziecka świadome i niewymuszone podporządkowanie się ich poleceniom.
Wymaga to od rodziców pełnej odpowiedzialności, posiadania autorytetu i konsekwencji w
działaniu. Jednakże środki te mogą okazać się niewystarczające. Wtedy rodzice mogą
wymusić posłuszeństwo w drodze upomnienia, a nawet karcenia fizycznego. Karcenie to nie
może oczywiście przybrać form szkodliwych dla zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka,
gdyż wtedy może stać się działaniem przestępczym, przybierającym formę znęcania się
fizycznego lub psychicznego w rozumieniu art. 207 Kodeksu karnego. Należy, bowiem
pamiętać, że wychowanie ma na celu przygotowanie młodego człowieka do samodzielnego
ż

ycia w społeczeństwie, dlatego niedopuszczalne jest nadużywanie przez rodziców prawa do

karcenia. Nadużywanie tych uprawnień, powodując zagrożenie dobra dziecka, oprócz
wskazanych wyżej konsekwencji prawnokarnych, może prowadzić do wdrożenia stosownego
postępowania przed sądem opiekuńczym w trybie art. 109 k.r.o. Sąd powziąwszy wiadomość
o zagrożeniu dobra dziecka (np.: na skutek zawiadomienia przez policję, czy władze szkoły),
może jeśli stwierdzi ku temu podstawy m.in. zobowiązać rodziców małoletniego do
określonego postępowania, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonywania tego
zarządzenia, nadto może poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi
kuratora sądowego.

Rodzice wychowują dziecko ale i kierują nim, a nadto obowiązani są troszczyć się o jego

fizyczny i duchowy rozwój, uwzględniając upodobania i uzdolnienia dziecka. Prawo
kierowania dzieckiem (art. 96 kro.), a więc decydowanie o jego trybie życia daje możliwość
właściwego kształtowania osobowości. Obejmuje to m.in. prawo do określania miejsca
pobytu dziecka, kontrolowanie w jakim przebywa towarzystwie, jak spędza czas, jakie
uprawia rozrywki, jakie ogląda filmy oraz czy wypełnia swoje obowiązki, a szczególnie

obowiązek nauki. Jednakże w tym miejscu należy jednoznacznie podkreślić, że ze
wskazanym uprawnieniem rodziców wiąże się ich obowiązek ochrony dziecka przed
niebezpiecze11stwami, szkodzącymi jego duchowemu i fizycznemu rozwojowi np. przed
złym towarzystwem, narkomanami, gangami młodzieżowymi, sektami. Nadto rodzice
obowiązani są do zapewnienia dziecku należytej egzystencji tzn. wyżywienie, odzież, pomoce
szkolne. Przy ocenie realizacji tego ostatniego obowiązku muszą być uwzględniane
możliwości ekonomiczne rodziców. Obowiązek ten nic jest tożsamy z obowiązkiem
alimentacyjnym, polegającym na dostarczaniu dziecku środków utrzymania oraz
wychowania.

Podkreślić należy, że obowiązek alimentacyjny istnieje niezależnie od władzy

rodzicielskiej tzn. obciąża również i tego rodzica, któremu nie przyznano władzy
rodzicielskiej lub go jej pozbawiono.

Zgodnie z dyspozycją art. 101 kr.o. rodzice są obowiązani do sprawowania z

odpowiednią starannością zarządu majątkiem dziecka, przy czym zarząd ten nie może
obejmować zarobków dziecka (jeśli za zgodą opiekunów i inspektora pracy z Państwowej
Inspekcji .Pracy podjęło ono po uk0l1czeniu 16 lat zatrudnienie) oraz przedmiotów oddanych
dziecku do swobodnego użytku.

W tym miejscu należy zasygnalizować, że rodzice nie są jedynymi wychowawcami

dziecka. Bardzo ważne funkcje wychowawcze pełni szkoła, z którą rodzice winni
współpracować dla dobra dziecka. Podkreślenia wymaga to, że rodzice i dzieci są obowiązani
wzajemnie się wspierać, a regulacje prawne służą ochronie stosunków osobistych między
nimi przed niegodziwymi zachowaniami zarówno osób trzecich jak i ich samych, co mogłoby
osłabiać więzi rodzinne.

Instrumenty tej ochrony są określone w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego

zawierających nakazy i zakazy, których zadaniem jest umacnianie szczególnej więzi
emocjonalnej łączącej w sposób naturalny rodziców i dzieci. Z tych względów, mimo, że
ustawodawca nadał tym zagadnieniom charakter normatywny, to jednak nie wprowadził
sankcji za naruszenie tych norm. Uznać to należy za słuszne, gdyż obowiązki z omawianej
sfery ze swej natury nie powinny być wymuszane w drodze egzekucji. Oczywiście czym
innym jest ewentualna odpowiedzialność karna za wzajemne zachowania członków rodziny,
sprowadzające się m.in. do niewykonywania względem siebie obowiązków, a będące
przestępstwami ściganymi w drodze postępowania karnego. W szczególności wskazać tu
trzeba na unormowane wart. 206 i nast. Kodeksu karnego przestępstwa przeciwko rodzinie i
opiece np. znęcanie się nad osobą najbliższą (art. 207 kk), rozpijanie małoletniego (art. 208
kk.) czy porzucenie (art. 210 k.k.).

•

Przysposobienie

W tym miejscu należy wskazać na instytucję przysposobienia (art. 114 i nast. k.r.o.), w której
stosunki między przysposabiającym a przysposobionym charakteryzują się podobieństwem
do stosunków panujących między rodzicami a dziećmi.

Przysposobiona może być jedynie osoba małoletnia, a przysposobienie musi mieć na celu

jej dobro. Zadaniem przysposobienia jest zapewnienie dziecku pozbawionemu w całości lub
w części (rodzina niepełna) środowiska rodzicielskiego, prawidłowych warunków rozwoju.
Przysposobienie może zapewnić dziecku warunki niemal identyczne jak w naturalnej
rodzinie. Od strony prawnej realizacją tej funkcji jest to, że stosunki regulujące
przysposobienie odwołują się do takich samych praw i obowiązków, jakie istnieją między
dzieckiem a jego rodzicami.

Przysposobienie następuje na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego na żądanie

przysposabiającego. Przysposabiającym może być osoba, którą z przysposabianym łączy
stosunek pokrewieństwa np. wnuk przez dziadków, czy młodszy brat przez starszego. Przy
czym prawo wymaga, aby między przysposabiającym a przysposabianym była odpowiednia

różnica wieku, a więc taka jak w normalnej rodzinie.

W sytuacji, gdy przysposabiany ukończył 13 lat do przysposobienia jest potrzebna jego

zgoda (art. 118 k.r.o.), a w każdym przypadku niezbędna jest zgoda rodziców biologicznych,
jeśli nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej (patrz bliżej art. 119 k.r.o.).

Czy wiesz, że...

Polska ratyfikowała Konwencję o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. (patrz

Dz.U. z 1991 r., nr 120; poz. 526). Konwencja ta przyznaje dziecku prawo do wychowywania
go przez rodziców (art. 7), nakłada na rodziców odpowiedzialność za jego rozwój i
wychowanie (art. 8) oraz powierza rodzicom kierowanie dzieckiem przy korzystaniu i
ochronie jego praw (art. 5). Uregulowania zawarte w Konwencji, wbrew wyrażanym obawom
nie wpłynęły na kształt władzy rodzicielskiej wynikający z Kodeksu rodzinnego i nie mogą
być traktowane jako swoiste przeciwstawienie zawartych w nich praw dziecka, władzy
rodzicielskiej. Przyznane Konwencją prawa obejmują m.in. ochronę dziecka nie tylko przed
ś

wiatem zewnętrznym ale również jego ochronę w rodzinie. Kodeks rodzinny określa sposób

tej ochrony oraz kieruje do rodziców odpowiednie dyrektywy, przewiduje kontrolę ich
wykonania oraz sankcje za nadużywanie kompetencji lub zaniedbywanie obowiązków (np.
pozbawienie władzy rodzicielskiej). W tym sensie nie można przyjmować, że władza
rodzicielska na skutek ratyfikacji ww. Konwencji uległa zawężeniu, albo, że dziecko może
przeciwstawić rodzicom swoje własne prawo dotycząca sposobu wykonywania władzy
rodzicielskiej.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Korzystając z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie przepisów dotyczących
obowiązku alimentacyjnego ustal, kiedy rodzice nie są zobowiązani do świadczeń
alimentacyjnych względem dziecka, mimo że nie jest ono w stanie utrzymać się
samodzielnie?
2. Określ, kto jest przedstawicielem ustawowym dziecka pozostającego pod władzą
rodzicielską?

KURATELA I OPIEKA

KURATELA
Pan Marcin Kowalski pracuje w dziale sprzedaży firmy zajmującej się handlem sprzętem
komputerowym. Dotychczas jego firma nie miała problemów, gdyż wszyscy kontrahenci
wywiązywali się w terminie ze zobowiązań. Dlatego gdy okazało się, że pan Jan Nowak nie
zapłacił za wykonaną dostawę zestawów komputerowych, mimo upływu terminu, pan Marcin
podjął, w zakresie swych obowiązków działania dla odzyskania należności. Po pewnym
czasie pojawił się jednak problem, w jaki sposób dochodzić należności przed sądem w
postępowaniu cywilnym, gdyż J. Nowak oddalił się z miejsca' zamieszkania w nieznanym
kierunku.
Rozwiązanie tego zagadnienia znajdziemy w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w
przepisach zawartych w Tytule III Opieka i Kuratela. Wymieniony Tytuł składa się z trzech
Działów obejmujących art. od 145 do 184.

Pierwszy Dział obejmuje zagadnienia dotyczące opieki nad małoletnim, a więc m.in.

ustanowienie i sprawowanie opieki, zwolnienie opiekuna i ustanie opieki, drugi normuje

opiekę nad ubezwłasnowolnionym całkowicie, a trzeci kuratelę.

Kuratela jest instytucja mającą na celu zapewnienie pieczy nad osobą fizyczną

lub prawną, która z różnych przyczyn nie może prowadzić swoich spraw. Uwzględniając
funkcje, dla których powołuje się kuratorów możemy wyróżnić m.in. kuratora dla
ubezwłasnowolnionego częściowo, kuratora dla osoby ułomnej, kuratora dla osoby
nieobecnej, kuratora do zarządu majątkiem, kuratora osoby prawnej, czy również kuratora
procesowego. Kuratora ustanawia się w wypadkach przewidzianych w przepisach ustawy.

.

Organami uprawnionymi do ustanowienia kuratora są zależnie od potrzeb i realiów danej

sprawy: sąd opiekuńczy (np. dla ubezwłasnowolnionego częściowo), sąd orzekający w danej
sprawie (np. w sprawach o prawa stanu tzn. o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie czy
zaprzeczenie ojcostwa - gdy pozwany zmarł po wytoczeniu postępowania), inny organ (np.
notariusz).

Odnosząc się do przytoczonego przykładu należy zwrócić uwagę na instytucję kuratora

procesowego. Kurator taki ustanawiany jest przez organ prowadzący dane postępowanie i na
potrzeby tego postępowania po to, aby reprezentował stronę nie mogącą osobiście tego
czynić. Taka reprezentacja możliwa jest zarówno w postępowaniu procesowym jak i w
postępowaniu nieprocesowym, egzekucyjnym i notarialnym. Kuratora procesowego
ustanawia wyłącznie sąd prowadzący konkretne postępowanie np.: rozpoznający pozew o
zapłatę, który może to uczynić dla strony, której miejsce pobytu jest nieznane, a której ma być
doręczony pozew lub inne pismo procesowe. Kurator może być także ustanowiony dla osoby
prawnej w sytuacji, gdy dana jednostka organizacyjna nie ma organów (np. prezes spółki) lub
gdy miejsce pobytu tych organów jest nieznane. Tak, więc w przytoczonym przykładzie
instytucja kuratora pozwoli na prowadzenie postępowania sądowego mimo nieobecności
dłużnika.

OPIEKA

Adam Kowalski wrócił ze szkoły bardzo poruszony. Zaczął opowiadać mamie, że jego

kolegę Piotrka spotkało nieszczęście, gdyż oboje jego rodzice zginęli w wypadku
samochodowym. Adam nie potrafił sobie wyobrazić jak Piotrek da sobie sam radę w życiu,
przecież ma dopiero 14 lat.

W opisanej sytuacji może mieć zastosowanie instytucja prawa rodzinnego zbliżona

charakterem do kurateli, a mianowicie opieka, w tym konkretnym przypadku opieka nad
małoletnim. Podobieństwo obu tych instytucji najpełniej wyraża się w dyspozycji art. 178 § 2
k.r.o., który stanowi, że przepisy dotyczące opieki w pewnych sytuacjach stosuje się do
kurateli.

Opieka służy ochronie interesów osobistych i majątkowych osób małoletnich, niebędących

pod władzą rodzicielską oraz osób całkowicie ubezwłasnowolnionych.

Tak więc instytucja ta związana jest z osobami wymagającymi pieczy nad nimi samymi,

ich majątkiem, a także reprezentowania ich. Zgodnie z regulacjami Kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego, opieka winna mieć na celu dobro podopiecznego. Podlega ona nadzorowi sądu
i jest sprawowana bezpłatnie. Podkreślić należy, że opieka nad małoletnim stanowi namiastkę
władzy rodzicielskiej, a nad całkowicie ubezwłasnowolnionym zastępuje rozsądne działania
samego ubezwłasnowolnionego.

Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania

(względnie pobytu) osoby, której dotyczy postępowanie. Sąd ten obowiązany jest podjąć
działania również z urzędu tzn., jeśli poweźmie wiadomość, że zachodzą ku temu podstawy.
Obowiązek powiadomienia sądu o potrzebie ustanowienia opieki, ciąży nie tylko na każdym
kto o tym ma wiadomość ale też na m.in. na policji, placówkach oświatowych, organach

gminy czy organizacjach społecznych. Generalnie opiekunem danej osoby może być
wyznaczona jedna osoba, a wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem może być
powierzone tylko małżonkom. Jest to oczywiste, gdy waży się, że opieka nad małoletnim ma
zastępować władzę rodzicielską.

Zgodnie z dyspozycją mi. 149 k.r.o. sąd winien ustanowić opiekunem osobę wskazaną

przez ojca lub matkę, jeśli nie byli oni pozbawieni władzy rodzicielskiej.

Jeśli opiekuna nie będzie można ustanowić w sposób wskazany wyżej, winien on być

ustanowiony spośród krewnych lub innych osób bliskich. W tym miejscu wskazać należy, że
jeśli pozostający pod opieką przebywa w zakładzie wychowawczym, sąd może zwrócić się do
tego zakładu o wskazanie osoby, której opieka mogłaby być powierzona. Natomiast dla
osoby, ubezwłasnowolnionej całkowicie, opiekunem winien być ustanowiony przede
wszystkim jej małżonek, a jeśli taka opcja nie może być zrealizowana to sąd winien
opiekunem ustanowić jej ojca lub matkę (art. 176 k.r.o.).

Osoba, która w wyniku postępowania zostanie przez sąd ustanowiona opiekunem jest

obowiązana, po złożeniu przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym do niezwłocznego objęcia
opieki. Obowiązkiem opiekuna jest wykonywanie swych powinności z należytą starannością.
Musi on przy tym uwzględniać zarówno dobro osoby pozostającej pod opieką jak i interes
społeczny. Obie wymienione kategorie muszą być tak realizowane, aby były ze sobą zgodne
skoro podstawowym celem wychowania dziecka jest przygotowanie go do życia w
społeczeństwie. Ponadto podkreślić należy, że ważnym zadaniem opiekuna dziecka,
działającego jako jego przedstawiciel ustawowy jest podjęcie działań zmierzających do
uzyskania od rodziców dziecka (jeśli żyją, a są jedynie pozbawieni władzy rodzicielskiej)
ś

wiadczeń alimentacyjnych na jego rzecz.

Fakt, iż opieka nad małoletnim ma wytworzyć taki stan, jakby dziecko wychowywano w

normalnej rodzinie uwidacznia się w tym, że do sprawowania opieki stosuje się odpowiednie
przepisy regulujące władzę rodzicielską. Jednakże opiekun w zakresie czynności związanych
ze sprawowaniem opieki nie jest całkowicie swobodny. Musi on nie tylko uzyskiwać
zezwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach małoletniego ale wręcz
pozostaje pod bieżącym nadzorem sądu opiekuńczego, który zaznajamia się z działalnością
opiekuna oraz może mu udzielać wskazówek i poleceń.

Czy wiesz, że...

Obowiązek podjęcia przez wyznaczoną osobę czynności opiekuna ma charakter nie tylko
obowiązku społecznego, czy obywatelskiego ale przede wszystkim prawnego. Dlatego jeśli
jego niewykonanie doprowadzi do tego, że osoba podlegająca opiece poniesie szkodę to rodzi
to po stronie opiekuna odpowiedzialność odszkodowawczą jaką prawo cywilne wiąże z
niewykonaniem zobowiązania (zobacz art. 471 i nast. k.p.c.). Ponadto Kodeks postępowania
cywilnego przewiduje środek zdyscyplinowania opiekuna i przymuszenia go do podjęcia
opieki. Mianowicie przepisy przewidują możliwość wymierzenia opiekunowi grzywny, która
podlega ściągnięciu na rzecz Skarbu Państwa. Po wymierzeniu tej grzywny, nawet jeśli
opiekun niezwłocznie przystąpi do wykonywania opieki, nie może być ona umorzona i
podlega ściągnięciu w trybie egzekucji sądowej (zobacz art. 598 § 1 k.p.c., art. 163 § 1 k.p.c.).

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ćwiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.
1. Korzystając z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustal czy osoba dotknięta inwalidztwem
uniemożliwiającym jej poruszanie się może mieć ustanowionego kuratora?

2. Zastanów się nad podanym wcześniej przykładem i powiedz, kto mógłby jako pierwszy

powiadomić sąd opiekuńczy o potrzebie ustanowienia opiekuna dla Piotra, skoro jego rodzice
zginęli w wypadku samochodowym?

36.

Postępowanie cywilne. Zasady. Przebieg

ISTOTA I RODZAJE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

POJĘCIE I CHARAKTER FORMALNEGO PRAWA CYWILNEGO
System prawa cywilnego można podzielić na prawo materialne i formalne.
Na prawo cywilne materialne składają się normy regulujące stosunki społeczne o charakterze
majątkowym (przynależność rzeczy i innych dóbr do podmiotów oraz wymiana dóbr i usług) i
niemajątkowym między podmiotami prawa cywilnego.

Natomiast prawo cywilne formalne zwane także prawem postępowania cywilnego to ogół

przepisów prawnych normujących właściwość sądów i innych organów l)1'aZ regulujących
postępowanie przed tymi sądami albo organami przede wszystkim w zakresie stosunków
prawa cywilnego materialnego.
Stronami procesu cywilnego są powód (wierzyciel) i pozwany (dłużnik). Postępowanie
cywilne toczy się przed sądami powszechnymi (sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy
apelacyjne) oraz przed Sądem Najwyższym.

Należy także pamiętać, że spory rozstrzygane być mogą przez sądy polubowne (zwane

także arbitrażowymi), mające charakter sądów prywatnych, których wyboru dokonują strony
w umowie, określając reguły postępowania przed takimi sądami.

Do kategorii "innych organów" zalicza się wszystkie te instytucje, które na mocy

odrębnych ustaw powołane zostały do rozpoznawania i rozstrzygania spraw cywilnych (np.
komonicy, notariusze).

Jedynie sądy powołane są do wykonywania funkcji wymiaru sprawiedliwości, a droga

sądowa stanowi w stosunkach cywilnoprawnych podstawową metodę ochrony praw
podmiotowych.

sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Porównaj i podaj podstawowe różnice między prawem cywilnym materialnym i
formalnym.
2. Wskaż, czego dotyczą obie gałęzie prawa cywilnego i jaki zakres zagadnień regulują.

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDÓW
Pod pojęciem właściwości sądów do rozpoznawania spraw cywilnych kryje się
rozgraniczenie kompetencji poszczególnych sądów do rozpoznawania i rozstrzygania spraw,
jak też dokonywania czynności w postępowaniu sądowym oraz ustalenie zasad, według
których dana sprawa ma być wniesiona celem rozpoznania.

Z jednej strony należy uporządkować reguły przekazywania spraw do rozpoznania

poszczególnym sądom (rejonowym, okręgowym, apelacyjnym oraz Sądowi Najwyższemu),
tj. ustalić np., jakimi kategoriami spraw zajmować się będą w pierwszej instancji sądy
rejonowe, a jakimi sądy okręgowe, z drugiej zaś oznaczyć zasady podziału spraw i czynności
pomiędzy sądami równorzędnymi, tj. odpowiedzieć na przykład na pytanie, który z sądów
rejonowych będzie właściwy do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy.

Głównymi kryteriami podziału właściwości sądów są: rodzaj czynności procesowych,

rodzaj spraw, które mają być przedmiotem rozpoznania oraz zasięg terytorialny oparty o
przesłankę podmiotową np. miejsca zamieszkania jednej ze stron postępowania albo
przedmiotową np. miejsca położenia przedmiotu sporu, popełnienia czynu, czy dokonania

określonej czynności prawnej.

Kryteria powyższe pozwalają m.in. określić, który sąd - rejonowy czy okręgowy - jest

uprawniony do rozpoznania danej sprawy, jako sąd pierwszej instancji (tzw. właściwość
funkcyjna), tj. sąd, do którego należy np., złożyć pozew albo do rozpoznania środków
odwoławczych (sąd okręgowy, jeżeli sądem pierwszej instancji był sąd rejonowy albo
apelacyjny, jeżeli sądem pierwszej instancji był sąd okręgowy).

W zależności od przedmiotu i rodzaju sprawy jej rozpatrzenie w pierwszej instancji

powierza się sądom rejonowym albo na zasadzie wyjątku okręgowym (tzw. właściwość
rzeczowa). Do spraw zastrzeżonych dla właściwości sądów okręgowych zalicza się m.in.
roszczenia: o prawa majątkowe, których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 tysięcy
złotych (w sprawach gospodarczych - 100 tysięcy złotych), o ochronę praw niemajątkowych
np. dóbr osobistych, praw autorskich, praw do znaków towarowych, z zakresu prawa
prasowego np., naruszenie przez dziennikarza dóbr osobistych osób bądź instytucji w radiu,
telewizji czy gazecie.

Przekazanie sprawy sądowi właściwemu miejscowo i rozstrzygnięcie np." który z sądów

rejonowych upoważniony jest do jej rozpoznania zależy natomiast od terytorialnego zakresu
ich działalności i wynika z podziału terytorium par1stwa na okręgi sądowe (tzw. właściwość
miejscowa). Problem wyboru sądu miejscowo właściwego do rozpoznania sprawy pojawia się
z reguły wtedy, gdy obie strony postępowania (np. pozwany i powód) mają miejsce
zamieszkania lub siedzibę (w przypadku osób prawnych) w okręgach różnych sądów.

W prawie procesowym ustaliła się szeroko akceptowana zasada, zgodnie z którą

powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce
zamieszkania lub siedzibę. Jeżeli spór dotyczy nieruchomości wyłącznie właściwym jest sąd
miejsca jej położenia.

W powództwach z zakresu prawa spadkowego wyłącznie właściwym jest sąd ostatniego

miejsca zamieszkania zmarłego spadkodawcy.

W pewnych przypadkach prawo dopuszcza, aby powód dokonał sam wyboru sądu, przed

który wytoczy powództwo tzw. właściwość przemienna. Jeżeli na przykład powództwo
dotyczy żądania zapłaty wynagrodzenia za wykonaną usługę, wytoczyć je można przed sąd
miejsca zamieszkania albo siedziby powoda.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Ustal sądy właściwe do skierowania pozwu w opisanych poniżej sytuacjach.

1. J. Kowalski zamieszkały w Krakowie zawarł z A. Nowakiem zamieszkałym we Wrocławiu

umowę sprzedaży używanego telewizora. Cenę sprzedaży ustalono na kwotę 3.860 PLN. A.
Nowak mimo wydania mu telewizora nie uiścił ceny. Jan Kowalski żąda jej zapłaty. Do
jakiego rzeczowo i miejscowo właściwego sądu powinien skierować pozew?

2. Sąsiedzi zamieszkujący w miejscowości B. pod Toruniem kolejny raz pokłócili się o przebieg

granicy między ich nieruchomościami. Jeden z nich użył wobec swego adwersarza słów
uznanych powszechnie za obelżywe i w obecności innych osób - świadków zdarzenia uderzył
go w twarz, powodując wstrząśnienie mózgu. Pokrzywdzony sąsiad, poza toczącą się
równolegle sprawą karną, domaga się przeprosin i zadośćuczynienia za naruszenie dóbr
osobistych oraz rozstrzygnięcia sporu granicznego. Do jakiego sądu trafi każda z tych spraw?

RODZAJE POSTĘPOWAŃ SĄDOWYCH
Podstawowym źródłem prawa regulującego postępowanie cywilne jest ustawa z dnia 17
listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (zwany da]ej w skrócie "k.p.c."). W ujęciu
materialnoprawnym sprawami cywilnymi są, stosownie do art. 1 k.p.c., sprawy wynikające ze
stosunków prawa cywilnego materialnego, w tym prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz
prawa pracy, a także inne sprawy, do których przepisy k.p.c. stosuje się z mocy ustaw

szczególnych (np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych - emerytur i rent,
odszkodowawcze z tytułu niesłusznego aresztowania bądź skazania). Zakres podmiotowy i
przedmiotowy dopuszczalności drogi sądowej w sprawach cywilnych jest zasadniczo
wyznaczany przez pojęcie sprawy cywilnej w rozumieniu powyższego art. l k.p.c.
Kodeks postępowania cywilnego obejmuje zwłaszcza postępowania sądowe:

•

postępowanie sporne,

•

postępowanie nieprocesowe,

•

postępowania pomocnicze,

•

postępowanie egzekucyjno,

•

międzynarodowe postępowanie cywi1ne.

Głównymi postępowaniami rozpoznawczymi jest postępowanie sporne zwane procesem i
postępowania nieprocesowe. Do kategorii głównego postępowania cywilnego zaliczyć należy
postępowanie egzekucyjne.

Proces jest postępowaniem modelowym w tym sensie, że jego instytucje, zasady i formy

stosuje się odpowiednio w innych rodzajach postępowania.

W postępowaniu cywilnym istnieje swego rodzaju ustawowe domniemanie na rzecz drogi

procesu cywilnego. W trybie procesu rozstrzygana jest większość spraw cywilnych, w tym
wszystkie rodzaje powództw. Jest to zasadniczy typ postępowania rozpoznawczego, w
którym zadaniem sądu jest rozstrzygnięcie sporu między stronami, polegające na zasądzeniu
ś

wiadczenia np. zapłaty ceny, wykonania dzieła, wydania rzeczy, ustaleniu istnienia

określonego stosunku prawnego (np. ustalenia nieważności umowy, istnienia obowiązku
zachowania się w określony sposób, a także ukształtowania istniejącego między stronami
stosunku prawnego np. rozwiązania umowy, zmiany wysokości lub sposobu spełnienia
ś

wiadczenia ustalonego w umowie.

Proces oparty jest na zasadzie pełnej dyspozycyjności i inicjatywy stron. Zdarzeniem

inicjującym wszczęcie procesu jest złożenie w sądzie pozwu przez powoda, a zatem zależy
wyłącznie od jego woli. Sąd nie może wytoczyć powództwa z urzędu, a więc z własnej
inicjatywy.

Proces prowadzony jest w oparciu o zasadę kontradyktoryjności i dwustronności, co

oznacza, że sąd jest jedynie powołany do wysłuchania stron i rozwiązania sporu między
dwiema przeciwstawnymi stronami (powodem i pozwanym) oraz nie może ingerować w
przyjęty przez nie sposób prezentowania i dowodzenia swych racji.

Proces nie jest postępowaniem jednolitym. Obok postępowania ogólnego, przewidzianego

dla ogółu spraw rozpoznawanych w postępowaniu spornym wyróżnia się postępowania
szczególne zwane odrębnymi. Do grupy odrębnych zaliczane są z reguły te postępowania,
których specyfika i znaczenie społeczne wymaga szczególnego traktowania.
Należą do nich m.in. postępowania w sprawach małżeńskich np. sprawy o rozwód i separację,
- między rodzicami a dziećmi np. ustalenie pochodzenia dziecka, zaprzeczenie ojcostwa,
rozwiązanie adopcji - inaczej przysposobienia,
- o naruszenie posiadania,
- w sprawach gospodarczych.
W ramach postępowania nieprocesowego w sposób najpełniejszy i efektywny realizowana
jest funkcja sądów polegająca na udzielaniu szczególnej ochrony prawom podmiotowym i
bezpośredniej, władczej ingerencji w stosunki prawne w dziedzinie prawa cywilnego w
sytuacjach, gdy osoby zainteresowane nie mogą same stać na ich straży i ich skutecznie
realizować. Celem nieprocesowych czynności sądu może być też kształtowanie niektórych
stosunków prawnych oraz legalizacja pewnych kategorii czynności prawnych. Postępowanie
to z zasady nie polega, w przeciwiel1stwie do procesu, na rozwiązywaniu sporów między
autonomicznymi, równorzędnymi podmiotami i w dużej mierze opiera się na działaniu sądu z

urzędu z wyłączeniem swobody i inicjatywy zainteresowanych osób, W postępowaniu
nieprocesowym nie dochodzi do złożenia pozwu, ale do złożenia wniosku, jeżeli wszczynane
jest na wniosek zainteresowanego. Przeprowadzenie postępowania jest możliwe nawet z
udziałem jednej osoby. Stąd też podmioty występujące w postępowaniu nieprocesowym
określane są mianem uczestników a nie stron postępowania. Do spraw rozstrzyganych w
trybie nieprocesowym zalicza się m.in. sprawy z zakresu:

•

prawa osobowego, np. o ubezwłasnowolnienie, o uznanie za zmarłego,

•

prawa rzeczowego, np. o stwierdzenie zasiedzenia, o zniesienie współwłasności,

•

prawa spadkowego, np. ogłoszenie testamentu, złożenie oświadczenia o przyjęciu lub
odrzuceniu spadku,

•

prawa rodzinnego i opiekuńczego, np. przysposobienie, opieka i kuratela, po-
zbawienie, ograniczenie i przywrócenie władzy rodzicielskiej,

•

postępowań rejestrowych, np. wpisanie do Krajowego Rejestru Sądowego spółki
handlowej, partii czy fundacji.

Wśród postępowań pomocniczych, które toczą się niezależnie od postępowania głównego

wyróżnić należy zwłaszcza postępowanie o zwolnienie od kosztów sądowych, postępowania
pojednawcze, o zabezpieczenie dowodów, czy też postępowanie zabezpieczające.
Postępowania pomocnicze mają na celu umożliwienie wytoczenia powództwa lub złożenia
wniosku (czynności przygotowawcze), zebranie materiału dowodowego, umożliwienie
prowadzenia postępowania albo egzekucji. Postępowania pomocnicze nie zmierzają zatem
bezpośrednio do ochrony praw podmiotowych i stosunków prawnych i ich przymusowej
realizacji, ale pośrednio służą osiąganiu tych celów w drodze przygotowania, uzupełnienia lub
zabezpieczenia możliwości prowadzenia i zak0l1czenia postępowania głównego.

Zasadniczym celem postępowania egzekucyjnego jest przymusowe wyegzekwowanie

rozstrzygnięć zawartych w tzw. tytułach egzekucyjnych (wyrokach, postanowieniach,
zwanych łącznie orzeczeniami) zapadłych w postępowaniu rozpoznawczym z odwołaniem się
dostosowania środków przymusu państwowego, których głównym wykonawcą jest komornik.
Tylko wyroki i postanowienia zasądzające świadczenie stanowić mogą tytuły egzekucyjne
będące podstawą wszczęcia i prowadzenia egzekucji.

W sądowym postępowaniu cywilnym wyodrębnia się ponadto międzynarodowe

postępowania cywilne, tj. postępowania w sprawach cywilnych o charakterze między-
narodowym, w których występuje tzw. element obcy. Element ten może mieć charakter
podmiotowy np. stroną procesu lub uczestnikiem postępowania nieprocesowego jest
cudzoziemiec, albo obywatel polski mający miejsce zamieszkania za granicą lub
przedmiotowy, jeżeli w sprawie pojawia się jakakolwiek okoliczność wiążąca przedmiot
postępowania z prawem innego państwa np., umowa została zawarta lub wykonana w innym
państwie, przedmiot sporu znajduje się za granicą. Stosowanie przepisów międzynarodowego
postępowania cywilnego wchodzi także w grę w sytuacjach, gdy międzynarodowy charakter
mają pewne czynności procesowe np. przesłuchanie świadków, wizja lokalna, istnienie
orzeczenia sądu zagranicznego w danej sprawie.

Szczególnym rodzajem międzynarodowego postępowania cywilnego jest postępowanie o

uznanie lub stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1.3. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Wskaż podstawowe różnice między postępowaniem spornym (procesem) i postępowaniem
nieprocesowym.
2. Wskaż, do jakiego rodzaju postępowania należy zaliczyć ustanowienie adopcji, a do jakich
rozwiązanie adopcji.
3. Określ, czy wyrok stwierdzający nieważność umowy może być tytułem egzekucyjnym?

37.

Środki odwoławcze w postępowaniu cywilny - apelacja, kasacja. Sądy polubowne
(konsumenckie)

ZAŁOśENIA I ZASADY NACZELNE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

System prawny spełnia funkcje, jakie stawia przed nim ustawodawca, jeżeli cała jego

struktura i charakter prawny poszczególnych instytucji wchodzących w jego skład
odpowiadają pewnym uniwersalnym założeniom ogólnym.

W ramach cywilnego prawa formalnego rolę takich generalnych założeń pełnią zasady

naczelne postępowania cywilnego. Zasady te wyrażone bezpośrednio (łac. expressis verbis)
albo realizowane przez normy prawa procesowego mają przewodni charakter i odnoszą się do
całości postępowania cywilnego oraz jego instytucji, składając się na szkielet spójnego,
jednolitego systemu prawa procesowego. Ich kształt normatywny oraz treść wynika z zasad

ustroju polityczno-społecznego i gospodarczego państwa.

Zasady, które dotyczą jedynie wybranych instytucji prawa lub stadiów, organizacji i

technik postępowania sądowego, np. zasada dwustronności, zasady postępowania
odwoławczego nic mogą być określane mianem naczelnych. Do naczelnych zasad polskiego
postępowania cywilnego zaliczyć należy zasady:

−

prawdy formalnej,

−

równości stron,

−

dyspozycyjności,

−

kontradyktoryjności,

−

bezpośredniości,

−

ustności,

−

koncentracji materiału procesowego.

Zgodnie z zasadą prawdy formalnej sąd nie ma obowiązku uzupełniać z urzędu braków w
materiale dowodowym i w procesie orzekania może oprzeć się jedynie na ustaleniach
zgodnych z materiałem procesowym przedstawionym przez strony (m.in. art. 5 i art. 212
k.p.c. w nowym brzmieniu, czy uchylony § 2 art. 315 k.p.c.), a także art. 224 § 1, art. 229 i
art. 321 § 1 k.p.c.).

Zasada prawdy formalnej składa się na oś całego systemu cywilnego prawa formalnego,

ponieważ jest powiązana z innymi zasadami naczelnymi postępowania cywilnego
(szczególnie chodzi tu o zasadę kontradyktoryjności i dyspozycyjności), które w dużym
stopniu przyczyniają się do jej realizacji.

Ź

ródłem zasady równości stron jest konstytucyjna zasada równości wszystkich obywateli

wobec prawa oraz typowa dla cywilnoprawnej metody regulacji stosunków społecznych
równorzędność wobec siebie autonomicznych podmiotów prawa cywilnego.

Obie strony sporu (powód i pozwany) mają te same prawa i obowiązki procesowe,

korzystają z tych samych środków obrony swych praw i interesów. Mają jednakową
możliwość zgłaszania żądań, wniosków, prezentacji stanowisk i twierdzeń, korzystania w
równym stopniu i zakresie ze środków odwoławczych i innych środków zaskarżenia.

Podstawowym i czytelnym wyrazem realizacji tej zasady jest prawo każdej strony do

bycia wysłuchanym przez sąd (łac. audiatur et altera pars), co oznacza m.in. konieczność
zawiadomienia we właściwym czasie o terminie rozprawy, swobodę zabierania głosu na
rozprawie i ustosunkowywania się do twierdzeń strony przeciwnej, a także prawo strony
nieposiadającej odpowiednich środków materialnych do zwolnienia od kosztów sądowych i
skorzystania z pomocy adwokata bądź radcy prawnego ustanowionego jako pełnomocnika
procesowego z urzędu. Zasadę dyspozycyjności, czy też inaczej rozporządzalności należy
rozumieć jako wyraz realizacji prawno materialnej zasady autonomii woli w formalnym
prawie cywilnym.

Oznacza możność dysponowania przez strony lub uczestników postępowania

przysługującymi im prawami materialnymi np. po stronie powoda: zmiany treści powództwa,
rozszerzenia lub cofnięcia powództwa, zrzeczenia się roszczenia, a po stronic pozwanego:
uznania powództwa, zrzeczenia się korzystania z zarzutu przedawnienia, wytoczenia
powództwa wzajemnego, jak i uprawnieniami procesowymi np. prawem wyboru sądu według
właściwości przemiennej, żądania wyłączeniu sędziego, wniesienia środka odwoławczego,
składania wniosków procesowych. Powód sam, zatem decyduje czy wystąpi do sądu z
żą

daniem udzielenia mu ochrony i jaki będzie jej zakres (łac. nemo iudex sine actore).

Sądowi nie wolno jest ingerować w treść żądania ani przekraczać granic powództwa (łac.

ne eat iudex ultra petita partium). Z kolei tylko pozwany decyduje, czy podejmie obronę
przeciwko żądaniom powoda. Może z obrony tej zrezygnować i uznać powództwo. Sąd jest

bezwzględnie związany decyzją strony.

Zasada kontradyktoryjności (sporności) należy do istotnych zasad procesu cywilnego.

Polega na stworzeniu stronom nieskrępowanej możliwości prowadzenia sporu o prawo przed
sądem. To strony mają uprawnienie do kierowania procesem i przeciwstawiania sobie
wzajemnie twierdzeń i dowodów. Sąd ma jedynie za zadanie wysłuchać prezentacji
argumentów i wyłącznie na podstawie przedstawionego przez powoda i pozwanego materiału
dowodowego wydać orzeczenie rozstrzygające spór. Innymi słowy, spór toczy się między
stronami przed sądem, ale jedynie przy jego biernym w nim udziale. Jedynie w sprawach z
zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, gdzie z zasady ingerencja państwa w stosunki
rodzinne jest szersza oraz z zakresu prawa pracy sąd zachowuje dodatkowe uprawnienia do
ingerowania w przebieg sporu. Przeciwieństwem zasady sporności jest zasada procesu
inkwizycyjnego, zgodnie z którą sąd pełni podwójną rolę organu rozstrzygającego spór oraz
aktywnego jego uczestnika, uprawnionego do składania wniosków dowodowych i ich
dopuszczania z urzędu.

Najpełniejszym wyrazem realizacji zasady kontradyktoryjności jest rozstrzyganie sporu po

przeprowadzeniu obligatoryjnej rozprawy, wysłuchaniu stron. Ścisłe przestrzeganie tej zasady
zapewnia z kolei realizację konstytucyjnego prawa każdego człowieka do sprawiedliwego
rozpatrzenia jego sprawy przez sąd (art. 45 Konstytucji RP oraz art. 6 Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).

Zasada bezpośredniości oznacza takie uregulowanie i ułożenie toku postępowania, aby

sąd orzekający miał okazję osobistego, bezpośredniego kontaktu z każdą ze stron bądź
uczestników postępowania oraz bezpośredniego zapoznania się ze zgromadzonym w sprawie
materiałem dowodowym, który stanowić ma podstawę orzekania. Zasada ta realizowana jest
zwłaszcza w toku postępowania rozpoznawczego (rozprawy) i w ramach czynności
procesowych prezentacji dowodów. Sąd powinien w miarę możliwości osobiście przesłuchać
ś

wiadków, dokonać oględzin (wizji lokalnej), wysłuchać opinii biegłego i zadawać mu pyta-

nia podczas rozprawy. Takie bezpośrednie zetknięcie się sądu ze stronami i dowodami
pozwala na wszechstronne i zupełne zapoznanie się ze stanem faktycznym i prawnym sprawy.

Zasada ustności pozostaje w silnym związku z zasadą bezpośredniości. Dla

prawidłowości rozstrzygnięcia i pełnej realizacji zasady prawdy formalnej konieczny jest nie
tylko bezpośredni kontakt ze stronami i prezentowanymi przez nie dowodami. Najlepiej, aby
kontakt ten odbywał się w drodze przeprowadzenia ustnej rozprawy. Ustny charakter procesu
stanowi również przejaw uproszczenia i odformalizowania procesu cywilnego i stanowi
niezbędny warunek zachowania jawności - innej z zasad konstrukcyjnych procesu cywilnego.
Wyrazem realizacji zasady ustności jest m.in. zapewnienie równej wartości dowodowej
zeznaniom świadków i dowodom z dokumentów. Tylko w pewnych szczególnych
przypadkach, gdy wymaga tego pewność postępowania k.p.c. stawia warunek zachowania
formy pisemnej. Dotyczy to takich czynności, jak złożenie pozwu, odpowiedzi na pozew,
apelacja czy zażalenie.

Przestrzeganie zasady koncentracji (skupienia) materiału dowodowego jest, warunkiem

sprawnego i szybkiego przebiegu postępowania sądowego. Sąd powinien przeciwdziałać
przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym
posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. Strony powinny przy
pierwszej czynności procesowej (w pozwie lub odpowiedzi na pozew) przytoczyć wszystkie
fakty i dowody na poparcie swoich twierdzeń pod rygorem utraty możliwości ich
późniejszego powołania. W praktyce polskiego wymiaru sprawiedliwości zasada ta nie jest
niestety realizowana. Zaległości w rozpatrywaniu spraw cywilnych sięgają nawet
kilkudziesięciu miesięcy. W niektórych sądach czeka się na wyznaczenie pierwszej rozprawy
kilka lat. Rozprawy już rozpoczęte toczą się długo, a terminy kolejnych rozpraw wyznaczane
są w dużych odstępach czasu. Stan taki nie poprawia zaufania obywateli do prawa. Prawo aby

być skutecznym musi być efektywnie egzekwowane, a więc w taki sposób, aby dłużnikowi
przestało opłacać się uchylać od wykonywania zaciągniętych wobec wierzyciela zobowiązań.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Podaj i uzasadnij, która z naczelnych zasad postępowania cywilnego ma

największe znaczenie dla prawidłowego przebiegu procesu.

ZASADY SPORZĄDZANIA POZWÓW I WNIOSKÓW W POSTĘPOWANIU

CYWILNYM

Wszczęcie procesu cywilnego następuje w drodze wytoczenia powództwa. Wytoczenie

powództwa dokonuje się przez wniesienie do sądu pozwu na piśmie.

Pozew jest pismem procesowym zawierającym żądanie powoda udzielenia mu ochrony

prawnej (łac. petitum). Aby pozew został skutecznie złożony strony muszą posiadać zdolność
sądową, a powód dodatkowo zdolność procesową. Zdolność sądowa jest formalnoprawnym
odpowiednikiem zdolności prawnej, zaś zdolność procesowa korelatem zdolności do
czynności prawnych. Zdolność sądowa to zdolność do tego, aby w sądowym postępowaniu
cywilnym występować w charakterze strony lub uczestnika. Zdolność sądowa oznacza w
praktyce możność pozywania i bycia pozywanym, składania skutecznych wniosków i
występowania z żądaniami, które powinny zostać rozpatrzone. Z kolei zdolność procesowa to
możność samodzielnego działania w postępowaniu cywilnym. Jest to zdolność do tego, aby
za pomocą własnych działań i czynności podejmowanych w celu rozpoczęcia i w toku
postępowania wpływać na sytuację procesową swoją i innych osób. Zdolność procesowa nie
tylko umożliwia złożenie skuteczne pozwu, lecz również pozwala na składanie wniosków,
czy korzystanie ze środków odwoławczych oraz środków zaskarżenia.

Pozwy dzielą się na trzy rodzaje, takie jak pozew oświadczenie, o ustalenie oraz o

ukształtowanie.

Najczęściej spotykany jest pozew o świadczenie. W pozwie takim powód kieruje do sądu

pod adresem pozwanego żądanie określonego zachowania się polegającego z reguły na
zapłacie określonej sumy pieniężnej, np. zapłaty ceny, czynszu najmu, wynagrodzenia za
ś

wiadczoną usługę, wydania rzeczy lub udostępnienia prawa albo naprawienia szkody.

Pozew o ustalenie składany jest natomiast w sytuacjach, w których powód nie domaga się

od pozwanego spełnienia oznaczonego świadczenia, a jedynie określenia przez sąd istnienia
lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego. Pozew o ustalenie zostanie uwzględniony
przez sąd tylko wówczas, gdy powód wykaże, iż ma interes prawny w ustaleniu istnienia lub
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Do pozwów o ustalenie zalicza się m.in. żądanie
stwierdzenia nieważności umowy, stwierdzenie nabycia prawa np. w drodze zasiedzenia,
ustalenie istnienia przesłanek skutecznego powstania albo ustania stosunku prawnego. Pozwy
o ustalenie wytacza się głównie wtedy, gdy prawo powoda zostało naruszone lub gdy istnieje
zagrożenie takiego naruszenia, a powód działa w celu zapobieżenia takiemu naruszeniu. W
żą

daniu pozwu powód powinien domagać się ustalenia albo stwierdzenia istnienia bądź

nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, np. stwierdzenia, że umowa zawarta z pozwanym
okazała się nieważna.

Do złożenia pozwu o ukształtowanie dochodzi wówczas, gdy powód ma interes prawny w

tym, aby sąd w sposób odmienny niż to miało miejsce dotychczas, ukształtował, a nawet
rozwiązał łączący go stosunek prawny z pozwanym. Złożenie pozwu o ukształtowani c jest
przejawem wykonania sankcji przymusowego ukształtowania przez sąd stosunku prawnego w
razie spełnienia się zezwalających na stosowanie takiej sankcji przesłanek ustawowych.
Przykładem takiej sytuacji jest odmowa zawarcia przez pozwanego umowy przyrzeczonej np.
umowy sprzedaży przy zawarciu poprzedzającej ją umowy przedwstępnej, zawierającej

obietnicę takiej sprzedaży. Powód może domagać się od sądu, aby stwierdził istnienie po
stronie pozwanego obowiązku zawarcia umowy sprzedaży. Jeżeli sąd uwzględni takie
żą

danie, to wyrok wydany w sprawie zastąpi przyrzeczone oświadczenie pozwanego i sprze-

daż dojdzie do skutku bez jego udziału, z jednoczesnym wykonaniem przez powoda
ciążących na nim zobowiązań (np. zapłaty ceny). Powód stanie się na jego podstawie
właścicielem rzeczy i będzie mógł się domagać od pozwanego jej wydania. Pozew jako każde
pismo procesowe powinien przede wszystkim odpowiadać wymaganiom formalnym
wskazanym dla pism procesowych.

A zatem pozew powinien zawierać wymienione niżej elementy w poniższej kolejności:

•

miejscowość i datę sporządzenia pozwu,

•

oznaczenie sądu pierwszej instancji, do którego jest skierowany, stosownie do
właściwości rzeczowej (sąd rejonowy albo okręgowy wraz z określeniem wydziału
takiego sądu o profilu cywilnym albo gospodarczym - to ostatnie tylko w sporach
między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą) i miejscowej (adres
siedziby sądu),

•

imię i nazwisko stron, tj. powoda i pozwanego (w przypadku osób prawnych nazwę),
przedstawicieli i pełnomocników procesowych, jeżeli w sprawie występują wraz ze
wskazaniem adresów do doręczeń pism procesowych i zawiadomień sądowych,

•

oznaczenie rodzaju pisma (pozew o zapłatę, pozew o ustalenie, pozew o

ukształtowanie),

•

w sprawach o prawa majątkowe wskazanie wartości przedmiotu sporu, chyba że
przedmiotem sprawy jest oznaczona z góry suma pieniężna (konieczne z uwagi na
ustalenie właściwości rzeczowej oraz określenie przez sąd wysokości wpisu
sądowego, tj. wynagrodzenia należnemu sądowi za rozpoznanie sprawy,

•

dokładnie określone żądanie (tzw. petitum pozwu) np. "żądam zasądzenia od
pozwanego zapłaty wynagrodzenia za wykonanie na jego rzecz usług", "żądam
zasądzenia zapłaty ceny", "domagam się naprawienia szkody i odszkodowania",
"wnoszę o ustalenie przez sąd nieważności testamentu",

•

zwięzłe przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz

uzasadniających w miarę potrzeby właściwość sądu oraz dowody na poparcie
przytoczonych okoliczności. Ta część pozwu zwykle zaczyna się tytułem:
"Uzasadnienie". Z punktu widzenia sądu uzasadnienie jest najważniejszym
składnikiem pozwu, gdyż to właśnie tam powód wskazuje powody jego wytoczenia,
podaje okoliczności, z których wywodzi dla siebie skutki prawne i przedstawia
dowody uzasadniające roszczenia powództwa. Dowody ze świadków czy biegłych
powinny być w pozwie za wnioskowane ("wnoszę o przesłuchanie na tę okoliczność
ś

wiadka Jana Kowalskiego, zamieszkałego w...", "przeprowadzenie dowodu z opinii

biegłego ds. pożarnictwa", itp.), zaś z dokumentów należy w miarę możliwości jak
najwięcej załączyć do pozwu, a w treści pozwu jedynie uczynić wzmiankę w miejscu,
którego za wnioskowane lub załączone dowody dotyczą. Uzasadnienie pozwu
zakończyć należy zwrotem: "Mając powyższe na względzie wnoszę, jak w petitum
pozwu" lub zwrotem podobnym,

•

podpis powoda lub jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika,

•

wymienienie załączników oraz dołączenie do pozwu jego odpisu dla pozwanego, tj.
kopii pozwu wraz z kopiami wszystkich załączników.

Poza głównymi elementami, jakie powinien zawierać każdy pozew powód może w nim

zamieszczać dodatkowe lub uzupełniające wnioski, np. o zwolnienie powoda od kosztów
sądowych, o zabezpieczenie dowodu, o wydanie nakazu zapłaty, o polecenie pozwanemu
dostarczenia na rozprawę oznaczonego dokumentu, dokonanie oględzin. Jeżeli pozew
składany jest przez pełnomocnika, do pozwu dołączyć należy odpis pełnomocnictwa. Powód

może także żądać wydania wyroku zaocznego w razie spełnienia przesłanek ustawowych,
rozpoznania sprawy także pod jego nieobecność. Może też domagać się nadania wyrokowi
rygoru natychmiastowej wykonalności. Nadanie przez sąd wyrokowi takiego rygoru
powoduje, że roszczenie powoda może być egzekwowane z majątku pozwanego zanim
jeszcze stanie się prawomocny.
W niektórych przypadkach określonych w k.p.c. pozew powinien być złożony na
stypizowanym urzędowym formularzu, którego wzory dostępne są w każdym sądzie
rejonowym. Konieczność złożenia pozwu na formularzu dotyczy przede wszystkim żądal1
zapłaty za wykonanie powszechnie dostępnego świadczenia z tytułu np. świadczenia usług
pocztowych, telekomunikacyjnych (m.in. należności za telefon stacjonarny i komórkowy),
dostarczania energii elektrycznej lub cieplnej, dostarczania wody i odprowadzania ścieków.

Sąd nada bieg pismu procesowemu, pod warunkiem uiszczenia przez powoda ustalonego

przez sąd wpisu sądowego. Jego wysokość zależy z reguły od wartości przedmiotu sporu,
rzadziej od rodzaju sprawy, która ma być przedmiotem rozpoznana.

Spór sądowy formalnie rozpoczyna się w chwili doręczenia przez sąd pozwanemu

odpisu pozwu wraz z załącznikami.

W toku procesu oraz nieprocesowego postępowania sądowego każda ze stron i każdy jego

uczestnik może występować z wnioskami do sądu. Wnioski takie mogą dotyczyć szeregu
spraw i zgłaszane są zarówno przed, jak i razem z wniesieniem pozwu lub w toku
postępowania rozpoznawczego, ale zawsze przed wydaniem orzeczenia w sprawie.
Przedmiotem wniosku może być zgłoszenie nowego dowodu, żądanie wyłączenia sędziego,
zawieszenia postępowania, żądanie zabezpieczenia powództwa, załączenia akt innej sprawy
sądowej itd.

Każdy wniosek, podobnie jak pozew, musi spełniać wymagania formalne stawiane

pismom procesowym.

We wniosku należy zawsze oznaczyć sąd, do którego jest kierowany, sygnaturę akt

sprawy nadaną sprawie przez sąd (np. IC 2567/04), jeżeli wniosek zgłaszany jest po
wszczęciu postępowania sądowego (tylko bowiem wtedy sygnatura ta jest znana stronom lub
uczestnikowi). Brak wskazania sygnatury spowoduje, że wnioskowi nie będzie można nadać
biegu i zostanie zwrócony wnioskodawcy. Ponadto wskazać należy imię i nazwisko bądź
nazwę wnioskodawcy, drugiej strony lub pozostałych uczestników postępowania oraz ich
adresy miejsca zamieszkania lub siedziby. Oznaczając rodzaj pisma należy podać, czego
wniosek dotyczy np. Wniosek o dopuszczenie dowodu z przesłuchania świadka X.

I

Po oznaczeniu rodzaju pisma określić trzeba osnowę wniosku tzn. przedstawić zwięzłe

uzasadnienie z podaniem okoliczności i argumentów prawnych przemawiających za
zasadnością wnioskowanego żądania. Każdy wniosek, tak jak pozew, powinien zostać
podpisany przez wnioskodawcę, jego przedstawiciela lub pełnomocnika oraz ewentualnie
zawierać spis dołączonych załączników.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ćwiczenie. Przygotuj projekt pozwu lub sformułuj wniosek w opisanych poniżej

sytuacjach.

1. Małoletni syn Państwa Kowalskich, jadąc zbyt szybko i brawurowo rowerem po chodniku

wzdłuż ul. Sopockiej 5 w mieście Gdyni nie zdołał zahamować i wpadł na zaparkowany tam
samochód sąsiada A. Malinowskiego. W wyniku zderzenia samochód uległ uszkodzeniu,
wgnieciony został lewy przedni błotnik, porysowana karoseria i urwane lusterko. Ponieważ
samochód Pana Malinowskiego nie był ubezpieczony, ten domaga się od rodziców sprawcy
szkody odszkodowania w kwocie 6.500 PLN. Świadkami zdarzenia byli mieszkańcy
sąsiedniego bloku Lucyna T. i Arkadiusz Z. Pan Malinowski zamówił też pisemną opinię
specjalisty z PZMot, który ocenił zniszczenia i oszacował szkodę. Za sporządzenie opinii

zapłacił 450,- zł. W pozwie domaga się również zwrotu kosztów sporządzenia opinii, a także
kosztów zastępstwa procesowego, ponieważ w sprawie reprezentowany jest przez adwokata.
Na podstawie przedstawionego wyżej stanu faktycznego przygotuj projekt pozwu w sprawie.

2. Przedsiębiorstwo W. z siedzibą w Koszalinie zakupiło od J. Nowaka na potrzeby

prowadzonej działalności przetwórstwa rolno-spożywczego dwie używane maszyny do
rozdrabniania owoców renomowanej firmy zagranicznej G. Po dostarczeniu maszyn na
miejsce i zapłacie ceny okazało się, że maszyny te nie zostały wyprodukowane przez firmę G.
tylko zostały wytworzone w krajach byłego Związku Radzieckiego i nie nadają się do celów
dla jakich zostały zakupione. Przedsiębiorstwo W. powołując się na błąd oświadczenia woli
uchyliło się od skutków prawnych umowy sprzedaży, żądając zwrotu ceny wraz z odsetkami.
Sprzedawca J. Nowak odrzucił żądanie W., podnosząc, że umowa jest nadal ważna, a
uchylenie się od skutków prawnych bezskuteczne. Przedsiębiorstwo chce wystąpić z pozwem
o ustalenie nieważności umowy sprzedaży, domagając się jednocześnie zwrotu ceny.
Wytoczenie którego z powództw doradziłbyś Przedsiębiorstwu W.? Zaproponuj treść takiego
pozwu.

3. Powód i pozwany wystąpili do sądu ze zgodnym wnioskiem o zawieszenie postępowania w

toczącym się między nimi sporze sądowym. Sformułuj taki wniosek. Podstawą jego
wniesienia i rozpatrzenia przez sąd jest art. 178 k.p.c. Podstawę tę należy wskazać we
wniosku.

POSTĘPOWANIE CYWILNE W I INSTANCJI. ŚRODKI ODWOŁAWCZE W
POSTĘPOWANIU CYWILNYM

PRZEBIEG POSTĘPOWANIA CYWILNEGO W PIERWSZEJ INSTANCJI
Jak już wiadomo, spór sądowy rozpoczyna się nie z chwilą złożenia powództwa w sądzie, ale
dopiero w chwili doręczenia przez sąd pozwanemu odpisu pozwu wraz z załącznikami. Jest to
moment określany w nauce prawa chwilą zawiśnięcia sporu.

Z momentem doręczenia pozwu pozwanemu nie można w toku sprawy wszcząć pomiędzy

tymi samymi stronami nowego postępowania o to sarno roszczenie. Bieg przedawnienia
roszczeń powoda objętych pozwem ulega przerwaniu.

Pozwany może aż do pierwszej rozprawy wytoczyć przeciwko powodowi powództwo

wzajemne, jeżeli roszczenie pozwanego pozostaje w związku z roszczeniem powoda lub
nadaje się do potrącenia, np. powód domaga się zapłaty 1000 PLN, zaś pozwany 1560 PLN.
Potrącenie prowadzi do zniesienia wzajemnych roszczeń do kwoty niższej i rodzi obowiązek
zapłaty przez tego, którego zobowiązanie jest wyższe. W naszym przypadku to powód będzie
musiał zapłacić różnicę w kwocie 560 PLN.

Pozew wzajemny musi spełniać wszystkie wymagania stawiane pismom procesowym i

pozwom. Powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu
pozwanemu tzw. kumulacja przedmiotowa roszczeń. Powód może też dochodzić w jednym
pozwie roszczeń przeciwko kilku pozwanym, jeżeli przedmiotem sporu są prawa lub
obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, a także
roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej lub
prawnej tzw. kumulacja podmiotowa roszczeń, inaczej współuczestnictwo.

Powód może w każdym czasie po doręczeniu pozwu pozwanemu zmienić powództwo np.

zmniejszyć lub zwiększyć wartość przedmiotu sporu, wskazać inną podstawę prawną
uzasadniającą żądanie, wystąpić z nowym roszczeniem obok pierwotnego pod warunkiem, że
zmiana ta nie wpłynie na właściwość sądu.

Nie zawsze pozew doręczony pozwanemu i należycie opłacony przez powoda spowoduje

wszczęcie postępowania rozpoznawczego albo doprowadzi do wyroku rozstrzygającego

merytorycznie żądania pozwu. Może się zdarzyć, że sąd odrzuci pozew. Odrzucenie pozwu
następuje wówczas, gdy, np. sprawa nic może być przedmiotem rozpoznania w ramach
procesu przed sądem cywilnym tzw. niedopuszczalność drogi sądowej, albo gdy o to samo
roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku przed innym sądem albo
została już prawomocnie osądzona lub gdy rozstrzygnięcie sprawy należy do sądu
polubownego. Przyczyną odrzucenia pozwu jest także brak zdolności sądowej po stronie
pozwanego, brak zdolności procesowej po stronie powoda, za którego nie działa jego
przedstawiciel ustawowy.

Przy doręczeniu odpisu pozwu pozwanemu sąd wzywa pozwanego do udzielenia na

pozew odpowiedzi. Odpowiedź na pozew jest pierwszą formalną reakcją pozwanego na
żą

dania powoda. Odpowiedź na pozew powinna zawierać elementy każdego pisma

procesowego. Pozwany już w odpowiedzi ma prawo określić charakter swojej obrony,
stawiać powodowi zarzuty (np. nieważności umowy, wykonania w całości zobowiązania,
przedawnienia), a nawet wytoczyć powództwo wzajemne.

Brak odpowiedzi na pozew nie oznacza jeszcze, że powód ma rację, bądź że pozwany nie

zamierza podjąć obrony. Może jednak spowodować (dotyczy to spraw gospodarczych), że sąd
wyda wyrok zaoczny, a więc w pełni zgodny z żądaniem powoda. Aby przeciwdziałać
skutkom wydania wyroku zaocznego pozwany powinien złożyć w stosownym terminie 7 dni
od doręczenia mu jego odpisu sprzeciw. Sprzeciw od wyroku zaocznego powoduje, że sąd
wyznacza rozprawę w celu jego rozpoznania i po jej przeprowadzeniu albo wyrok zaoczny
utrzymuje w mocy, albo go uchyla i od nowa orzeka o żądaniu pozwu.

Po otrzymaniu odpowiedzi na pozew albo po bezskutecznym upływie terminu

wyznaczonego na jej udzielenie sąd wyznacza rozprawę i zawiadamia o tym strony
odrębnymi wezwaniami wysyłanymi na adresy wskazane w pozwie. Każda ze stron może
żą

dać w piśmie procesowym przeprowadzenia rozprawy w jej nieobecności.

Rozprawa odbywa się w ten sposób, że po wywołaniu sprawy (chodzi o wezwanie stron,

ich pełnomocników oraz innych oczekujących na rozprawę osób do wejścia na salę sądową i
sprawdzenie obecności) strony - najpierw powód, a potem pozwany - zgłaszają ustnie swe
żą

dania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Strony mogą

ponadto wskazywać podstawy prawne swych żądm1 i wniosków. Z rozprawy sporządza się
protokół. Protokół podpisuje protokolant i sędzia przewodniczący składu orzekającego.

Z reguły na samym wstępie sąd zwraca się do stron o zajęcie stanowiska w sprawie.

Powód odpowiada z reguły, że podtrzymuje powództwo oraz wszystkie zgłoszone wnioski
dowodowe w tym żądanie zwrotu kosztów postępowania, tj. wpisu sądowego i kosztów
zastępstwa procesowego, jeżeli reprezentowany jest przez pełnomocnika procesowego, zaś
pozwany wnosi na ogół o oddalenie powództwa w całości. Sąd w każdym stanie sprawy może
wzywać strony do polubownego rozwiązania sporu i zawarcia ugody. Jedynie w sprawach o
rozwód przeprowadzenie posiedzenia pojednawczego jest obligatoryjne. Pozwany może także
złożyć oświadczenie, iż uznaje powództwo i chce zaspokoić roszczenia powoda. Sąd jest
uznaniem powództwa związany i nie może, poza szczególnymi wypadkami, odmówić mu
skuteczności.

Jeszcze przed wszczęciem postępowania dowodowego sąd powinien przez zadawanie

pytań powodowi i pozwanemu ustalić, jakie z istotnych okoliczności sprawy są między nimi
sporne i dążyć do ich wyjaśnienia tzw. informacyjne przesłuchanie stron. W razie potrzeby
udziela stronom odpowiednich pouczeń i wskazówek.

Rozprawa obejmuje, stosownie do okoliczności, postępowanie dowodowe i roztrząsanie

jego wyników. Postępowanie dowodowe w największym skrócie polega na analizie
prezentowanych środków dowodowych, np. dowodów z dokumentów, słuchaniu świadków
albo biegłych, przeprowadzeniu oględzin. Aby dowód został dopuszczony do badania, sąd

musi na to wyrazić zgodę w stosownym postanowieniu wydawanym z reguły na rozprawie.

Dowodzenie jest czynnością myślową, mającą na celu wykazanie prawdziwości lub

nieprawdziwości pewnych twierdzeń. Dowodzi się zatem twierdzeń. Przedmiotem dowodu
jest natomiast fakt, którego dotyczy sprawdzane twierdzenie. Zgodnie z obowiązującą w
prawie cywilnym zasadą ogólną obowiązek udowodnienia faktu spoczywa na twierdzącym, a
nie na tym, który mu zaprzecza. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa zatem na tej stronie
postępowania, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Dowodzenie możliwe jest
natomiast dzięki dysponowaniu przez strony środkami dowodowymi.

Ś

rodek dowodowy pozwala na przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu oznaczonych

faktów. Środkami dowodowymi uregulowanymi w k.p.c. są przede wszystkim: dowód z
dokumentu, dowód z zeznań świadków, dowód z opinii biegłych, dowód z oględzin, dowód z
przesłuchania stron.

Ś

rodki dowodowe nie zachowują hierarchii, co oznacza, że ich wartość dowodowa jest co

do zasady równa. Jednakże, w zależności od okoliczności konkretnej sprawy określone środki
dowodowe, np. dowód ze świadków, może mieć większą wartość dowodową niż np. dowód z
dokumentu.

Sąd uzasadniając wyrok ma obowiązek wskazać, jaką wartość dowodową miały dla niego

prezentowane przez strony środki dowodowe, którym z nich dał wiarę, a którym odmówił
wiarygodności. Zeznania których świadków uznał za wiarygodne, spójne, logiczne i
konsekwentne, a których znaczenie pominął w swych rozważaniach.

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i udzieleniu głosu stronom sąd zamyka

rozprawę.

Jeżeli jest taka potrzeba, np. gdy ujawniły się nowe okoliczności albo pojawiły się

nieznane dotąd dowody, albo też gdy sąd nabierze wątpliwości, co do dostatecznego
wyjaśnienia sprawy może już zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo.

Sąd wydaje wyrok po zamknięciu rozprawy. W tym celu udaje się na naradę i ogłasza

wyrok po jej odbyciu i głosowaniu. Ogłoszenie wyroku powinno nastąpić na posiedzeniu, na
którym zamknięto rozprawę. Z reguły jednak na to, że w sprawach cywilnych sąd pierwszej
instancji działa w składzie jednoosobowym, tj. bez udziału ławników, narada nie jest
przeprowadzana, a po zamknięciu rozprawy sąd odracza ogłoszenie wyroku. Odroczenie takie
nie powinno trwać dłużej niż dwa tygodnie. Ogłoszenie wyroku następuje na posiedzeniu
jawnym i dokonuje się go przez odczytanie sentencji. W czasie odczytywania sentencji
wszyscy obecni maj_ obowiązek wstać i wysłuchać jej na stojąco. Po odczytaniu sentencji sąd
podaje ustnie zasadnicze powody rozstrzygnięcia.

Sąd wydaje wyrok w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej. Standardowy wyrok

uwzględniający powództwo o świadczenie zawiera następujące elementy:

•

sygnaturę akt w lewym górnym rogu,

•

zwrot: Wyrok w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej,

•

datę wydania wyroku,

•

oznaczenie sądu, który wydał wyrok,

•

wskazanie składu orzekającego: imię i nazwisko sędziego przewodniczącego (w
sprawie o świadczenie skład sądu jest jednoosobowy bez ławników) oraz
protokolanta.

Pod powyższym nagłówkiem umieszcza się sentencję wyroku:
"po rozpoznaniu na rozprawie (albo rozprawach, jeżeli posiedzeń w sprawie odbyło się kilka)
w dniu (dzień/miesiąc/rok) w (nazwa miejscowości - siedziby sądu) sprawy z powództwa
(imię i nazwisko powoda) przeciwko (imię i nazwisko pozwanego) o zapłatę:

1. zasądza od pozwanego (imię i nazwisko) na rzecz powoda (imię i nazwisko) kwotę (cyfrą i

słownie) tytułem zapłaty za odebrany ale niezapłacony towar stosownie do umowy sprzedaży

z dnia...z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia powództwa do dnia zapłaty.

2. zasądza od pozwanego (imię i nazwisko) na rzecz powoda (imię i nazwisko) kwotę (cyfrą i

słownie) tytułem zwrotu kosztów procesu oraz kwotę(cyfrą i słownie) tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego."

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Biorąc pod uwagę wzór wyroku uwzględniającego powództwo o świadczenie,

opracuj wyrok w sprawie sporu A. Malinowskiego z rodziną Kowalskich z poprzedniego
ć

wiczenia. W przypadku oddalenia powództwa koszty zastępstwa procesowego poniesione

przez pozwanego musi zwrócić mu powód.

ZWYKŁE ŚRODKI ODWOŁAWCZE (APELACJA I ZAśALENIE)

Obowiązujący w naszym kraju system trójinstancyjny (I instancja, apelacja i skarga

kasacyjna) powoduje, że od wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji przysługuje
ś

rodek odwoławczy w postaci apelacji.

U podstaw konstrukcji apelacji leży pojęcie gravamen, oznaczające w istocie rzeczy to, że

strona niezadowolona z rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji albo pokrzywdzona tym
rozstrzygnięciem zwraca się do sądu wyższej instancji o kontrolę orzeczenia, które takie
rozstrzygnięcie zawiera.

Wyrok ogłoszony po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji nie jest zatem

wyrokiem prawomocnym, to znaczy nie może być jeszcze wykonany w drodze wszczęcia
postępowania egzekucyjnego z uwagi na przysługujące stronom postępowania środki
odwoławcze. Nieprawomocny wyrok podlega zaskarżeniu do sądu drugiej instancji. Apelacja
należy do suspensywnych środków zaskarżenia tzn. takich. które wstrzymują
uprawomocnienie się orzeczenia. Obok innych suspensywnych środków zaskarżania jak
zażalenie apelacja jest środkiem odwoławczym. Środki odwoławcze pozwalają na
kontynuację merytorycznego postępowania przed sądem drugiej instancji.

Apelacja przysługuje nie tylko od wyroków ale również postanowień zapadłych w

postępowaniu nieprocesowym, jeżeli zawierają one rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.
Apelacja jest zwyczajnym środkiem odwoławczym o charakterze dewolutywnym, tzn. jest
rozpoznawana przez sądy wyższej instancji.

Jeżeli sądem pierwszej instancji był sąd rejonowy apelację wnosi się do wydziału

odwoławczego sądu okręgowego. Jeżeli sprawę w pierwszej instancji rozpatrywał sąd
okręgowy właściwym do rozpatrzenia apelacji jest sąd apelacyjny.

Jeżeli żadna ze stron nie wystąpi z apelacją, po upływie oznaczonego okresu wyrok sądu

pierwszej instancji stanie się prawomocny i podlegać będzie wykonaniu w drodze wszczęcia
postępowania egzekucyjnego. Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je
wydał lecz również inne sądy i inne organy publiczne, a w wypadkach w ustawie
przewidzianych także inne osoby. Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej (łac. res
iudicata), co oznacza między innymi, że to, co stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia tym
wyrokiem nie może być ponownie rozstrzygane przez inny sąd w ramach sporu między tymi
samymi stronami.

Sąd ogłaszając wyrok podaje treść sentencji oraz w sposób uproszczony i zwięzły ustne

motywy rozstrzygnięcia. Jeżeli żadna ze stron nie wystąpi do sądu w terminie tygodniowym z
wnioskiem o doręczenie jej uzasadnienia wyroku na piśmie, termin na wniesienie apelacji
wynosi trzy tygodnie od ogłoszenia sentencji. Jeśli natomiast jedna ze stron złoży wniosek o
pisemne sporządzenie uzasadnienia wyroku, tem1in na wniesienie apelacji dla strony, która
taki wniosek złożyła wynosi dwa tygodnie od dnia doręczenia tej stronie wyroku z pisemnym
uzasadnieniem. Mimo, że termin na przygotowanie przez sąd pisemnego uzasadnienia wynosi

tylko siedem dni, w praktyce przygotowywanie uzasadnienia na piśmie zajmuje sądom często
kilka miesięcy. W tym czasie termin na złożenie apelacji nie biegnie.

Apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, tj.

podobne jak w przypadku sporządzania pozwu czy wniosku.

Apelacja powinna ponadto zawierać:

•

oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony
w całości czy w części,

•

zwięzłe przedstawienie zarzutów,

•

uzasadnienie zarzutów,

•

powołanie w razie potrzeby nowych faktów i dowodów oraz wskazanie, że ich
powołani e w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo że
potrzeba powołania się na nie wynikła później,

•

wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia,

•

w sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia.

Apelacja może być cofnięta aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji, tak jak w

każdej chwili cofnięty może być pozew. W przypadku cofnięcia apelacji uprawomocni się
wyrok sądu pierwszej instancji. Apelacja przysługuje od sentencji wyroku, lecz nie od jego
uzasadnienia.

K.p.c. nakłada na składającego apelację (zwanego skarżącym) obowiązek zwięzłego

przedstawienia zarzutów oraz ich uzasadnienia. Zarzuty to ogólnie rzecz ujmując przesłanki,
na których oparte jest żądanie skarżącego zmiany lub uchylenia zaskarżanego orzeczenia.
Zarzutami mogą być wszystkie twierdzenia oraz argumenty, które w opinii skarżącego miały
negatywny wpływ na treść orzeczenia. Do podstawowych zarzutów zaliczyć należy błędne
albo dowolne zastosowanie przepisów prawa, nieprawidłową wykładnię oświadczeń woli i
interpretację postanowień umowy, której dotyczy spór, mylne ustalenie faktów, wadliwą
ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz nieważność postępowania (art. 379
k.p.c.).

Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, co nie oznacza, że jest

związany wnioskiem dotyczącym rodzaju rozstrzygnięcia. Jeżeli skarżący wnosi np. o
uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, a sąd odwoławczy uzna,
ż

e materiał dowodowy zebrany przez sąd pierwszej instancji wystarcza do wydania

orzeczenia merytorycznego, może wbrew żądaniu strony zmienić wyrok.

Sąd odwoławczy nie może zmienić lub uchylić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej

apelację, chyba że strona przeciwna także wniosła apelację tzw. zakaz. Wyrok jest zmieniony
lub uchylony na niekorzyść strony wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu drugiej instancji
powoduje pogorszenie sytuacji prawnej skarżącego, a wyrok apelacyjny jest dla niego mniej
korzystny niż był wyrok zaskarżony, np. sąd odwoławczy nie może zmienić wyroku
uwzględniającego powództwo na wyrok to powództwo oddalający, jeżeli apelację wniósł
tylko powód.

Apelację wnosi się wprawdzie do sądu drugiej instancji ale przesyła się ją na adres bądź

składa w siedzibie sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Składanie apelacji za
pośrednictwem sądu pierwszej instancji, który wydał zaskarżony wyrok Jest konieczne
dlatego, że sąd pierwszej instancji upoważniony jest do badania istnienia formalnych
przesłanek złożenia apelacji. Sąd ten odrzuca apelację wniesioną po upływie terminu lub z
innych powodów niedopuszczalną, jak również apelację, której braków skarżący nie uzupełnił
w wyznaczonym terminie.

Druga strona może wnieść odpowiedź na apelację w terminie dwóch tygodni od

doręczenia jej odpisu wprost do sądu drugiej instancji.

Wyrok merytoryczny przed sądem odwoławczym zapada po przeprowadzeniu

obowiązkowej rozprawy. Sąd odwoławczy orzeka zawsze w składzie trzech sędziów
zawodowych bez udziału ławników. Rozprawa przed sądem drugiej instancji odbywa się bez
względu na stawiennictwo jednej lub obu stron i rozpoczyna się od sprawozdania sędziego
referenta, który przedstawia stan sprawy, motywy zaskarżonego wyroku ze szczególnym
uwzględnieniem zarzutów i wniosków apelacyjnych. Sąd drugiej instancji orzeka na
podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oraz w
postępowaniu apelacyjnym. Poza tym do postępowania przed sądem drugiej instancji stosuje
się odpowiednie przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że ustawa
przewiduje w tym względzie reguły szczególne postępowania przed sądem odwoławczym.
Sąd może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania tylko w razie nie rozpoznania przez ten sąd istoty sprawy, albo gdy
wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

W pozostałych przypadkach może apelację uwzględnić i zmienić wyrok, np. wyrok

oddalający powództwo zmienić w ten sposób, że powództwo uwzględnić i zasądzić żądane
przez skarżącego świadczenie albo oddalić apelację i w ten sposób zaskarżony wyrok
utrzymać w mocy. Sąd na żądanie skarżącego orzeka także o kosztach sądowych za drugą
instancję oraz kosztów zastępstwa procesowego.

W przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez

sąd pierwszej instancji, sąd ten rozpoznaje ją w innym składzie. Ocena prawna i wskazania co
do dalszego toku postępowania wskazane w wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu
sprawa przekazana została do ponownego rozpoznania oraz, sąd drugiej instancji w
przypadku gdyby także i ten nowy wyrok został zaskarżony.

Sąd drugiej instancji uzasadnia wyrok z urzędu. Jednakże gdy strona niezadowolona z

wyroku zapadłego przed sądem odwoławczym zamierza złożyć od niego skargę kasacyjną
powinna wystąpić do sądu o doręczenie pisemnego uzasadnienia wyroku, ponieważ
miesięczny termin na złożenie skargi kasacyjnej biegnie od daty doręczenia orzeczenia stronie
skarżącej. Wyrok drugiej instancji jest natychmiast wykonalny z mocy ustawy, chyba że z
ustawy wynika co innego. Natychmiastowa wykonalność wyroku sądu odwoławczego odnosi
się do tego, co powodowi zasądzono bądź wskutek utrzymania w mocy wyroku sądu
pierwszej instancji, bądź też wskutek zmiany tego wyroku na korzyść powoda. Jeżeli przy
rozpatrywaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd
odwoławczy może zwrócić się do Sądu Najwyższego z prośbą o rozstrzygnięcie wątpliwości.
Sąd Najwyższy władny jest przejąć sprawę do rozpoznania Uchwała Sądu Najwyższego
rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie. Zażalenie jest drugim obok
apelacji zwyczajnym środkiem zaskarżenia, środkiem odwoławczym o charakterze
dewolutywnym (wyjątek określono wart. 395'1 § 2 k.p.c.) i suspensywnym.

W odróżnieniu od apelacji zażalenie nie jest środkiem zaskarżenia orzeczeń

rozstrzygających sprawę co do istoty lecz służy do zaskarżania czynności decyzyjnych sądu
pierwszej instancji dotyczących kwestii czysto procesowych. Jest ono dopuszczalne
wyłącznie w tych przypadkach, w których k.p.c. wyraźnie to przewiduje. Ponadto zażalenie
może przysługiwać nie tylko powodowi, pozwanemu, czy uczestnikom postępowania
nieprocesowego, ale także innym osobom np. świadkom albo biegłym. Kodeks postępowania
cywilnego zawiera w art. 394 listę czynności decyzyjnych sądu, na które przysługuje
zażalenie. Nie jest to lista zamknięta. Niektóre przepisy regulujące konkretną instytucję
postępowania cywilnego zawierają bezpośrednie wskazanie możliwości złożenia zażalenia,
np. art. 741 k.p.c. Wśród kwestii procesowych, w których decyzje sądu podlegają zażaleniu
wymienić należy przede wszystkim postanowienia sądu pierwszej instancji, kończące
postępowanie w sprawie (np. postanowienia odrzucające pozew lub umarzające
postępowanie), postanowienia sądu pierwszej instancji oraz zarządzenia przewodniczącego

(chodzi o sędziego, który pełni funkcję przewodniczącego wydziału sądu), których
przedmiotem jest m.in. zwrot pozwu, przekazanie sprawy sądowi równoległemu, odmowa
zwolnienia od kosztów sądowych, odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu,
zawieszenie postępowania i odmowa wszczęcia zawieszonego postępowania, odmowa
uzasadnienia orzeczenia, oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego oraz odrzucenie zażalenia.
Zażalenie powinno być wniesione w terminie tygodniowym, liczonym od ogłoszenia
postanowienia lub zarządzenia przewodniczącego, a gdy strona zażądała doręczenia ich na
piśmie, od dnia doręczenia.

Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom pisma procesowego, tj. wymaganiom

analogicznym jak w przypadku sporządzania pozwu, a nadto powinno zawierać:

•

wskazanie zaskarżonego postanowienia,

•

wniosek o jego zmianę lub uchylenie,

•

zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i
dowodów.

Zażalenie składa się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Sąd przedstawia

następnie akta sprawy wraz z zażaleniem sądowi drugiej instancji, po doręczeniu zażalenia
stronie przeciwnej. W przeciwieństwie do apelacji, która rozpoznana być musi na rozprawie,
sąd drugiej instancji rozpoznaje zażalenie na posiedzel1iu niejawnym, a rozprawa zarządzana
jest zupełnie wyjątkowo. Rozstrzygnięcie sądu w sprawie zażalenia zapada zawsze w postaci
postanowienia. Poza tym do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się
odpowiednio przepisy o postępowaniu apelacyjnym.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenia dotyczące omawianej problematyki zamieszczone są w: Serwisach FK - Edukacja

www.difin.pl

NADZWYCZAJNE ŚRODKI ZASKARśENIA
Skarga kasacyjna (art. 398

1

- 398

21

k.p.c.) oraz skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia (art. 424

1

-424

12

k.p.c.) są nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia

prawomocnych orzeczeń. W naszym kraju przyjęto mieszany system kasacyjny zw. systemem
kasacyjno-rewizyjnym. Oznacza to, że sąd kasacyjny jest władny nie tylko kontrolować sądy
niższej instancji, uchylając (kasując) wydane przez nie orzeczenia i przekazując tym sądom
sprawę do ponownego rozpoznania lecz również ma prawo zmieniać (rewidować) te
orzeczenia wydając orzeczenie merytoryczne, które ma charakter ostateczny.

Skarga kasacyjna przysługuj e od prawomocnych wyroków lub postanowień sądu drugiej

instancji kończących postępowanie w sprawie w ściśle wskazanym w k.p.c. zakresie
przedmiotowym (art. 3982 k.p.c.). Niedopuszczalna jest na przykład skarga kasacyjna w
sprawach o prawa majątkowe, których wartość jest niższa niż 50 tysięcy złotych (w sprawach
gospodarczych 75 tysięcy złotych). Natomiast skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji
kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona
szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze innych środków zaskarżenia nie
było i nie jest możliwe. Jeżeli strona wniosła już od prawomocnego orzeczenia skargę
kasacyjną, to skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem tego orzeczenia nie przysługuje.
Skarga ta nie przysługuje też od orzeczeń Sądu Najwyższego. W takich przypadkach orze-
czenie Sądu Najwyższego traktuje się jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym
wniesieniem skargi o stwierdzenie jego niezgodności z prawem.

Skargę kasacyjną wnosi się do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu II instancji,

który wydał zaskarżone orzeczenie w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia stronie

skarżącej tego orzeczenia z uzasadnieniem. Jedynie Rzecznik Praw Obywatelskich i
prokurator mogą co prawda wnieść skargę kasacyjną w terminie sześciu miesięcy, ale termin
ten liczony jest od dnia uprawomocnienia się zaskarżanego orzeczenia. Skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wnosi się natomiast w terminie lat dwóch
od dnia jego uprawomocnienia się.

Skargę kasacyjną albo skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

orzeczenia wnosi się do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu, który je wydał. Sąd ten
może skargę kasacyjną odrzucić tylko wtedy, gdy nie spełnia ona wymagań formalnych
stawianych wnioskom kasacyjnym. Sąd drugiej instancji odrzuci skargę kasacyjną wniesioną
po upływie terminu lub z innych powodów niedopuszczalną, jak również skargę kasacyjną,
której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie. Sąd ten nie jest uprawniony do
poddawania swojemu osądowi merytorycznej zasadności skargi. Na postanowienie sądu
drugiej instancji o odrzuceniu skargi kasacyjnej przysługuje zażalenie do Sądu
Najwyższego.

Zarówno skargę kasacyjną jak i skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia nie może wnieść bezpośrednio strona, ale reprezentujący ją
pełnomocnik mający uprawnienia adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego tzw.
przymus adwokacko-radcowski (art. 871 § l k.p.c.).

Obie skargi powinny, podobnie jak apelacja, spełniać wymagania pisma procesowego

oraz zawierać oznaczenie zaskarżonego orzeczenia, przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich
uzasadnienie, wniosek o uchylenie lub zmianę wyroku w całości lub w części, a w sprawach o
roszczenia majątkowe - także wartość przedmiotu zaskarżenia. W skardze o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia należy podać ponadto przepis prawa, z
którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne, uprawdopodobnić fakt wyrządzenia szkody
spowodowanej wydaniem tego orzeczenia jak też wykazać, że wzruszenie orzeczenia w
drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe. Skargę kasacyjną można oprzeć
na następujących podstawach: naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię
lub niewłaściwe zastosowanie oraz naruszeniu przepisów postępowania jeżeli uchybienie to
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Bardzo ważnym składnikiem skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z

prawem prawomocnego orzeczenia jest uzasadnienie wskazanych podstaw kasacyjnych.
Jeżeli pełnomocnik zaniecha lub pominie przedstawienie prawnych motywów zarzutów
naruszenia prawa materialnego albo nie poprze zarzutu uchybienia w zaskarżonym orzeczeniu
prawu procesowemu wskazaniem naruszonych przepisów, Sąd Najwyższy skargę kasacyjną
oddali. Zarzuty kasacyjne mogą dotyczyć wyłącznie naruszenia prawa materialnego lub
formalnego przez sąd drugiej instancji i nie mogą odnosić się do trafności dokonanych ustaleń
faktycznych poczynionych przez ten sąd chyba, że w związku z dokonywaniem tych ustaleń
dopuszczono się obrazy przepisów proceduralnych, która mogła rzutować w istotny sposób na
ostateczne rozstrzygnięcie. Jeżeli w skardze kasacyjnej zawarto tylko polemikę z dokonaną
przez sąd oceną dowodów, Sąd Najwyższy nie weźmie jej pod uwagę. Ze skargą kasacyjną
związana jest interesująca instytucja tzw. przed sądu (art. 393 k.p.c.

Sąd Najwyższy może odmówić przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, jeżeli w

sprawie nie występuje istotne zagadnienie prawne albo gdy nie istnieje potrzeba wykładni
przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w
orzecznictwie sądów, albo gdy skarga kasacyjna jest oczywiście bezzasadna. Na orzeczenie w
kwestii odmowy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania nie przysługuje żaden środek
zaskarżenia. Sąd, któremu sprawa została przekazana jest związany wykładnią prawa
dokonaną przez Sąd Najwyższy. Wykładnia ta pozostaje wiążąca także w sytuacji ponownego
złożenia skargi kasacyjnej od orzeczenia, które zapadło po ponownym rozpoznaniu sprawy.

Sąd Najwyższy odmówi przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z

prawem prawomocnego orzeczenia jeżeli jest bezzasadna. W przeciwieństwie do skargi
kasacyjnej skarga ta rozpoznawana jest z zasady na posiedzeniu niejawnym a więc poza
rozprawą (art. 424

10

k.p.c.) i zostanie oddalona w razie braku podstawy do stwierdzenia, że

zaskarżone orzeczenie jest niezgodne z prawem. Jeżeli Sąd Najwyższy stwierdzi niezgodność
z prawem orzeczenia w zaskarżonym zakresie, to podobnie jak w przypadku uwzględnienia
skargi kasacyjnej uchyli to orzeczenie (art. 424

12

k.p.c.).

Sprawdź czy już potrafisz...

Ć

wiczenia dotyczące omawianej problematyki zamieszczone są w:

Serwisach FK – Edukacja www.difin.pl

38.

Zakres prawa administracyjnego materialnego. Struktura organów
administracji. Rodzaje postępowań administracyjnych. Przebieg postępowania.
Postępowanie odwoławcze. NSA.

PRAWO I POSTĘPOWANIE ADMINISTRACY JNE
ADMINISTRACJA PUBLICZNA

Prawo administracyjne to jedna z najobszerniejszych gałęzi prawa. Zajmuje się regulacją
stosunków społecznych związanych z administracją publiczną, Kwestie te są często
niezrozumiałe, dlatego zanim określimy przedmiot prawa administracyjnego uporamy się
najpierw z pojęciem i zakresem administracji publicznej, ponieważ łatwiej będzie
zdefiniować pojęcie prawa administracyjnego i postępowania administracyjnego.

POJĘCIE I ZAKRES ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
W podręcznikach prawa można spotkać różne definicje administracji publicznej. Definicje te
można podzielić na dwie grupy.
Pierwsza grupa to definicje, które za administrację publiczną uznają działalność organów
państwa, polegającą na realizacji zadań państwa np. obrona narodowa, zapewnienie
bezpieczeństwa publicznego, ochrona zdrowia, oświata, czy rozwój kultury. Administracją
publiczną będzie w tym ujęciu działalność odpowiednich organów, mająca na celu realizację
powyższych zadań. Działalność tę określa się mianem działalności administracyjnej. Druga
grupa definicji za administrację publiczną uznaje organy wykonujące działalność
administracyjną.

ORGANY ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
Administracja publiczna tworzy w Polsce pewien system, na który składa
ją się dwie podstawowe struktury:
- administracja państwowa (rządowa),
- administracja samorządowa.
Mają one na celu wykonywanie zadań z zakresu administracji publicznej. Organy
administracji rządowej ze względu na zasięg terytorialny działania
można podzielić na:
- organy naczelne,
- organy centralne,
- organy terenowe.

NACZELNE ORGANY ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ

Dokonamy teraz charakterystyki naczelnych organów administracji do których zalicza się
Prezydenta, Radę Ministrów i organy wchodzące w jej skład, Prezesa Rady Ministrów oraz
ministrów.

•

Prezydent

Pozycja Prezydenta RP jest szczególna. Konstytucja zalicza Prezydenta do organów władzy
wykonawczej, ale pełni on także istotną rolę w działaniach właściwych dla organów władzy
ustawodawczej (np. prawo weta do ustaw, powoływanie rządu, ratyfikowanie umów
międzynarodowych). Kompetencje Prezydenta jako organu władzy wykonawczej obejmują
szereg działań o charakterze administracyjnym, np. wydawanie rozporządzeń i zarządzeń na
podstawie ustaw, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, powoływanie sędziów, nadawanie
orderów i odznaczeń, nadawanie obywatelstwa polskiego.

•

Rada Ministrów

Rada Ministrów jest organem wykonawczym, w jej skład wchodzą:
- Prezes Rady Ministrów jako jej przewodniczący,
-wiceprezesi Rady Ministrów,
- ministrowie,
- przewodniczący określonych w ustawach komitetów (Komitetu Badań Naukowych,
Komitetu Integracji Europejskiej).

Art. 146 ust. 4 Konstytucji RP określa kompetencje Rady Ministrów. Warto już teraz

zapoznać się z nimi (a nawet z całym rozdziałem VI Konstytucji dotyczącym Rady Ministrów
i administracji rządowej).
W zakresie kierowania administracją rządową do Rady Ministrów należy:
- nadawanie kierunków działania administracji rządowej,
- koordynacja międzyresortowa administracji rządowej,
- sprawowanie nadzoru nad samorządem terytorialnym,
- decydowanie w sprawach szczególnej wagi.

•

Prezes Rady Ministrów (potocznie zwany premierem)

Posiada on pozycję, którą należy oceniać z punktu widzenia spełnianych przez niego funkcji,
nałożonych przez Konstytucję i inne ustawy. Artykuł 148 Konstytucji RP stanowi, że Prezes
Rady Ministrów:
1) reprezentuje Radę Ministrów,
2) kieruje pracami Rady Ministrów,
3) wydaje rozporządzania,
4) zapewnia wykonywanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonywania,
5) koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów,
6) sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym w granicach i formach określonych w
Konstytucji i ustawach,
7) jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej.
W zakresie kierowania administracją publiczną do zadań premiera należy:
- powoływanie centralnych organów administracji państwowej, wojewodów i
wicewojewodów,
- nadzorowanie terenowych organów administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego.
Poniżej został podany adres siedziby Prezesa Rady Ministrów - Kancelaria Prezesa Rady
Ministrów, Al. Ujazdowskie 1/3, 00-583 Warszawa, tel. [phone], www.kpnn.gov.pl .

•

Ministrowie

Ministrowie są nie tylko członkami Rady Ministrów, lecz także szefami resortów,

czyli kierownikami określonych działów administracji rządowej np.
- Minister Edukacji Narodowej i Sportu (siedziba: Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu,
Al. J. Ch. Szucha 25,00-918 Warszawa, tel. [phone], www.menis.gov.pI).

- Minister Infrastruktury (siedziba: Ministerstwo Infrastruktury, ul. Chałubiński ego 4/6,00-
928 Warszawa, tel. [phone], www.mi.gov.pl).
- Minister Kultury ( siedziba: Ministerstwo Kultury, Krakowskie Przedmieście 15/17, 00-071
W-wa, tel. [phone], www.mk.gov.pl).
- Minister Spraw Zagranicznych (siedziba: Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Al. J. Ch.
Szucha 23,00-580 Warszawa, teI. 0-22 5239000, www.msz.gov.pl).
Do najważniejszych funkcji ministra należy wydawanie rozporządzeń i zarządzeń,
wydawanie decyzji administracyjnych, kierowanie resortem oraz pełnienie funkcji
szczególnych wynikających ze specjalnego statusu (pozycji prawnej) w określonej sprawie
(np. Minister Edukacji Narodowej i Sportu).

Art. 149 Konstytucji RP stanowi, że:

l. Ministrowie kierują określonymi działami administracji rządowej lub wypełniaj ą zadania
wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów. Zakres działania ministra kierującego działem
administracji rządowej określają ustawy;
2. Minister kierujący działem administracji rządowej wydaje rozporządzenia. Rada
Ministrów, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może uchylić rozporządzenie lub
zarządzenie ministra;
3. Do przewodniczącego komitetu, o którym mowa wart. 147 ust. 4, stosuje się odpowiednio
przepisy odnoszące się do ministra kierującego działem administracji rządowej.
Ustawa z dnia 4 września 1997 roku o działach administracji, rządowej (tekst jednolity Dz.U.
z 1999 r. nr 82, poz. 928 z późn. zm.) ustala dwadzieścia osiem działów administracji
rządowej, które obejmują między innymi: administrację publiczną, budżet, gospodarkę,
integrację europejską, kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego, kulturę fizyczną i sport,
obronę narodową, oświatę i wychowanie, pracę, sprawiedliwość, transport, turystykę,
ś

rodowisko, sprawy wewnętrzne i zagraniczne, zdrowie. Podział administracji rządowej na

resorty (działy) przedstawia rysunek 1.

Warto zapamiętać, że minister jest jednocześnie członkiem Rady Ministrów i organem

kierującym określonym działem administracji rządowej, zwanym resortem.
Rysunek 1 Podział administracji rządowej na resorty (działy)

Premier
Minister finansów

Minister spraw wew. i
administracji
Minister gospodarki,
pracy i polityki społ.

Minister zdrowia
Minister środowiska
Minister rolnictwa i
rozwoju wsi

Minister edukacji
narodowej i sportu

Minister skarbu
państwa
Minister
sprawiedliwości
Minister obrony
narodowej
Minister spraw
zagranicznych


integracja europejska
budżet
finanse publiczne instytucje finansowe

sprawy wewnętrzne administracja publiczna
wyznania
praca
zabezpieczenie społeczne gospodarka

zdrowie
ś

rodowisko gospodarka wodna

rolnictwo rynki rolne rozwój wsi

oświata i wychowanie szkolnictwo wyższe
kultura fizyczna i sport

skarb państwa

sprawiedliwość

obrona narodowa

sprawy zagraniczne

Ź

ródło: opracowania własne.

CENTRALNE ORGANY ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ
Centralny organ administracji państwowej to zwykle szef jednostki podlegającej Radzie
Ministrów, Prezesowi Rady Ministrów, czy też ministrowi. Organ taki jest utworzony zawsze
na podstawie ustawy. Szef takiej jednostki nie wchodzi jednak w skład Rady Ministrów, nie
ma więc rangi ministra, jednakże przepisy zrównują czasem jego pozycję z pozycją ministra.
Centralne organy powoływane są najczęściej przez Prezesa Rady Ministrów. Ich organami
zwierzchnimi są: Sejm, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i poszczególni ministrowie.
Poniższa tabela przedstawia wybrane organy zwierzchnie i podległe im wybrane organy
centralne oraz adresy niektórych z nich.

Tabela
Wybrane organy zwierzchnie i podległe im wybrane organy centralne

Organ zwierzchni

Organ centralny i adres
Główny Inspektor Pracy

Sejm

Główny Inspektor Ochrony Danych Osobowych

Rada Ministrów

Komitet Obrony Kraju

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

Prezes

Prezes Głównego Urzędu Statystycznego, Al.
Niepodległości 208,
00-925 Warszawa, tel. [phone], www.statgov.pl

Rady Ministrów

Szef Agencji Wywiadu

Szef Służby Cywilnej
Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy
Emerytalnych

Minister finansów

Komisja Papierów Wartościowych i Giełd
Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Minister gospodarki,

Kierownik Urzędu ds. kombatantów i Osób
Represjonowanych

pracy i polityki

Prezes Głównego Urzędu Miar; ul. Elektoralna 2,

społecznej

00-139 Warszawa, tel. [phone], www.gum.gov.pl

Minister spraw

Komendant Główny Policji

wewnętrznych

Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej

i administracji

Szef Obrony Cywilnej Kraju
Główny Inspektor Jakości Handlowej

Minister rolnictwa i

Artykułów Rolno-Spożywczych

rozwoju wsi

Prezes Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa

Prezes Urzędu Regulacji Energetyki;

Minister Infrastruktury

Urząd Regulacji Energetyki, ul. Chłodna 64, 00-872
Warszawa,

tel. [phone], www.ure.gov.pl

ORGANY ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ W WOJEWÓDZTWIE
Rządowa administracja w województwie to jedna ze struktur administracji publicznej (obok
administracji samorządowej). Jej działalność została uregulowana w ustawie z dnia 5 czerwca

1998 r. o administracji rządowej w województwie (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. nr 80, poz.
872). Sprawowana jest przede wszystkim przez wojewodę, którego powołuje Prezes Rady
Ministrów.
Oto przykłady:
- Wojewoda Mazowiecki (siedziba: Mazowiecki Urząd Wojewódzki, Pl. Bankowy 3/5, 00-
950 Warszawa, tel. [phone], www.mazowsze.uw.gov.pl ),
- Wojewoda Małopolski (siedziba: Małopolski Urząd Wojewódzki, ul. Bantowa 22,31- 156
Kraków, tel. [phone], www.uwoj.krakow.pl).
- Wojewoda Pomorski (siedziba: Pomorski Urząd Wojewódzki, ul. Okopowa 21/27,80 - 810
Gdańsk, tel. O-58 307 76 95, www.uw.gda.pl).
- Wojewoda Wielkopolski (siedziba: Wielkopolski Urząd Wojewódzki, Al. Niepodległości
16/18,61-713 Poznań, tel. [phone], www.poznan.uw.gov.pl).
- Wojewoda Lubelski (siedziba: Lubelski Urząd Wojewódzki, ul. Spokojna 4, 20 -914 Lublin,
tel. [phone], www.uw.1ublin.pl).
W województwie funkcjonują również organy administracji rządowej zespolonej
(podporządkowane wojewodzie) oraz niezespolonej (inaczej specjalnej) podległe
odpowiednim ministrom. Strukturę administracji rządowej w województwie przedstawia
poniższy rysunek 2.
Rysunek 2.
Struktura administracji rządowej w województwie

Ź

ródło: opracowanie własne.

Art. 2 ustawy o administracji rządowej w województwie stanowi, że wykonują ją:

1) wojewoda,

2) działający pod zwierzchnictwem wojewody kierownicy zespolonych służb,

inspekcji i straży, wykonujący zadania i kompetencje określone w ustawach, w imieniu:
a) wojewody, z ustawowego upoważnienia,

Administracja rządowa w

województwie

Wojewoda

Administracja
niezespolona np.
- Urząd skarbowy
- Urząd statystyczny
- Urząd celny

Administracja
zespolona np.
- Inspekcja handlowa
- Policja
- Państwowa straż

b) własnym, jeżeli ustawy tak stanowią,
3) organy administracji niezespolonej,
4) organy samorządu terytorialnego, jeżeli wykonywanie zadań administracji rządowej
wynika z ustawy lub zawartego porozumienia,
5) działający pod zwierzchnictwem starosty kierownicy powiatowych służb, inspekcji i
straży, wykonujący zadania i kompetencje określone w ustawach,
6) organy innych samorządów, jeżeli wykonywanie zadań administracji rządowej następuje
na podstawie ustawy lub zawartego porozumienia.
Art. 23 ustęp l ww. ustawy mówi, że wojewoda jako zwierzchnik zespolonej administracji
rządowej, kieruje nią i koordynuje jej działalność, zapewnia warunki do skutecznego jej
działania i ponosi odpowiedzialność za te rezultaty.
Podsumowując należy podkreślić, że wojewoda odpowiada za wykonywanie polityki rządu w
województwie i z tego tytułu może wydawać polecenia wiążące wszystkie organy
administracji rządowej w województwie. Ma prawo wglądu do każdej sprawy prowadzonej
na ego terenie, bez względu na to, czy prowadzi ją administracja rządowa, czy samorządowa.
Wykonuje swoje zadania przy pomocy wicewojewodów, dyrektorów (generalnego i
wydziałów), a także kierowników wojewódzkich służb, inspekcji i straży (tzw. administracji
zespolonej). Ponadto powoływanie organów administracji niezespolonej następuje na
wniosek właściwego miejscowo wojewody i po uzyskaniu jego uprzedniej zgody. Organy te
muszą również uzgadniać z wojewodą stanowione przez nie prawo miejscowe, składać mu
roczne informacje i bieżące wyjaśnienia.
Na podstawie porozumienia wojewoda może powierzyć prowadzenie w swoim imieniu
niektórych spraw z zakresu swojej działalności organom samorządu terytorialnego z obszaru
województwa.

ORGANY SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
Generalnie przyjmuje się, że samorząd terytorialny stanowi wyodrębniony w strukturze
państwa, powstały z mocy prawa, związek lokalnego społeczeństwa, powołany do
samodzielnego wykonywania zadań administracji publicznej.

Samorząd obejmuje:

•

na szczeblu gminnym: radę, zarząd gminy, wójta, burmistrza lub prezydenta

np. Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy (siedziba: Urząd m.st. Warszawy, Pl. Bankowy
3/5,00-950 Warszawa, tel. [phone], www.um.warszawa.pl); Prezydent Miasta Krakowa
(siedziba: Urząd Miasta Krakowa, Pl. Wszystkich Świętych 3/4, 31-004 Kraków, 0-12 61 61
200, www.um.krakow.pl); Prezydent Miasta Poznania (siedziba: Urząd Miasta Poznania, PI.
Kolegiacki 17, 61-841 Poznał), 0-61 852 72 81, www.um.poznan.pl).

•

na szczeblu powiatowym: radę powiatu, zarząd powiatu, starostę,

•

na szczeblu wojewódzkim: sejmik wojewódzki, zarząd wojewódzki, marszałka.

Scharakteryzujemy obecnie te poszczególne szczeble samorządu i ich organy, ze szczególnym
zwróceniem uwagi na ich zadania z zakresu administracji publicznej.

•

Samorząd terytorialny na szczeblu gminy

Gmina to podstawowa jednostka samorządu terytorialnego. Jest ona wyposażona w
osobowość prawną, co znaczy, że ma swój majątek, którym rozporządza, zawiera umowy,
zaciąga zobowiązania. Zadania publiczne wykonuje we własnym imieniu i na własną
odpowiedzialność, żaden organ nie ma prawa naruszyć jej samodzielności z wyjątkiem, gdy
działa niezgodnie z prawem (kontrola legalności). Jej samodzielność podlega ochronie
sądowej.
Do zadań własnych gminy należą zadania zaspokajające zbiorowe potrzeby mieszkańców,
obejmują one w szczególności:
- utrzymanie czystości,

- lokalny transport zbiorowy,
- ochronę zdrowia,
- pomoc społeczną,
- oświatę,
- kulturę fizyczną,
- porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli,
- ochronę środowiska,
- utrzymanie cmentarzy,
- politykę prorodzinną, w tym zapewnienie kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i
prawnej,
- promocję gminy,
- współpracę ze społeczeństwami lokalnymi i regionalnymi im1ych państw.
Poza zadaniami własnymi gminie mogą być zlecone zadania z zakresu administracji
rządowej. Są to zadania "obce", ponieważ pochodzą od innego podmiotu administracji, mają
charakter ogólnopaństwowy, a gmina realizuje je, nie w imieniu własnym, ale w imieniu
administracji rządowej. Mogą one być nałożone na gminę w drodze ustawy (mają wówczas
charakter obligatoryjny) lub w drodze porozumienia pomiędzy gminą a organem zlecającym,
np. wojewodą.
Do zadań obligatoryjnych nałożonych na gminę należą na przykład:
- przeprowadzanie spisów powszechnych,
- prowadzenie ksiąg stanu cywilnego,
- prowadzenie ewidencji ludności,
- przeprowadzenie referendum,
- udzielanie ślubów,
- wydawanie zezwoleń na odbywanie demonstracji.
Wykonywanie zadań nie jest możliwe bez przekazywania gminie środków finansowych.
Organ przekazujący te środki ma prawo sprawdzić, czy zostały one we właściwy sposób
wykorzystano, zgodnie z zasadami celowości, rzetelności i gospodarności.
Mówiąc potocznie w gminie rządzi rada gminy, która jest organem stanowiącym i
kontrolnym, rozstrzyga o najważniejszych sprawach w gminie.
Organem wykonawczym gminy jest wójt, (burmistrz, prezydent).

Wójt (burmistrz, prezydent) realizując zadania własne gminy podlega wyłącznie

radzie gminy, przy realizacji zadań zleconych - wojewodzie. Wójt, burmistrz, prezydent
wydają decyzje indywidualne dotyczące spraw obywateli, od których odwołanie wnosi się do
samorządowego kolegium odwoławczego. Urząd gminy to aparat pomocniczy, przy pomocy,
którego wójt wykonuje uchwały rady gminy.

•

Samorząd terytorialny na szczeblu powiatu

Powiat stanowi drugi szczebel samorządu terytorialnego. Powiaty nie naruszają uprawnień
gmin, które pozostają nadal podstawowymi jednostkami samorządu.
Powiat posiada osobowość prawną, własne mienie i budżet, a jego samodzielność podlega
ochronie sądowej. Wykonuje zadania publiczne o charakterze ponad gminnym (ma zajmować
się tym, co przekracza możliwości jednej gminy), określone w ustawie z dnia 5 czerwca 1998
roku (tekst jednolity Dz. U. z 2001 roku nr 142, poz. 1592) w imieniu własnym i na własną
odpowiedzialność. Jego kompetencje muszą być ściśle określone. Ustawa zawiera 22
dziedziny, w których zadania o charakterze ponad gminnym wykonuje powiat.
Rada powiatu jest organem stanowiącym i kontrolnym powiatu, wybierana jest na czteroletnią
kadencję. Do jej wyłącznych kompetencji należy między innymi podejmowanie uchwał w
sprawie przyjęcia zadań z zakresu administracji rządowej.
Zarząd powiatu jest organem wykonawczym rady powiatu. W realizacji zadań zarząd powiatu
podlega wyłącznie radzie powiatu. Wykonuje je z pomocą starostwa powiatowego,

kierowników służb i inspekcji powiatowych oraz innych jednostek organizacyjnych.
Wszystkie te jednostki tworzą administrację powiatową zespoloną.
Zgodnie z art.33b. ww. ustawy powiatową administrację zespoloną stanowią:
1) starostwo powiatowe,
2) powiatowy urząd pracy, będący jednostką organizacyjną powiatu,
3) jednostki organizacyjne stanowiące aparat pomocniczy kierowników powiatowych służb,
inspekcji i straży.
W skład zarządu wchodzi starosta jako przewodniczący oraz pozostali członkowie, (od 3 do 4
osób). Starosta wydaje decyzje administracyjne w konkretnych sprawach obywateli, od
których przysługuje odwołanie do samorządowego kolegium odwoławczego.

•

Samorząd terytorialny na szczeblu województwa

Województwo jest jednostką samorządu terytorialnego. Samorząd województwa

odpowiada za jego rozwój gospodarczy i cywilizacyjny. Jego zakres działania nie narusza
samodzielności powiatu i gminy. Organy samorządu wojewódzkiego (przypomnij jakie) nie
stanowią wobec nich nadzoru i kontroli oraz nie są organami wyższego stopnia w
postępowaniu administracyjnym. Samorząd województwa został wprowadzony ustawą z dnia
5 czerwca 1998 roku (tekst jed11olity Dz. U. z 2001 roku Nr 142, poz. 1592).

Mówiąc potocznie w województwie rządzi sejmik województwa, który jest organem
stanowiącym i kontrolnym samorządu wojewódzkiego. Natomiast organem wykonawczym
jest zarząd województwa. W jego skład wchodzi marszałek, dwóch wicemarszałków i
pozostali członkowie.
Zarząd województwa wykonuje zadania za pomocą urzędu marszałkowskiego i
wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych.
Marszałek jest kierownikiem urzędu marszałkowskiego i kierownikiem służbowym
pracowników tego urzędu. Wydaje decyzje w indywidualnych sprawach z zakresu
administracji publicznej, od których służy odwołanie do samorządowego kolegium
odwoławczego, a w sprawach powierzonych na podstawie porozumienia z wojewodą - do
właściwego ministra.
Organy administracji samorządowej przedstawia poniższy rysunek 3.
Rysunek 3.










Ź

ródło: opracowanie własne.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie 1. Wejdź na stronę internetową wybranego ministerstwa, urzędu wojewódzkiego,

czy urzędu miasta i przygotuj informacje o jego strukturze.
Ć

wiczenie 2. Określ, czy poniższe zdania są prawdziwe, czy fałszywe wstawiając "P" lub "F"

w wykropkowane miejsce. Następnie zamień zdania fałszywe na prawdziwe.
... 1. Powołanie wojewody leży w kompetencji Rady Ministrów.
... 2. Zarządzanie wyborów do parlamentu należy do Prezesa Rady Ministrów.
... 3. Prezesa Rady Ministrów powołuje Prezydent.

Organy administracji samorządowej

wójt, burmistrz,
prezydent miasta

Zarząd powiatu:
starosta powiatu

zarząd województwa;
marszałek województwa

... 4. Wójt (burmistrz, prezydent) wybierany jest przez radę gminy.
... 5. Samorząd jest administracją publiczną sprawowaną przez odrębne od państwa zrzeszenia
osób wyposażonych w osobowość prawną.
... 6. Akty prawa miejscowego to przepisy powszechnie obowiązujące na określonym
terytorium państwa, wydawane na podstawie upoważnienia ustawowego przez uprawnione do
tego organy.
... 7. Administracja powiatowa zespolona to: urząd powiatowy, powiatowy urząd pracy jako
jednostka organizacyjna powiatu, a także Jednostki stanowiące aparat pomocniczy
kierowników wojewódzkich służb, inspekcji i straży.

PRAWO ADMINISTRACYJNE

Obejmuje ono ogromną liczbę spraw, spośród których największe znaczenie mają zagadnienia
związane z naszym życiem. Określa ono, w jaki sposób organy administracji mają
zorganizować pomoc w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia mieszkańców, reguluje kwestie
związane z naszym obywatelstwem, wydawaniem paszportów i dowodów osobistych.
Nakłada obowiązek meldunkowy na wszystkich obywateli, a także zajmuje się sprawami tak
ważnymi, jak uzyskanie wykształcenia. Określą, w jaki sposób możemy korzystać i jak
chronić środowisko naturalne oraz jak uzyskać pomoc z opieki społecznej.

POJĘCIE PRAWA ADMINISTRACY.JNEGO I JEGO STRUKTURA
Skoro w rozdziale 1 uporaliśmy się z istotą administracji publicznej i kompetencjami jej
poszczególnych organów, łatwiej będzie objaśnić, co jest przedmiotem prawa
administracyjnego.
Chociaż dokładne określenie przedmiotu jego regulacji jest trudne nawet dla prawników. Ze
względu na różnorodność zadań nie jest możliwe uregulowanie spraw z zakresu administracji
w jednym akcie prawnym, jakim jest kodeks. Normy prawa administracyjnego należą
bowiem do bardzo wielu aktów normatywnych o różnej hierarchii, co powoduje trudności w
zwięzłym jego zdefiniowaniu.

•

Pojęcie prawa administracyjnego

Można jednak powiedzieć, że prawo administracyjne to zespół norm prawnych,
regulujących działalność administracyjną, lub gałąź prawa, która reguluj e działalność
organów administracji publicznej. Działalnością organów administracji jest część działalności
państwa, która nie należy do władzy ustawodawczej i sądowniczej.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Dlaczego nie ma kodeksu prawa administracyjnego?
2. Jakie przepisy składają się na prawo administracyjne? .
3. Dlaczego nie ma ostatecznej definicji prawa administracyjnego?

ŹRÓDŁA PRAWA ADMINISTRACYJNEGO
Znajomość ich jest bardzo ważna, ponieważ prawo to nie jest uregulowane w jednym
kodeksie, lecz stanowi zbiór przepisów prawnych wydawanych przez różne organy
administracji publicznej znajdujące się na różnych szczeblach hierarchii. Mówiliśmy o nich w
rozdziale 1 tej części poradnika.
Ź

ródła prawa administracyjnego to zespół norm prawnych kształtujących organizację i

funkcjonowanie administracji publicznej.
Scharakteryzujemy je według ich hierarchii, skupiając się na kwestiach, które regulują w
zakresie administracji publicznej.

USTAWY
Jak wiesz, najważniejszą ustawą jest Konstytucja RP.

W zakresie administracji publicznej określa ona przede wszystkim ustrój, zadania i

kompetencje organów administracji publicznej, formułuje zasady i formy ich działania.
Przez regulację wolności oraz praw człowieka i obywatela zakreśla granice prawnej
ingerencji administracji w tę sferę. Każdy, czyje prawo lub konstytucyjnie określona wolność
zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego i zażądać
zbadania, czy akt prawny, który naruszył jego prawo jest zgodny z Konstytucją. Ustawa w
hierarchii źródeł prawa zajmuje miejsce bezpośrednio po Konstytucji. Ma charakter źródeł
prawa powszechnie obowiązującego.

Pewne zagadnienia z zakresu administracji publicznej muszą być regulowane

wyłącznie ustawami. Do nich należą m.in.:
. ograniczenia w zakresie korzystania przez obywateli z konstytucyjnych praw i wolności,
. zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania przez władze publiczne informacji o
obywatelach,
. zasady organizacji i tryb pracy Rady Ministrów,
. zasady i tryb zawierania przez Radę Ministrów umów międzynarodowych, . zasady i tryb
ogłaszania aktów normatywnych,
. określenie źródeł dochodów jednostek samorządu terytorialnego,
. nałożenie na gminę zadań zleconych z zakresu administracji rządowej,
. zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego,
. określenie zakresu praw jednostek samorządu terytorialnego do ustalania wysokości
podatków i opłat lokalnych.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe wiążą państwo w zakresie ich przestrzegania,

także w obszarze funkcjonowania administracji publicznej.

ROZPORZĄDZENIA
Jak wiesz, są aktami wykonawczymi do ustaw. Rozporządzenie jako akt normatywny,
wydawany przez naczelne organy administracji rządowej, jest następnym po ustawie ważnym
ź

ródłem prawa administracyjnego. Może być wydawane w tych samych sprawach, co ustawa,

uzupełnia ją i służy do jej wykonania. Przejmuje na siebie ciężar szczegółowej regulacji,
której podstawy zawarto w ustawie.

UCHWAŁY I ZARZĄDZENIA
Zarządzenia i uchwały są aktami normatywnymi nie mającymi charakteru źródeł prawa
powszechnie obowiązującego. Mają one bowiem charakter wewnętrzny i obowiązują tylko
jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.
Zarządzenia nie mogą regulować spraw zastrzeżonych dla ustawy czy rozporządzenia. Na
przykład spraw dotyczących praw, wolności, obowiązków obywateli. Nie mogą stanowić
podstawy decyzji wobec obywateli czy osób prawnych. Wydaje je Prezydent RP, Prezes Rady
Ministrów, ministrowie, przewodniczący określonych w ustawach komitetów.
Uchwały podejmowane są przede wszystkim dla wykonania określonych kompetencji Rady
Ministrów. Ich przedmiotem winny być w szczególności sprawy kierownictwa
wewnętrznego, polityki administracyjnej. Treści uchwał zawsze muszą być zgodne z
Konstytucją i ustawami. Ponieważ wiążą jedynie tych adresatów, którzy są organizacyjnie i
służbowo podlegli organowi wydającemu ten akt, przedmiot uchwał nie może wykraczać
poza kompetencje adresatów.

REGULAMINY l STATUTY
Regulaminy i statuty to akty normatywne, które regulują wewnętrzny ustrój i funkcjonowanie
jednostek organizacyjnych administracji.
Przedmiotem regulacji są w szczególności:
- podziały pracy,
- zakresy czynności,
- układy zależności organizacyjnych,
- zasady wewnętrznej koordynacji działań,
- kontrola wewnętrzna.
Akty te muszą być zgodne z ustawą, mieścić się w granicach prawa powszechnie
obowiązującego. Mają eliminować swobodę i dowolność w zakresie organizacji i
funkcjonowania jednostek organizacyjnych administracji publicznej. Typowym ich
przykładem są statuty i regulaminy urzędów administracyjnych, regulujące w sposób
szczegółowy organizację i tryb ich pracy.

AKTY PRAWA LOKALNEGO
Zgodnie z art. 94 Konstytucji RP organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy
administracji rządowej mogą ustanawiać akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze
ich działania. W związku z powyższym wyróżniamy:
- akty prawa miejscowego stanowione przez organy gminy, za które uważa się przepisy
powszechnie obowiązujące na obszarze gminy, stanowione przez jej organy na podstawie
ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity Dz.U. z 2001 roku nr
142, poz. 1591).Akty te możemy podzielić na przepisy wykonawcze i przepisy porządkowe.
Przepisy wykonawcze tworzy rada gminy w drodze uchwały. Dotyczą one najczęściej: stawek
podatków i opłat lokalnych, utrzymania czystości i porządku w mieście, statutu gminy, planu
zagospodarowania przestrzennego, ordynacji wyborczej do rad osiedli, sprzedaży napojów
alkoholowych, powołania gimnazjum itp.

−

akty prawa miejscowego stanowione przez organy powiatu,

−

akty prawa miejscowego stanowione przez samorząd województwa,

−

akty prawa miejscowego stanowione przez organy administracji rządowej w
województwie.

Zostały one scharakteryzowane w podrozdziale 2.2. części pierwszej.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Rozwiąż krzyżówkę i odczytaj jej hasło, które stanowi nazwę aktu nor-

matywnego. Następnie wyjaśnij, jakie miejsce w hierarchii źródeł prawa administracyjnego
zajmuje ten akt prawny i uzasadnij dlaczego.

1

2

3

4

5

7

8

9

10

11

Hasła do krzyżówki:
1. Jest nim NATO.
2. Pozycję prawną i działalność tej jednostki samorządu terytorialnego reguluje ustawa z dnia
5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz.U. z 2001 roku nr 142,
poz. 1591 z późn. zm.).
3. Jest to podstawowa jednostka samorządu terytorialnego. Jest ona wyposażona w
osobowość prawną, co znaczy, że ma swój majątek, którym rozporządza, zawiera umowy,
zaciąga zobowiązania.
4. Akt prawny, w hierarchii źródeł prawa stojący po Konstytucji.
5. Rządzi w gminie wiejskiej.

.

6. Jego kompetencje jako organu władzy wykonawczej obejmują szereg działań o charakterze
administracyjnym, np. wydawanie rozporządzeń i zarządzeń na podstawie ustaw,
zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, powoływanie sędziów, nadawanie orderów i
odznaczeń, nadawanie obywatelstwa polskiego.
7. "Konstytucja" gminy. Uchwala ją rada gminy.
8. …. międzynarodowa musi być ratyfikowana.
9. Podejmowane są przede wszystkim dla wykonania określonych kompetencji Rady
Ministrów.
10. Organ samorządu województwa.
11. Jest stanowione i zwyczajowe.


PRAWNE FORMY DZIAŁANIA ADMINISTRACJI

Organy administracji publicznej dokonują różnego rodzaju działań. Wydają pozwolenia np.
na budowę domu, zakazy, zaświadczenia, koncesje. Wszystkie te czynności muszą mieć
podstawę prawną, ponieważ Konstytucja wymaga, aby wszystkie organy administracji
działały na podstawie przepisów prawa. Administracja publiczna musi więc podejmować
działania w formach określonych przez prawo.

POJĘCIE I RODZAJE PRAWNEJ FORMY DZIAŁAŃ ADMINISTRACJI
Prawna forma działań administracji to prawnie określony rodzaj (typ) konkretnych czynności
organu administracyjnego. Formy te mogą być sklasyfikowane jako formy działań władczych
i niewładczych.
Cechą działań władczych jest to, że organ administracji, jednostronnie, mocą swoich
uprawnień, rozstrzyga o pozycji prawnej drugiej strony stosunku prawnego, np. o pozycji
obywatela. Obywatel musi się podporządkować woli organu, a za niepodporządkowanie się
może być nawet ukarany.
W niewładczych formach działania administracji, pozycja organu administracji i drugiego
podmiotu jest taka sama, są równe lub organ administracji nie zajmuje pozycji zdecydowanie
nadrzędnej.

AKTY ADMINISTRACYJNE
Akt administracyjny stanowi formę działania właściwą wyłącznie organom administracji
publicznej.
Oto cechy aktu administracyjnego:
- wydaje go właściwy organ administracji publicznej,

- jest oparty na przepisach prawa administracyjnego materialnego i wydany w odpowiednim
trybie,
- stanowi władcze oświadczenie woli organu administracyjnego,
- w akcie administracyjnym organ ten określa w sposób wiążący sytuację prawną określonego
adresata,
- akt administracyjny cechuje podwójna konkretność: dotyczy konkretnego adresata i
konkretnej sprawy.
Powyższe cechy zilustrujemy następującym przykładem. Prezes Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów wydał decyzję nakazującą Telekomunikacji 'Polskiej SA
obniżenie nadmiernie wygórowanych cen za usługi telekomunikacyjne:
- decyzję tę wydał centralny organ administracji publicznej - Prezes Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów,
- decyzja ta jest oparta na podstawie przepisu ustawy o przeciwdziałaniu praktykom
monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów, artykuł 8 ust. l,
- decyzja ta jest aktem władczym organu administracji, ponieważ stanowi jednostronne
oświadczenie woli obowiązujące podmiot, do którego jest skierowane,
- decyzja ta określa w sposób wiążący sytuację prawną Telekomunikacji,
- decyzję tę cechuje podwójna konkretność: dotyczy konkretnego adresata (Telekomunikacji)
i konkretnej sprawy (obniżenia cen za usługi telekomunikacyjne świadczone przez
Telekomunikację). Akty administracyjne dzieli się według różnych kryteriów.

−

ze względu na stosunek organu administracyjnego do adresata aktu dzieli się

je na akty wewnętrzne i zewnętrzne. Akt wewnętrzny to akt skierowany do adresata
podległego służbowo organowi wydającemu akt (np. mianowanie na określone stanowisko,
polecenie służbowe w urzędzie państwowym). Akt zewnętrzny to akt skierowany do adresata
pozostającego wobec organu poza podległością służbową np. pozwolenie na budowę, decyzje
starosty, czy kuratora oświaty wobec szkół ponadgimnazjalnych. '

−

ze względu na sposób kształtowania stosunków prawnych dzieli się akty na
konstytutywne i deklaratoryjne. Akt konstytutywny tworzy, zmienia lub uchyla
stosunek administracyjnoprawny (np. przyznanie zasiłku dla bezrobotnych, udzielenie
zezwolenia na sprzedaż alkoholu, cofnięcie koncesji). Akt deklaratoryjny stwierdza
istniejący wcześniej stan prawny. Jednak dopiero z chwilą wydania aktu można
realizować wynikające z niego prawa i obowiązki np. przyznanie emerytury,
stwierdzenie nabycia obywatelstwa, wydanie dyplomu uniwersyteckiego, świadectwa
maturalnego itp.

−

ze względu na wyrażenie woli adresata dzieli się akty na akty wydawane z urzędu i na
wniosek. Akt wydawany z urzędu to akt wydawany z inicjatywy organu
administracyjnego np. powołanie do wojska, wpisanie obiektu do rejestru zabytków,
cofnięcie koncesji. Akt wydawany na wniosek to akt wydawany z inicjatywy
zainteresowanego podmiotu, czyli obywatela np. przyznanie dodatku
mieszkaniowego, zezwolenie na podjęcie działalności gospodarczej, decyzja o
zmianie nazwiska. Dla wydania go konieczny jest uprzedni wniosek podmiotu o
wydanie takiego aktu.

Najczęściej spotykaną formę aktu administracyjnego stanowi decyzja administracyjna. Jest to
akt wydany w trybie uregulowanym przez przepisy o postępowaniu administracyjnym,
rozstrzygający sprawę co do jej istoty np. decyzja w sprawie wymeldowania.
Przykładami innych aktów administracyjnych są rozkazy w wojsku oraz akty mianowania na
określone stanowiska w urzędach państwowych.

AKTY NORMATYWNE
Z rozdziału 1 znamy organy administracji publicznej a z rozdziału 2 wiemy, jakie akty
normatywne wydają.
W tym podrozdziale jest wskazane określić różnice między aktem normatywnym i aktem
administracyjnym. Akt normatywny różni się od aktu administracyjnego przede wszystkim
sposobem określenia adresata. Ten pierwszy nie wskazuje adresata imiennie, lecz określa
tylko jego cechy, przy których wystąpieniu każda osoba staje się adresatem ak?1' Ponadto nie
jest on stosowany jednorazowo (tak jak akt administracyjny), lecz ma zastosowanie zawsze,
jeżeli zaistnieje określona w nim sytuacja.

UMOWY I POROZUMIENIA ADMINISTRACYJNE
Podobnie jak akty administracyjne, umowy muszą być zawierane na podstawie i w granicach
prawa, mieścić się w ramach prawnie określonych kompetencji organu administracji.
Można wyróżnić dwa typy umów jako form działania administracji:
- umowy cywilnoprawne, które są regulowane przepisami prawa cywilnego,
- umowy administracyjnoprawne, zwane również publicznoprawnymi, które są regulowane
przepisami prawa administracyjnego.
Umowy cywilnoprawne stosowane są najczęściej w administracji publicznej. Dotyczą one
spraw związanych z majątkiem Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego. Przykładami
umów występujących najczęściej w administracji są umowy sprzedaży np. mieszkania
komunalnego dotychczasowemu najemcy, umowa zlecenia np. zlecenie przedsiębiorcy
budowy oczyszczalni ścieków, umowy najmu i dzierżawy np. oddanie gruntu gminy w
wieczyste użytkowanie osobie fizycznej.

Umowy administracyjnoprawne dotyczą najczęściej współpracy organów ad-

ministracji w poszczególnych dziedzinach.

Przykładami tych umów są porozumienia administracyjne, porozumienia lokalne,

porozumienia o wykonanie zadań z zakresu administracji rządowej.
Porozumienie administracyjne jest to dwustronna lub wielostronna czynność z zakresu prawa
administracyjnego, dokonywana przez podmioty wykonujące administrację publiczna
pochodząca do skutku na podstawie zgodnych oświadczeń woli tych podmiotów.
Przedmiotem porozumienia są najczęściej zobowiązania dotyczące zadań administracji
publicznej, współpraca z zakładami administracyjnymi, organizacjami społecznymi i
spółdzielczymi, stowarzyszeniami.
Celem związków i porozumień komunalnych jest wspólne wykonywanie zadań z zakresu
administracji publicznej przez zainteresowane gminy, powiaty czy województwa np. budowa
wodociągu, drogi przejazdowej, szkoły zbiorczej, oczyszczalni ścieków.
Formą umowy administracyjnoprawnej są również porozumienia zawierane przez gminy i
powiaty z organami administracji rządowej w sprawie wykonywania zadań z zakresu
administracji rządowej np. udzielanie ślubów, prowadzenie ksiąg stanu cywilnego,
przeprowadzanie spisów powszechnych i referendów.

CZYNNOŚCI FAKTYCZNE
Nie można sobie wyobrazić funkcjonowania administracji bez czynności faktycznych.
Wykonują je pracownicy organów administracji i podmiotów współadministrujących.
Rozróżnia się dwa rodzaje tych czynności: czynności materialno-techniczne i działalność
społeczno-organizatorską.
Przykładami czynności materialno-technicznych są: przeprowadzenie szczepień ochronnych
przez stację sanitarno-epidemiologiczną, kontrola ruchu drogowego przez policję
(sprawdzenie stanu technicznego pojazdu znajdującego się na drodze, czy stwierdzenie stanu

trzeźwości kierowcy), dokonanie rozbiórki budynku grożącego zawaleniem, doręczenie
zawiadomienia itp.
Natomiast działalność społeczno-organizatorska to np. inicjowanie różnego rodzaju akcji (np.
zbierania śmieci, czy zbierania i segregowania odpadów), organizowanie spotkań z
mieszkańcami, prelekcji, imprez kulturalnych itp.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Określ prawną formę działania administracji publicznej w poniższych

przykładach.
1. Rada gminy wydała uchwałę w sprawie stawek podatku od nieruchomości i od psa.
2. Zarząd gminy oddał do bezpłatnego używania budynek komunalny prywatnemu zakładowi
opieki zdrowotnej.
3. Zarząd powiatu zorganizował na terenie powiatu targi edukacyjne.
4. Wojewoda powołał komisję egzaminacyjną dla pilotów wycieczek zagranicznych i
przewodników turystycznych.
5. Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast nadał Kazimierzowi M. licencję
pośrednika w obrocie nieruchomościami.
6. Rada Ministrów wydała rozporządzenie w sprawie ceł na towary przywożone z Rosji.
7. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekazał składki na ubezpieczenia społeczne
funduszowi emerytalnemu.
8. Oddział ZUS-kupił nowy budynek od prywatnej spółki.
9. Minister Edukacji Narodowej i Sportu wziął udział w konferencji poświęconej
zewnętrznym egzaminom potwierdzającym kwalifikacje zawodowe.


POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE

z treści poprzednich rozdziałów wiemy, ż urzędnicy zatrudnieni w organach administracji
publicznej mają określone prawa i obowiązki wobec nas, czyli obywateli. Te prawa i
obowiązki urzędników określają przepisy prawne dotyczące postępowania administracyjnego.

POJĘCIE POSTĘPOWANIA I ŹRÓDŁA PRAWA

W ZAKRESIE POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO

Najkrócej mówiąc postępowanie administracyjne stanowi realizację przepisów

materialnego prawa administracyjnego.
Normuje sposób załatwiania indywidualnych spraw przed organami administracji publicznej,
a także przed innymi organami państwowymi jeśli są do tego powołane na mocy prawa),
rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnych i w ramach właściwości tychże organów.
Ponadto określa postępowanie w sprawach skarg i wniosków przed organami państwowymi,
samorządowymi, a także organami organizacji społecznych. Normuje również procedurę (
czyli sposób) wydawania zaświadczeń.

•

Ź

ródła prawa w zakresie postępowania administracyjnego

Głównym aktem prawnym, regulującym jego procedurę (czyli sposób stosowania) jest ustawa
Kodeks postępowania administracyjnego z dnia 14 czerwca 1960 roku (tekst jednolity Dz.U.
z 2000 r. nr 98, poz. 1071 z późn. zm.), który od momentu wejścia w życie był poddawany
wielu nowelizacjom, czyli zmianom mającym na celu dostosowanie przepisów do wymogów
nowej sytuacji (np. związanych z reformą samorządu terytorialnego).
Kodeks ten, określany powszechnie skrótem k.p.a. składa się z dziesięciu podstawowych
części, zwanych Działami, które z kolei dzielą się na rozdziały.

Dział I zawiera przepisy ogólne, Dział II zapoznaje nas ogólnie z postępowaniem
administracyjnym, w Dziale III omówione są przepisy szczególne w sprawach ubezpieczeń
społecznych. Dział IV dotyczy udziału prokuratora w postępowaniu, a Dział V omawia
rozstrzyganie sporów o właściwość między organami administracji publicznej, a sądami
powszechnymi. Z kolei następne działy (VI skreślony) traktują o wydawaniu zaświadczeń
(Dział VII), skargach i wnioskach (Dział VIII) oraz kosztach i opłatach w postępowaniu
(Dział IX).

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Określ, co oznacza skrót k.p.a. Następnie weź egzemplarz k.p.a. i zapoznaj się pokrótce z
jego strukturą, co może być dobrą rozgrzewką przed dalszą nauką. Spróbuj znaleźć w nim te
pojęcia, które poznałeś w podrozdziale 4.1.
2. Znajdź w k.p.a. artykuły, które wyjaśniają pojęcie administracji publicznej.

STRONY W POSTĘPOWANIU ADMINISTRACYJNYM
Władze wielu uczelni (zarówno prywatnych jak i państwowych, gdzie studenci opłacają
jedynie naukę w systemie wieczorowym i zaocznym) często mają problemy ze studentami,
którzy przestają płacić należne uczelni czesne.
Uczelnia zwykle wysyła w takiej sytuacji do dłużnika zawiadomienie o powstałym
zadłużeniu ze wskazaniem uiszczenia zaległości w jak najkrótszym czasie, podając
jednocześnie konsekwencje wynikające z niezastosowania się do tego monitu. Przeważnie
monit taki pomaga i skruszony student - dłużnik zdobywa pieniądze i czym prędzej wpłaca je
na konto szkoły.
Jednak zdarza się i tak, że student jest w poważnych finansowych tarapatach i nie ma
możliwości zdobycia pieniędzy. Jest też na tyle nieśmiały, czy może mało odpowiedzialny, że
nie przychodzi mu na myśl udanie się do sekretariatu swojego wydziału i podjęcie próby
wyjaśnienia tej kłopotliwej sytuacji. Mógłby przecież napisać odpowiednio umotywowane
podanie do dziekana z prośbą o rozłożenie czesnego na raty. Prawdopodobnie odpowiedź
byłaby pozytywna.
W końcu zniecierpliwione władze szkoły, nie mając żadnych widoków na uzyskanie swojej
należności podejmują decyzję o skreśleniu studenta z listy słuchaczy uczelni, powiadamiając
go o tym pisemnie.
Opisana powyżej sytuacja jest przykładem postępowania administracyjnego, zakończonego
wydaniem decyzji administracyjnej o skreśleniu studenta-dłużnika z listy studentów uczelni.
Należałoby w tym momencie przypomnieć, czym jest postępowanie administracyjne. Jak się
przyjmuje jest to zespół działań organu administracji państwowej oraz stron, mający na celu
wydanie decyzji administracyjnej.
Chodzi więc o sposób załatwienia danej indywidualnej sprawy poprzez doprowadzenie do
jednostronnego rozstrzygnięcia wydanego przez organ administracji publicznej, w którego
kompetencji ta sprawa się znajduje. Jest to więc zupełnie odmienny rodzaj postępowania od
postępowań cywilnego, czy karnego.
Zanim przejdziemy do bardziej szczegółowego omówienia postępowania administracyjnego,
jego podstawowych rodzajów, przebiegu, cech charakterystycznych należałoby wyjaśnić
pojęcie strony w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego. Mówi o tym
szczegółowo Rozdział 6 Działu 1, artykuły od 28 do 34.
Art. 28 k.p.a. stanowi, że stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku
dotyczy postępowanie, albo ten, kto żąda czynności organu ze względu na swój interes
prawny lub obowiązek.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Określ, kto jest stroną w postępowaniu administracyjnym w opisanych poniżej

sprawach.
1. Krzysztof M. złożył w urzędzie miasta wniosek o wymeldowanie Marty P. z mieszkania
znajdującego się w jego kamienicy.
2. Marta P. złożyła w urzędzie miasta wniosek o przyznanie dodatku mieszkaniowego.
3. Krzysztof M. złożył w wydziale paszportów urzędu wojewódzkiego wniosek o wydanie
paszportu. Należy dodać, że toczy się przeciwko niemu postępowanie o uchylanie się od
alimentów na rzecz małoletniego syna.

RODZAJE POSTĘPOWAŃ W ADMINISTRACJI I ICH PROCEDURY
Ze względu na rodzaj spraw będących przedmiotem postępowania administracyjnego
wyróżnia się kijka jego rodzajów.
Kodeks postępowania administracyjnego reguluje następujące rodzaje postępowań:
- postępowanie administracyjne ogólne,
- postępowanie szczególne z zakresu ubezpieczeń społecznych,
- tryb postępowania w sprawach o właściwość między organami,
- tryb wydawania zaświadczeń,
- postępowanie w sprawach skarg i wniosków.
Zajmiemy się przede wszystkim ogólnym postępowaniem administracyjnym.
Jego procedurę (przebieg) regulują przepisy Działu II k.p.a., artykuły od 61 do 163.
Omówimy jego kolejne etapy.

•

Wszczęcie postępowania

W myśl artykułu 61 § 1 k.p.a. postępowanie może być wszczęte na żądanie strony lub z
urzędu. Decyduje o tym rodzaj sprawy:
- gdy sprawa dotyczy istnienia określonego uprawnienia, postępowanie wszczyna się na
żą

danie strony np. kiedy strona występuje o przyznanie określonej koncesji, potrzebnej do

prowadzonej przez nią działalności gospodarczej,
- natomiast z wszczęciem z urzędu mamy do czynienia raczej wtedy, gdy chodzi o nałożenie
w tzw. interesie społecznym na stronę określonych obowiązków np. z zakresu ochrony
przyrody.

•

Forma wniesienia żądania o wszczęcie postępowania

Kwestia ta uregulowana jest wart. 63 k.p.a. i zawiera następujące wymogi:
- żądanie powinno zawierać co najmniej wskazanie osoby od której pochodzi,
- adres wnoszącego, podpis wnoszącego lub osoby przez niego upoważnionej,
- powinno także być zgodne z przepisami szczególnymi.
śą

danie takie może być wniesione pisemnie, telegraficznie, dalekopisem, a także ustnie do

protokołu. Wymienione powyżej wymogi dotyczą również wszelkich podań, wyjaśnień,
odwołań i zażaleń wnoszonych w toku postępowania administracyjnego.
Przy czym, jeśli wniesione do organu podanie posiada jakieś braki, to zgodnie z art. 64 k.p.a.
organ powinien wezwać wnoszącego, aby w ustalonym terminie braki te usunął. Jeśli
natomiast podanie zostało wniesione do niewłaściwego organu, to jest on obowiązany
przekazać je organowi właściwemu i powiadomić o tym wnoszącego (art. 65). Organ może
zwrócić wnoszącemu podanie tylko w dwóch przypadkach: jeśli nie jest możliwe-ustalenie
organu właściwego lub jeśli organem właściwym jest sąd.
W obu wypadkach organ zwracając wniesione podanie powinien jednocześnie pouczyć
wnoszącego w tej sprawie. W toku postępowania administracyjnego, zgodnie z zawartymi w
Kodeksie zasadami ogólnymi (art. od 6 do 16) organy administracji publicznej są
zobowiązane działać na podstawie przepisów prawa, w celu możliwie najbardziej wnikliwego
i szybkiego załatwienia sprawy.

Ponadto zgodnie z przepisami k.p.a. organ prowadzący postępowanie jest zobowiązany do
sporządzania z każdej istotnej czynności postępowania zwięzłego protokołu, który odczytuje
się osobom obecnym przy tejże czynności, a także daje się go im do podpisu. Strony
postępowania maj ą prawo wglądu do akt sprawy.

•

Istota i etapy postępowania wyjaśniającego

W celu wydania jak najbardziej prawidłowego z merytorycznego punktu widzenia

rozstrzygnięcia podczas postępowania administracyjnego, mamy do czynienia z tzw.
postępowaniem wyjaśniającym, w którego skład wchodzi m.in. postępowanie dowodowe oraz
rozprawa.
Postępowaniem dowodowym są wszelkie czynności mające na celu ustalenie, niezbędnych do
właściwego rozstrzygnięcia sprawy faktów, l tak dowodami mogą być dokumenty, zeznania
ś

wiadków, opinie biegłych, a także oględziny.

Natomiast rozprawę przeprowadza się wtedy, jeśli wymaga tego dobro prowadzonej sprawy
np. w celu jej przyspieszenia.

•

Formy zakończenia postępowania administracyjnego

Postępowanie administracyjne kończy najczęściej rozstrzygnięcie w formie decyzji
administracyjnej. W szczególnych jednak przypadkach możliwe są inne formy przewidziane
przepisami k.p.a., takie jak:
- umorzenie postępowania (art. 105),
- ugoda administracyjna (art. 114 do 122).
W okolicznościach określonych w art. 97, organ administracji publicznej może zawiesić
postępowanie np. w razie utraty przez stronę zdolności do czynności prawnych.

•

Opłaty i koszty w postępowaniu administracyjnym

Sprawę tę regulują przepisy artykułów od 261 do 267. Zgodnie z nimi opłaty w postępowaniu
administracyjnym to opłaty skarbowe, którymi obciążone są wszelkie podania i załączniki do
nich, zaświadczenia oraz zezwolenia wydawane na wniosek zainteresowanego oraz
dokumenty stwierdzające ustanowienie pełnomocnictwa.
Natomiast koszty postępowania administracyjnego to koszty podróży oraz inne należności
ś

wiadków czy też powołanych biegłych, a także stron. Zgodnie z art. 264 koszty ustalane są

przez organ administracji publicznej w drodze postanowienia, a nieopłacenie ich w
wyznaczonym terminie powoduje ich ściągnięcie w trybie tzw. przepisów o egzekucji
administracyjnej. W szczególnych wypadkach, zgodnie z art. 267 organ administracji może
zwolnić stronę z całości, lub też części należnych opłat i kosztów.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Spróbuj sporządzić żądanie wszczęcia postępowania w sprawie np. zmiany nazwiska.
2. Znajdź w k.p.a. przepisy dotyczące ugody administracyjnej.

WYDAWANIE DECYZJI
Przykład. Adam Kowalski nie dostał się na wydział zarządzania państwowej uczelni.
Rodziców Adama nie było stać, żeby wesprzeć syna finansowo. Adam był zmuszony
poszukać pracy, żeby móc opłacać czesne w szkole. Został nocnym stróżem na ogromnym,
strzeżonym parkingu.
Wykłady były trudne, ogromna ilość materiału do przerobienia i zapamiętania. I nagie,
zupełnie bez żadnego uprzedzenia, właściciel parkingu na którym pracował, w ciągu zaledwie
tygodnia "zwinął interes", a Adam został bez pracy. Nie powiodły się próby znalezienia
nowej posady. Adam chodził dalej na zajęcia, ale przestał płacić czesne. Wciąż szukał pracy.
Niestety, bez żadnego efektu.

Na początku kwietnia dostał pismo z uczelni. Wcześniej też przychodziły pisma, w których
uczelnia domagała się uiszczenia zaległego czesnego. Odkładał je do szuflady, bo niby co
innego miał zrobić? Ciągle liczył na to, że może w końcu znajdzie pracę i wszystko ureguluje.
Tym razem była to decyzja o wykluczeniu z uczelni.
Aby zrozumieć powyższy przykład, należy skupić się na istocie decyzji administracyjnej z
punktu widzenia przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego.

Przepisy dotyczące wydawania decyzji można znaleźć w Rozdziale 7 k.p.a. (od art.

104 do art.113). Przyjrzyjmy się im bliżej.
Artykuł 104 Kodeksu stanowi, że organ administracji publicznej załatwia sprawę poprzez
wydanie decyzji, chyba że przepisy kodeksu stanowią inaczej. Decyzje, rozstrzygają sprawę
co do jej istoty w całości lub w części, albo w inny sposób kończą sprawę w danej instancji.
Określenie to jest jednak zbyt ogólne, aby tylko na jego podstawie zrozumieć, czym jest
decyzja administracyjna. Niestety, przepisy k.p.a. nie formułują na tyle konkretnej definicji,
którą można by się tu wygodnie posłużyć. .
Przyjmuje się, że decyzja administracyjna jest jednym z rodzajów aktu administracyjnego. Co
to właściwie oznacza? Spróbujmy rozłożyć powyższe stwierdzenie na części i wyjaśnić je.
Jak wiemy z podrozdziału 3.2. z aktem administracyjnym mamy do czynienia, kiedy organ
administracji publicznej podejmuje wobec określonego adresata (w oparciu o obowiązujące
przepisy) działanie, które ma na celu zmianę lub uchylenie obowiązków, czy też uprawnień
(np. wydanie pozwolenia budowlanego, koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej).
Decyzjami administracyjnymi są jednak tylko tzw. zewnętrzne akty administracyjne tzn.
takie, które skierowane są do adresata zewnętrznego, czyli znajdującego się poza strukturą
organu wydającego decyzję.
Tak więc nie będą decyzjami w sensie administracyjnym, takie, które np. dotyczą spraw
wynikających z podległości służbowej (różnego rodzaju polecenia służbowe) lub też należą
do czysto wewnętrznej aktywności danego organu np. decyzje władz uczelni dotyczące
przyznania, bądź cofnięcia stypendium socjalnego.
Przytoczony na wstępie podrozdziału przykład, dotyczący skreślenia studenta z listy
słuchaczy danej uczelni jest decyzją administracyjną w rozumieniu przepisów k.p.a., dlatego,
ż

e zmienia ona status prawny dotychczasowego studenta, czyli adresata tej decyzji. Podobnie

będzie decyzją administracyjną taka, która dotyczy przyjęcia w poczet studentów szkoły
Wyższej, ponieważ skierowana jest do adresata zewnętrznego i nie dotyczy bezpośrednio
stosunków wewnątrz uczelnianych. W układzie tym nowo upieczony student jest
niewątpliwie zewnętrznym podmiotem praw i obowiązków, które wynikają z podjętej w jego
sprawie decyzji.
Ale powróćmy do tego, co jeszcze mówi na temat decyzji administracyjnej k.p.a. Z art. 107
można dokładnie dowiedzieć się, jakie wymogi formalne powinna spełniać decyzja
administracyjna. Powinna zawierać:
- oznaczenie organu administracji publicznej, wydającego tę decyzję,
- datę wydania,
- poprawne oznaczenie adresata tej decyzji,
- wskazanie podstawy prawnej (w tym wypadku przepisu prawa powszechnie
obowiązującego),
- rozstrzygnięcie (czyli przyznanie danego uprawnienia lub/i nałożenie obowiązku),
- uzasadnienie prawne i faktyczne (czyli powód takiego właśnie rozstrzygnięcia),
- pouczenie na temat przysługującego środka odwoławczego (informacja, czy przysługuje
taka możliwość i w jaki sposób można starać się o zmianę danej decyzji),
- podpis osoby uprawnionej do wydania decyzji (z podaniem jej imienia, nazwiska oraz
stanowiska służbowego).

Z kolei art. 109 informuje, że decyzja powinna zostać doręczona stronom na piśmie jedynie w
uzasadnionych przypadkach, ze względu na interes strony może być ogłoszona ustnie).

Reasumując należy stwierdzić, że decyzja administracyjna jest pojęciem, które ma

podstawowe znaczenie przy określaniu zakresu obowiązywania przepisów k.p.a.

Jest to akt oparty na przepisach prawa, wydany przez organy administracji publicznej

(lub inne organy np. organizacje społeczne, gdy z mocy prawa upoważnione są do jej
wydania) i skierowany do imiennie określonego adresata zewnętrznego, przy czym decyzja ta
ma na celu ustalenie lub zniesienie pewnych uprawnień lub obowiązków.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Objaśnij, czym jest decyzja administracyjna. Spróbuj przypomnieć z jakimi decyzjami
administracyjnymi spotkałeś się Ty lub Twoja rodzina.
2. Jakie wymogi formalne powinna spełniać decyzja administracyjna, co powinna

zawierać?

3. Wyobraź sobie, że masz uprawnienia organu administracji publicznej, jakim jest burmistrz.
Spróbuj sporządzić dowolną decyzję administracyjną w oparciu o podane w tekście wymogi
formalne.

POSTĘPOWANIE W SPRAWACH WYDAWANIA ZAŚWIADCZEŃ
Kiedy Adam Kowalski był jeszcze studentem, jego matka poprosiła go, żeby przyniósł z
uczelni zaświadczenie, że jest studentem. Udał się więc do sekretariatu wydziału i poprosił o
wydanie takiego zaświadczenia. Pani Bożenka po kilku godzinach wręczyła mu niewielkiego
rozmiaru dokument obłożony szczodrze pieczęciami szkoły i potwierdzający fakt, że jest
studentem pierwszego roku tej szacownej uczelni. Pod treścią widniał zamaszysty podpis
dziekana.
Powyższy przypadek, choć opisuje z pozoru codzienną sytuację stanowi zarazem przykład
postępowania w sprawach wydawania zaświadczeń. Postępowanie to regulują przepisy k.p.a.
w Dziale VII (artykuły od 217 do 220) i można stwierdzić, że ma ono charakter podobny do
postępowania administracyjnego ogólnego. Podobnie bowiem dotyczy spraw
indywidualnych, a występująca w nim strona, żądająca wydania zaświadczenia ma
niewątpliwie interes prawny dotyczący podjęcia przez organ żądanej czynności. Różnica
polega jednak na tym, że żądając wydania zaświadczenia żąda się jedynie potwierdzenia
danego stanu faktycznego, jak również różnicą jest to, że postępowanie to może być wszczęte
jedynie na wniosek strony.
Organ, do którego strona zwróciła się z żądaniem wydania określonego zaświadczenia, wyda
j e niezwłocznie (najpóźniej w ciągu 7 dni) po ustaleniu, że stronie tej przysługuje wydanie
takiego zaświadczenia, jeżeli wynika to z przepisów prawa lub jeżeli strona ma rzeczywiście
interes prawny w potwierdzeniu określonych faktów.
Organ może więc odmówić w określonych przypadkach wydania zaświadczenia poprzez
wydanie stosownego postanowienia.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Co to jest zaświadczenie?
2. Czy występowałeś już kiedyś o wydanie zaświadczenia? W jakiej sprawie?
3. Jak sądzisz, czy mógłbyś zwrócić się do dyrekcji szkoły o wydania zaświadczania
potwierdzającego, że Twój kolega z ławki jest uczniem waszej szkoły?

SKARGI I WNIOSKI
Adam Kowalski, załamany wydaną przez władze uczelni decyzją administracyjną o
wykluczeniu go z listy studentów, postanowił wysłać w tej sprawie skargę do Ministerstwa
Edukacji Narodowej i Sportu. Słyszał bowiem kiedyś od kogoś, że obywatel może zwrócić
się ze skargą do każdego ministerstwa.
Czy Adam może rzeczywiście wnieść skargę do Ministra Edukacji Narodowej i Sportu? Czy
Ministerstwo jest właściwym miejscem do złożenia jego skargi?
Rozważmy tę kwestię w oparciu o przepisy k.p.a. Postępowanie w sprawach skarg i
wniosków, które uregulowane jest w Dziale VIII Kodeksu (artykuły od 221 do 260) ma
uproszczony charakter. Nie występują w nim strony, ani właściwy dla innych postępowań tok
instancji. Możliwość złożenia skargi, wniosku, czy petycji do organów administracji
publicznej przysługuje każdemu. Można je składać w interesie własnym, publicznym lub w
interesie innej osoby, o ile wyraziła na to zgodę. Jeśli chodzi o przedmiot tego postępowania,
to skargi, wnioski i petycje mogą dotyczyć właściwie wszystkiego.

•

Skarga

W szczególności, zgodnie z art. 227 przedmiotem skargi może być zaniedbanie lub
nienależyte wykonywanie zada11 przez organy właściwe, naruszenie praworządności lub
słusznych interesów obywateli oraz przewlekłe, czy też biurokratyczne załatwianie spraw.
Skarga jest wnoszona na czynności będące w toku lub takie, które już zostały dokonane, bądź
przeciwko istniejącej sytuacji.
Organami właściwymi do rozpatrzenia, załatwienia skargi są organy wyższego stopnia lub
organy sprawujące nadzór nad tym, którego skarga owa dotyczy. K.p.a. wyjaśnia w art. 17
pojęcie organów wyższego stopnia, a w art. 229 organy właściwe do rozpatrzenia skargi na
działalność danego organu. I chociaż, zgodnie z przepisami Kodeksu skargę powinno się
przekazać do organu właściwego do jej rozpatrzenia, jeśli jednak z jakichś przyczyn skarżący
przekaże sprawę pod przysłowiowy zły adres i tak w trybie art. 231 organ, do którego skarga
trafiła powinien ją przekazać w ciągu 7 dni do organu właściwego, powiadamiając
jednocześnie o tym wnoszącego skargę.
Na załatwienie skargi organ ma maksymalnie jeden miesiąc, powinien ją jednak rozpatrzyć
jak najszybciej. Przez załatwienie skargi rozumiemy wydanie rozstrzygnięcia w oparciu o
rozpoznanie wszelkich okoliczności sprawy, wydanie stosownych poleceń, podjęcie
odpowiednich środków do usunięcia ewentualnie stwierdzonych uchybień.
O sposobie załatwienia skargi powiadamia się wnoszącego skargę, a powiadomienie to
powinno zawierać:
- oznaczenie organu, który rozpatrzył skargę,
- wskazanie sposobu załatwienia skargi,
- podpis osoby upoważnionej do jej załatwienia wraz z podaniem jej imienia, nazwiska oraz
stopnia służbowego,
- uzasadnienie faktyczne i prawne.

Organ rozpatrujący sprawę może ją również uznać za bezzasadną. Biorąc powyższe pod
uwagę, można stwierdzić, że nasz student Adam Kowalski mógł złożyć skargę do dowolnego
organu administracji publicznej, który uznał za właściwy w swojej sprawie. Zważywszy
jednak, że sprawa ta dotyczy usunięcia studenta z uczelni w wyniku nie opłacenia należnego
czesnego, należy przyjąć, że w tym wypadku Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu nie
jest organem właściwym i po otrzymaniu skargi powinno przekazać ją w ciągu 7 dni do
uczelni, na ręce prorektora.

•

Wnioski

Przepisy dotyczące składania wniosków znajdują się w Rozdziale 3 Działu VIII Kodeksu i
wynika z nich, że podobnie jak to ma miejsce w przypadku skarg, wnioski należy składać do

organów właściwych do ich rozpatrzenia, jednak w razie pomylenia organu wniosek powinien
zostać przekazany temu właściwemu.
Przedmiotem wniosków mogą być sprawy ulepszenia organizacji, wzmocnienia
praworządności, usprawnienia pracy, czy też zapobiegania nadużyciom, a także dotyczące
ochrony własności, czy zaspokajaniu potrzeb ludności (art. 241 k.p.a.).
Widać więc wyraźnie różnicę pomiędzy skargą a wnioskiem, który ma, można powiedzieć
działanie profilaktyczne - ma zapobiegać nieprawidłowościom w przyszłości. Jeśli chodzi o
termin załatwienia wniosku to jest on taki sam jak przy załatwianiu skargi.

•

Przyjmowanie skarg i wniosków

K.p.a. reguluje również sprawę przyjmowania skarg i wniosków, wskazując m.in. że organy
administracji publicznej obowiązane są przyjmować obywateli w sprawach skarg i wniosków
w wyznaczonych dniach i godzinach, przy czym przynajmniej raz w tygodniu przyjęcia te
powinny się odbywać po godzinach pracy (art. 253).
Kodeks omawia również w artykułach od 257 do 260 sprawę wykonywania nadzoru nad
przyjmowaniem i załatwianiem skarg i wniosków, wskazując konkretne odpowiedzialne
organy.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Jaka jest różnica między skargą a wnioskiem?
2. Co powinno zawierać powiadomienie o sposobie załatwienia skargi?
3. Wejdź na stronę internetową dowolnego ministerstwa lub innego organu administracji
publicznej (możesz skorzystać z wykazu podanego w rozdziale 1) i spróbuj zorientować się,
kiedy organ ten przyjmuje interesantów w sprawach skarg i wniosków. Czy wyznaczone
terminy są zgodne z przepisami k.p.a.?

POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE
Nasz nieszczęsny były student Adam Kowalski zrezygnował jednak z napisania skargi do
Ministerstwa. Zgodnie z radą swojego ojca, postanowił odwołać się od podjętej przez władze
uczelni decyzji. Sam, czytając w zdenerwowaniu treść pisma z uczelni, nie zwrócił na to
uwagi, ale na szczęście jego ojciec okazał się bardziej przytomny.
- Przecież możesz się od tej decyzji odwołać w ciągu 14 dni do Prorektora - wyjaśnił synowi,
pukając swoim grubym palcem w drobny druk na dole pisma.
- Trzeba uważnie czytać takie pisma, synu - dodał i wyszedł z pokoju wciskając po drodze
Jankowi w rękę papier. Janek gorączkowo przeleciał oczami tekst decyzji.
- Rzeczywiście, może się odwołać.

Podany powyżej przykład obrazuje użycie jednego ze środków odwoławczych,

przewidzianych w k.p.a. W rozdziale tym omówimy pokrótce te środki, zarówno te tzw.
zwyczajne środki prawne jak odwołanie i zażalenie, jak i nadzwyczajne, czyli żądanie
wznowienia postępowania oraz żądanie stwierdzenia nieważności decyzji.

•

Zwyczajne środki odwoławcze

Zgodnie z artykułem 127 § 1 k.p.a. od decyzji wydanej w pierwszej instancji służy stronie
odwołanie tylko do jednej instancji i jest to niewątpliwie zgodne z zasadą dwuinstancyjności
postępowania administracyjnego. Czym jest odwołanie? Otóż, odwołanie jest to po prostu
wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy.
Kto może złożyć odwołanie?
Jak wynika z przepisów Kodeksu odwołanie od decyzji przysługuje stronie, nawet jeśli nie
brała bezpośrednio udziału w postępowaniu zakończonym tą decyzją (tak jak to miało miejsce
w przypadku wydania decyzji w sprawie Adama Kowalskiego).

Odwołanie takie należy wnieść w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji do organu
właściwego za pośrednictwem organu, który wydał decyzję w pierwszej instancji.
Za właściwy Kodeks uznaje organ administracji publicznej wyższego stopnia, dlatego też od
decyzji wydanej w pierwszej instancji przez np. ministra nie służy odwołanie, ponieważ jest
on w danym pionie administracyjnym - organem najwyższym.
W wyniku rozpatrzenia odwołania organ odwoławczy wydaje decyzję, w której:
- utrzymuje w mocy decyzję pierwszej instancji,
- lub uchyla decyzję w całości lub w części,
- lub też umarza postępowanie odwoławcze.
Przy tym zgodnie z art. 139 k.p.a. organ odwoławczy nie może wydać decyzji, która byłaby
na niekorzyść strony odwołującej się, chyba że w grę wchodzi rażące naruszenie przepisów
prawa lub interesu społecznego.
Przejdźmy teraz do omówienia pojęcia zażalenia. W myśl przepisów Kodeksu (art. 141
do144) w określonych przez Kodeks przypadkach na wydane w toku postępowania
postanowienia służy stronie zażalenie, które można wnieść w terminie 7 dni od doręczenia lub
ogłoszenia postanowienia.
Zażalenie nie przysługuje więc, tak jak odwołanie w każdym przypadku, jedynie wtedy kiedy
Kodeks wyraźnie to określa i tak np. przysługuje ono na postanowienia:
- o odmowie udostępnienia akt sprawy,
- w sprawie kosztów postępowania,
- w sprawie odmowy wydania zaświadczenia.

•

Nadzwyczajne środki odwoławcze

Kolejnym środkiem odwoławczym przewidzianym przez k.p.a. jest wznowienie
postępowania. Jest to możliwe w przypadku, kiedy zachodzi podejrzenie, że wydana decyzja
ostateczna może być wadliwa z powodu poważnych nieprawidłowości podczas postępowania.
Dotyczy to w szczególności sytuacji, kiedy np. decyzja została wydana w wyniku
przestępstwa, w oparciu o fałszywe dowody (więcej wart. 145 k.p.a.).
Wniosek strony lub z urzędu o wznowienie kieruje się do organu, który wydal decyzję w
ostatniej instancji. W wyniku postępowania przeprowadzonego przez ten organ zostaje
wydana decyzja, która odmawia uchylenia dotychczasowej decyzji, bądź też ją uchyla. W
określonych w Kodeksie przypadkach jest też możliwe stwierdzenie nieważności decyzji, ma
to miejsce m.in. wtedy, kiedy decyzja ta została wydana z rażącym naruszeniem prawa.
Właściwym do stwierdzenia nieważności decyzji jest organ wyższego stopnia, jedynie w
przypadku decyzji wydanych przez ministra lub samorządowe kolegium odwoławcze, te same
organy.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Określ, czym jest odwołanie i kto może je złożyć.
2. Określ, czym jest zażalenie i kiedy ono przysługuje.
3. Odszukaj w k.p.a. przepisy dotyczące odwołań i zażaleń.

NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY
Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) sprawuje kontrolę nad działalnością administracji
publicznej. Normuje to ustawa Prawo o ustroju sądów administracyjnych z 25 lipca 2002 roku
(Dz. U. nr 153, poz.1269). Dowiadujemy się z niej m.in., że sądownictwo administracyjne
jest również dwuinstancyjne, tzn. pierwszą instancję stanowią wojewódzkie sądy
administracyjne, natomiast drugą właśnie NSA.

NSA poza swoją funkcją odwoławczą podejmuje ponadto uchwały mające na celu

wyjaśnienie skomplikowanych zagadnień prawnych.
Na czele NSA stoi Prezes, który sprawuje kontrolę nad jego działalnością. Sędziowie NSA są
powoływani przez Prezydenta RP. Więcej informacji na temat NSA można znaleźć na stronie
www.nsa.gov.pl (adres siedziby: ul. Jasna 6, 00-013 Warszawa) .
Tryb postępowania przed sądami administracyjnymi został wyłączony z Kodeksu
postępowania administracyjnego i obecnie uregulowany jest w osobnej ustawie Prawo o
postępowaniu przed sądami administracyjnymi z dnia 30 sierpnia 2002 roku (Dz.U. nr 153,
poz. 1270).

Czy wiesz, że...
Ś

redniej wielkości urząd miejski załatwia rocznie od 15 tys. do 20 tys. spraw wszczynanych

na wniosek lub z urzędu. W praktyce oznacza to, że codziennie w tysiącach gmin, miast i
powiatów są uruchamiane setki określonych prawem procedur. Czasami są one proste, jak w
przypadku ubiegania się o świadectwo urodzenia, ślubu czy zmianę meldunku. Czasami
skomplikowane, jak przy ubieganiu się o różnego rodzaju koncesje i zezwolenia, czy
rozpoczynania działalności gospodarczej.
Ale widać już nieodwołalny kres urzędniczej mitręgi.
Powoli, ale nieuchronnie w przeszłość odchodzą urzędy zawalone tonami papierów, wśród
których krążą nie zawsze kompetentni i przyjaźni interesantom urzędnicy. Do końca 2004
roku wszystkie europejskie organy władzy publicznej powinny, za pośrednictwem systemów
teleinformatycznych, zapewnić obywatelom powszechny dostęp do informacji publicznej i
umożliwić załatwianie codziennych spraw administracyjnych w systemie on-line.
Czy nam się to podoba czy nie, integracja Polski z Unią Europejską wymusi na nas realizację
programu "e-Europe 2005 - społeczeństwo informacyjne dla wszystkich". Program ten
przewiduje, że wszystkie rządowe i samorządowe urzędy, rejestry administracyjne i sądowe
będą zobowiązane do ujawniania informacji publicznych. Darmowe, powszechnie dostępne i
łatwe do zdobycia mają być nie tylko wszystkie dane o urzędzie, jego strukturze,
kompetencjach i powinnościach, ale także informacje o sposobach i terminowości
załatwianych spraw. Możliwość prześwietlenia urzędu ma zwiększyć skuteczność działania
organów administracyjnych i samorządowych oraz ukrócić ewentualne pokusy korupcyjne.
Każdy samorząd może przystąpić do programu "Otwarty Urząd - Biuletyn Informacji
Publicznej", któremu patronuje Stowarzyszenie "MIASTA W INTERNECIE". Program
zapewl1ia utrzymanie strony podmiotowej BlP, która może być zasilana informacjami i
dokumentami w postaci ponad 250 plików widocznych bezpośrednio przez tradycyjną
przeglądarkę internetową.
Ale koncepcja elektronicznej administracji ma być przyjazna nie tylko interesantom. Jest to
wyzwanie dla urzędników, coraz lepiej wykształconych i coraz bardziej kompetentnych.
Przedsięwzięcie związane z utworzeniem urzędów on-line jest ogromne. W trybie pilnym
należy określić minimalne wymagania dla systemów teleinformatycznych używanych do
zadań publicznych dla istniejących ewidencji i rejestrów, a także standardy bezpieczel1stwa i
niezawodności systemów teleinformatycznych. Równolegle konieczne jest przygotowanie
nowelizacji przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Chodzi o to, aby obywatele
mogli składać pisma drogą elektroniczną, a urzędy mogły - tą samą drogą przesyłać
odpowiedzi.
Zamieszczanie na stronach www opisów procedur administracyjnych może być urządzone
dowolnie. Zwykle jednak, obok serwisów informacyjnych, działów poświęconych historii
gminy, powiatu czy miasta projektuje się działy zatytułowane "e-Urząd", "Co i jak załatwić w
Urzędzie?", "Biuro Obsługi Interesanta" itd. Po wyszczególnionych działach należy się
poruszać korzystając z menu nawigacyjnego, np. za pomocą lewego przycisku myszki.

Można też zainstalować wyszukiwarkę przedmiotową. Wtedy interesant wybierze żądany typ
sprawy i naciśnie przycisk "Szukaj".

39.

Pojęcie i źródła prawa budżetowego. Tryb ustanawiania ustawy budżetowej

PRAWO BUDśETOWE JAKO DZIAŁ PRAWA FINANSOWEGO

PRZEDMIOT, DZIAŁY I ŹRÓDLA PRAWA FINANSOWEGO
Prawo finansowe jest wyodrębnioną gałęzią w systemie prawa w Polsce.
Przepisy prawa finansowego normują publiczną gospodarkę finansową, tj. gromadzenie i
wydatkowanie środków pieniężnych przez pm1stwo i jednostki samorządu terytorialnego.
Normują ponadto działalność instytucji finansowych, gospodarkę finansową przedsiębiorstw
państwowych, ustrój pieniężny państwa oraz obrót dewizowy.

Jak widać z powyższych objaśnień problematyka prawa finansowego jest bardzo

różnorodna. Różnorodność ta sprawia, że prawo finansowe dzieli się na szereg działów.

W prawie finansowym wyróżnia się:

•

prawo budżetowe,

•

prawo bankowe,

•

prawo ubezpieczeniowe,

•

prawo gospodarki finansowej przedsiębiorstw państwowych,

•

prawo walutowe, regulujące ustrój pieniężny państwa,

•

prawo dewizowe, regulujące obrót dewizowy.

Źródła prawa finansowego dzieli się ze względu na różne kryteria. Dzieli się je według
zajmowanego szczebla w hierarchii źródeł prawa, czyli na Konstytucję, ustawy, akty
wykonawcze oraz akty prawa miejscowego.

Dzieli się je także według działów prawa finansowego, do których należą, czyli na źródła

prawa budżetowego, bankowego, ubezpieczeniowego itd.

Szczegółową ich charakterystykę przedstawimy przy omawianiu poszczególnych działów

prawa finansowego.

PRAWO BUDśETOWE
Marta jest humanistką, bardzo lubi czytać książki. W domu ma skromny księgozbiór, dlatego
często odwiedza biblioteki: szkolną, na swoim osiedlu, a ostatnio coraz częściej Bibliotekę
Narodową. Zaczęła się zastanawiać, kto kupuje te wspaniałe książki, które zapełniają półki w
bibliotekach, kto utrzymuje biblioteki i wypłaca pensje ich pracownikom.

Odpowiedź jest jednoznaczna. Robi to państwo, które nie tylko utrzymuje organy

administracji Państwowej, ale zapewnia finansowanie oświaty, kultury, ochrony zdrowia i
bezpieczeństwa. Aby ponosić te gigantyczne wydatki konieczne jest gromadzenie i
wydatkowanie przez państwo środków pieniężnych.

Kwestie gromadzenia i wydatkowania środków publicznych reguluje Konstytucja

Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale X "Finanse publiczne"
oraz Ustawa o finansach publicznych z dnia 26 listopada 1998 roku (Dz.U. nr 155, poz. 104 z
późn. zm.).
Stanowią one podstawowe źródła prawa budżetowego, w którym wyróżnia się działy
szczegółowe, takie jak:

•

prawo budżetowe w wąskim ujęciu, regulujące strukturę budżetów publicznych
państwa i jednostek samorządu terytorialnego), procedurę ich opracowywania i
uchwalania, ich wykonywanie oraz kontrolę wykonania,

•

prawo podatkowe, regulujące opodatkowanie poszczególnymi podatkami,

•

prawo celne, regulujące ściąganie należności celnych.

TRYB OPRACOWYWANIA, UCHWALANIA, WYKONY\VANIA I KONTROLI
WYKONANIA BUDśETU PAŃSTWA

Ustawa o finansach publicznych upoważnia ministra finansów i innych ministrów oraz

odpowiednie organy samorządów terytorialnych do wydawania szczegółowych przepisów,
które regulują tryb sporządzania, uchwalania i wykonywania

budżetu,

czyli

jednym

słowem do regulowania procedury budżetowej.

♦

Opracowywanie projektu budżetu państwa

W procedurze opracowywania projektu budżetu państwa można wyróżnić kilka etapów, tj.
etap wstępny prac nad budżetem, opracowanie projektu budżetu, uchwalenie projektu budżetu
przez Radę Ministrów i przekazanie informacji do jednostek podległych oraz samorządów
terytorialnych.
Scharakteryzujemy szczegółowo etap uchwalania budżetu.

♦

Uchwalanie budżetu państwa

Rada Ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej i wraz z uzasadnieniem przedkłada
Sejmowi w terminie do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy. Minister Finansów
na jesiennej sesji Sejmu referuje główne założenia projektu budżetu państwa i polityki
finansowej rządu w roku następnym. Jest to tzw. expose budżetowe. Sejmowa Komisja
Finansów Publicznych wraz z innymi komisjami sejmowymi analizuje projekt budżetu, a
następnie odbywa się nad nim debata sejmowa. Polega ona na odczytaniu sprawozdań i
wniosków komisji, oraz zgłaszaniu przez posłów poprawek do projektu budżetu, jak i do
wniosków komisji.

Rada Ministrów przekazuje projekt budżetu wraz z uzasadnieniem i załącznikami do Sejmu i
Senatu. Komisjami koordynującymi prace w Sejmie jest Komisja Finansów Publicznych a w
Senacie Komisja Gospodarki Narodowej.

Na posiedzeniu plenarnym Sejmu odbywa się pierwsze czytanie projektu budżetu, po czym

zostaje on przekazany do poszczególnych komisji sejmowych. W komisjach sejmowych

trwają prace nad projektem. W sprawach wątpliwych mogą one zwrócić się do Ministra

Finansów o dodatkowe wyjaśnienia. Podsumowaniem prac w komisjach są wnioski i

propozycje zmian projektu, które przekazane są do Komisji Finansów Publicznych. Komisja

Finansów publicznych uwzględnia sugestie poszczególnych komisji i redaguje ostateczny

tekst ustawy.

W Sejmie procedura zaczyna się od drugiego czytania projektu - sprawozdania Komisji

Finansów Publicznych z wnioskiem o przyjęcie budżetu. Po czytaniu następuje debata

sejmowa, w trakcie której mogą być zgłaszane poprawki. W przypadku zgłoszenia poprawek

projekt wraca do komisji, które nad nim pracowały.

W Sejmie odbywa się trzecie czytanie projektu przez posła sprawozdawcę, który przedstawia
zgłoszone poprawki w drugim czytaniu. Po zakończeniu czytania następuje głosowanie nad
przyjęciem budżetu.

Uchwalona przez Sejm ustawa trafia do Senatu. W Senacie prace prowadzone są przez

komisje senackie, które mogą (tak jak komisje sejmowe) zwrócić się wyjaśnienia i

ewentualnie nanieść swoje poprawki. Po zakończeniu prac komisje przekazują budżet do

Komisji Gospodarki Narodowej, która przygotowuje projekt uchwały Senatu z wnioskiem o

przyjęcie ustawy bez poprawek bądź o ich wprowadzenie. Senat zobligowany jest do podjęcia

uchwały dotyczącej ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od dnia przekazania jej przez Sejm.

Jeżeli Senat przyjmie ustawę bez poprawek, oznacza to zakończenie procedury autoryzacji. W

sytuacji propozycji zmian zgłoszonych przez Senat, ustawa przekazywana jest do Sejmu,

gdzie zmiany te rozpatruje Komisja Finansów Publicznych. Sejm może odrzucić poprawki

Senatu bezwzględną większością głosów, jeżeli to nie nastąpi poprawki zostają przyjęte.

Uchwalony budżet jest ustawą budżetową, która po podpisaniu w ciągu 7 dni przez
Prezydenta RP, jest ogłaszana w Dzienniku Ustaw.
W sytuacji, gdy opracowanie budżetu nie jest możliwe w ustalonych terminach, Konstytucja
RP przewiduje następujące rozwiązania zastępcze:

•

prowizorium budżetowe, czyli tymczasową i skróconą z reguły do pierwszego
kwartału roku budżetowego ustawę budżetową Projekt ustawy o prowizorium
budżetowym uchwalany jest w tym samym trybie co budżet, a przyjęta ustawa
obowiązuje do czasu uchwalenia właściwego budżetu,

•

prowadzenie gospodarki budżetowej na podstawie projektu uchwały budżetowej lub
projektu ustawy o prowizorium budżetowym, jeżeli ustawa budżetowa albo ustawa o
prowizorium budżetowym nic weszły w życic w dniu rozpoczęcia roku budżetowego,
czyli 1 stycznia.

♦

Wykonywanie i kontrola wykonania budżetu

W trakcie wykonywania budżetu państwa szczególna rola przypada Radzie Ministrów,
Ministrowi Finansów, innym ministrom i wojewodom.

Rada Ministrów sprawuje ogólny nadzór nad wykonywaniem budżetu oraz wydaje

wytyczne w sprawie jego realizacji. Minister Finansów sprawuje bieżącą kontrolę realizacji
dochodów i wydatków budżetu państwa oraz poziomu jego deficytu.

Faktycznymi wykonawcami budżetu są dysponenci środków budżetowych (pierwszego,

drugiego i trzeciego stopnia) tzn. jednostki mające uprawnienia do dysponowania środkami i
przekazywania ich do jednostek podległych.

Do dysponentów pierwszego stopnia (dysponentów głównych) należą ministrowie,

kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie oraz kierownicy innych organów
wyznaczonych przez Ministra Finansów. Dysponenci główni wyznaczają dysponentów
drugiego i trzeciego stopnia.

Dysponenci drugiego stopnia to Państwowe jednostki budżetowe, którym podlegają

ustanowieni przez nich dysponenci trzeciego stopnia.

Wyjaśnimy te kwestie w dużym uproszczeniu przykładzie oświaty. Dysponentem

pierwszego stopnia jest Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, które przekazuje środki
budżetowe do dysponentów drugiego stopnia, czyli starostw powiatowych, a te z kolei
przekazują je dysponentom trzeciego stopnia, czyli szkołom. Kontrolę wykonania budżetu
sprawują bardzo liczne organy do których należą:

•

Sejm oraz Najwyższa Izba Kontroli,

•

Minister Finansów i podległe mu terenowe organy administracji finansowej (izby i
urzędy skarbowe, urzędy kontroli skarbowej i regionalne izby obrachunkowe) oraz
dysponenci części budżetowych i dysponenci drugiego stopnia.

RODZAJE DOCHODÓW I WYDATKÓW BUDśETU PAŃSTWA

Budżet to zestawienie dochodów i wydatków. Ustawa budżetowa na dany rok określa

dochody budżetu państwa w postaci załącznika nr 1. Możesz odszukać ustawę budżetową i
załącznik na stronie internetowej ministerstwa finansów www.mf.gov.pl

Natomiast załącznik nr 2 do ustawy budżetowej zawiera zestawienie zbiorcze wydatków

budżetu państwa według działów.

Ponadto tworzona jest rezerwa o charakterze ogólnym stanowiąca 2 procent wydatków

budżetowych na wypadek zdarzeń o charakterze nadzwyczajnym, trudnych do przewidzenia
np. klęsk żywiołowych.

BUDśETY JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
Budżety jednostek samorządowych (województw, powiatów i gmin) przygotowywane są
przez organy wykonawcze tzn. zarząd województwa, zarząd powiatu i zarząd gminy.

Projekty budżetu przedstawiane są odpowiednio sejmikom wojewódzkim, radzie powiatu,

radzie gminy oraz regionalnej izbie obrachunkowej do 15 listopada roku poprzedzającego rok
budżetowy.

Jeżeli budżety nie są uchwalone przed rozpoczęciem roku budżetowego samorządy mogą

prowadzić gospodarkę finansową w oparciu o projekt, ale nie dłużej niż do 31 marca. Jeżeli
budżet nie zostanie uchwalony do 31 marca to regionalna izba obrachunkowa w terminie do
30 kwietnia ustala budżet jednostki.
Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są:

•

dochody podatkowe, w tym:

- udziały w podatkach dochodowych od osób prawnych, jednostek organizacyjnych

nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę na terenie województwa i gminy,
- udziały w podatkach dochodowych od osób fizycznych, zamieszkujących na terenie:
- województwa 1,5%
- powiatu 1 %
- gminy 27,6%

•

dochody nie podatkowe, np. dla województwa i powiatu są nimi:

- subwencja ogólna np. oświatowa, drogowa, wyrównawcza,
- dotacje celowe np. na realizowanie zadań własnych,
- dochody własne np. dochody z majątku, odsetki od środków finansowych zgromadzonych
na rachunkach bankowych.

W przypadku gmin dochodami są udziały w podatkach dochodowych stanowiących

dochody budżetu państwa, subwencje ogólne (podstawowa, oświatowa, rekompensująca) oraz
dotacje celowe.

Znaczącym źródłem dochodów własnych gmin są podatki lokalne, takie jak rolny, leśny,

od nieruchomości, od środków transportu, od posiadania psów, podatek od czynności
cywilnoprawnych, od spadków i darowizn i podatek od działalności gospodarczej osób
fizycznych opłacany w formie karty podatkowej

Dochodami nie podatkowymi są wpływy z opłat np. skarbowej, targowej, miejscowej,

dochody z kar, odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych.
Wydatkami budżetowymi jednostek samorządu terytorialnego są:

•

na szczeblu województwa np. utrzymanie dróg wojewódzkich, zapewnienie
komunikacji, gospodarka wodna, utrzymanie szkół ponadgimnazjalnych o znaczeniu
regionalnymi wyższych, zapewnienie pomocy społecznej o zasięgu regionalnym,
modernizacja terenów wiejskich,

•

na szczeblu powiatu np. utrzymanie dróg powiatowych, gospodarka wodna,

zapewnienie komunikacji, utrzymanie szkół podstawowych i gimnazjów specjalnych
oraz szkół ponadgimnazjalnych, bibliotek, szpitali, zapewnienie porządku i
bezpiecze6stwa publicznego, ochrona środowiska naturalnego,

•

na szczeblu gminy np. utrzymanie wodociągów, kanalizacji, ciepłownictwa,
zapewnienie komunikacji lokalnej i innych urządzeń użyteczności publicznej, budowa
i utrzymanie dróg lokalnych, prowadzenie i utrzymanie szkół podstawowych żłobków
przedszkoli, instytucji i placówek upowszechniania kultury, realizacja zadań w
zakresie porządku i bezpieczeństwa publicznego, zagospodarowanie przestrzenne,
utrzymanie równowagi ekologicznej, a z zakresu administracji ewidencja ludności,
sporządzanie aktów stanu cywilnego.

Czy wiesz, że...

Polska, tak jak każde z państw członkowskich Unii Europejskiej wnosi składkę do

unijnego budżetu. Składka ta wyrażona jest w procentach, stanowi ok. 1 procent PKB. Im
większy jest PKB tym składka jest wyższa. Składkę tę wnosimy m.in. po to, by móc
korzystać z pieniędzy unijnych, które wspomagać będą rozwój naszego kraju. Budżet unijny
finansowany jest przez państwa członkowskie i składają się na niego zarówno składki
członkowskie jak i wpływy z podatku VAT, akcyzy oraz ceł. Przeważająca część wydatków
UE, bo ok. 45% przeznaczana jest na Wspólną Politykę Rolną oraz na fundusze strukturalne,
czyli pomoc dla słabszych regionów.

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ćwiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.
1. Wyjaśnij, dlaczego prawo finansowe dzieli się na szereg działów. Wymień te działy.
2. Scharakteryzuj rolę naczelnych organów administracji publicznej w procedurze
budżetowej.
3. Wymień wydatki budżetu państwa według działów.
4. Podaj przykłady wydatków budżetowych na terenie gminy w której mieszkasz.

Ustal, gdzie znajdują się obiekty których działalność jest finansowana przez gminę np.

szkoły, przedszkola. Co można zmienić w celu poprawy zaspokajania potrzeb mieszkańców
gminy? Jakie są możliwości pozyskania środków finansowych dla potrzeb realizacji nowych
obiektów?

PRAWO BANKOWE

Jeśli masz ukończone 13 lat, możesz korzystać z usług banków, które dla osób młodych

mają specjalne oferty. Warto jednak znać warunki tych ofert bankowych.

ŹRÓDŁA PRAWA BANKOWEGO
Ź

ródłami prawa bankowego są przepisy pochodzące z wielu aktów prawnych, np. stosunki

umowne, powstające w toku realizacji czynności bankowych reguluje prawo cywilne. Wiesz
już o tym z podrozdziału 5.3.3 z części III tego poradnika.

Przepisy określające podstawowe zasady tworzenia i organizacji banków jako podmiotów

gospodarczych wynikają z ustawy Kodeks spółek handlowych.

Regulacje dotyczące systemu bankowego, roli banku centralnego wskazują na zależności

z prawem administracyjnym.

Polskie prawo bankowe dostosowane jest do standardów Unii Europejskiej tzn.

Dyrektywy nr 2000/l2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 marca 2000 roku w sprawie
podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe.

Podstawę prawną organizacji systemu bankowego i prowadzenia działalności bankowej w

Polsce stanowi ustawa z 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140 poz. 939 z
późn. zm.) oraz ustawa z dnia 290 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim (Dz.U.
Nr 140 poz. 938 z późn. zm.).
Struktura bankowości jest dwustopniowa tzn. polega na:

•

oparciu zasad działalności banków na równości świadczenia usług bankowych, ich
samodzielności, konkurencyjności i komercjalizmie,

•

umocnieniu roli Narodowego Banku Polskiego jako banku centralnego, który
kształtuje politykę pieniężną oraz działalność banków komercyjnych przez stosowanie
odpowiednich narzędzi do których należą m.in.: stopa procentowa, stopa rezerwy
obowiązkowej, stopa redyskontowa, operacje otwartego rynku.

Ustawa Prawo bankowe określa zasady prowadzenia działalności bankowej, tworzenie i
organizację banków, ich oddziałów i przedstawicielstw oraz zasady sprawowania nadzoru
bankowego, postępowania naprawczego, likwidacji i upadłości banków.

PODSTAWOWE CZYNNOŚCI BANKOWE

Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie
zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem
ś

rodki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Do czynności bankowych należą:

•

przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem
oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,

•

prowadzenie innych rachunków bankowych,

•

udzielanie kredytów,

•

udzielanie i potwierdzenie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw,

•

emitowanie bankowych papierów wartościowych,

•

przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,

•

wydawanie instrumentu pieniądza elektronicznego (kart płatniczych),

•

wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych
ustawach,

•

inne np. dokonywanie obrotu papierami wartościowymi, świadczenie usług

•

konsultacyjno-doradczych w sprawach finansowych.

Prezes NBP określa, w drodze zarządzenia:

•

sposób przeprowadzania rozrachunków międzybankowych, w tym za pomocą
elektronicznych nośników informacji,

•

sposób i tryb przeliczania, sortowania, pakowania i oznaczania opakowań banknotów i
monet oraz wykonywania czynności związanych z zaopatrywaniem banków w te
znaki,

•

sposób numeracji banków i ich jednostek organizacyjnych,

•

sposób numeracji rachunków bankowych prowadzonych w bankach.

czy wiesz, że...

Najważniejszym zadaniem Europejskiego Banku Centralnego, którego siedziba mieści się

we Frankfurcie nad Menem, jest ochrona stabilności waluty europejskiej, prowadzenie
polityki pieniężnej Unii Europejskiej oraz kontrola emisji euro z wyłącznym prawem do
emisji banknotów euro dla wszystkich państw członkowskich.

Zobacz www.infoeuropa.gov.pl

Sprawdź, czy już potrafisz...

Ć

wiczenie 1. Na podstawie art. 63 ustawy Prawo bankowe wymień i omów formy

rozliczeń pieniężnych przeprowadzanych za pośrednictwem banków (rozliczenia gotówkowe
i rozliczenia bezgotówkowe tzn. polecenie przelewu, polecenie zapłaty, czek rozrachunkowy,
karta płatnicza).

Ć

wiczenie 2. Na podstawie art. 73 ustawy Prawo bankowe wyjaśnij termin "konsorcjum

bankowe". Podaj przykłady zdarzeń gospodarczych z którymi związana jest taka działalność
banków.

40.

Prawo karne. Wybrane typy przestępstw gospodarczych. Ochrona obrotu
gospodarczego.

Powtórzenie materiału nauczania, przygotowanie do egzaminu semestralnego.
Przypomnienie wymagań egzaminacyjnych i systemu oceniania.

PODSTAWOWE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA KARNEGO

PO.JĘCIE I PODSTAWOWE ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO
Prawo karne, jako jedna z gałęzi (dziedzin) prawa, swym zakresem obejmuje prawo karne
materialne oraz prawo karne procesowe, przy czym w skład tego ostatniego wchodzi także
prawo karne wykonawcze. Należy jednak pamiętać, że w wąskim znaczeniu określenie prawo
karne jest często stosowane do samego prawa karnego materialnego.
Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi zagadnienia związane z prawem karnym w
przedstawionym wyżej ujęciu będą:

−

Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.),

−

Kodeks postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn.
zm.),

−

Kodeks karny wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).

POJĘCIE POSTĘPOWANIA KARNEGO, STADIA PROCESOWE I TRYBY ŚCIGANIA
Postępowanie karne składa się z szeregu czynności procesowych podejmowanych w
określonej kolejności i pozostających ze sobą we wzajemnych zależnościach. Czynności te
mają na celu doprowadzenie do ustalenia, czy w ogóle popełniono przestępstwo będące
przedmiotem procesu, kto i w jaki sposób je popełnił i jaką winien za to ponieść karę.
Stadia procesowe
Prawo karne procesowe jest zbiorem przepisów, określających kiedy i jakie czynności należy
podejmować tworząc w ten sposób etapy, przez które kolejno przechodzi postępowanie karne.
Fazy te określane są mianem stadiów procesowych, pośród których można wyróżnić
postępowanie:

−

przygotowawcze prowadzone w formie dochodzenia lub śledztwa,

−

główne, prowadzone przed sądem pierwszej instancji,

−

odwoławcze prowadzone przed sądem drugiej instancji rozpoznającym środek
odwoławczy, wniesiony od orzeczenia sądu pierwszej instancji,

−

wykonawcze mające na celu wykonanie prawomocnego orzeczenia.

Postępowanie główne i odwoławcze określane jest łącznie mianem postępowania

jurysdykcyjnego, które rozpoczyna się tzw. oddaniem pod sąd, a więc sporządzeniem i
wniesieniem do sądu aktu oskarżenia.

Tryby ścigania

Zapoczątkowanie postępowania karnego uzależnione jest od tego, w jakim trybie

ś

cigane jest dane przestępstwo. Tryb ścigania wynika z prawa karnego materialnego.

Polskie prawo karne wyodrębnia następujące tryby ścigania:

- z oskarżenia publicznego (z urzędu) polegający na tym, że jeśli przestępstwo jest ścigane w
tym trybie, to organ postępowania przygotowawczego (policja, prokuratura) obowiązany jest
wszczynać i prowadzić postępowanie karne zawsze, gdy tylko poweźmie w jakiejkolwiek
formie wiadomość o zaistnieniu takiego przestępstwa np. z artykułu prasowego czy nawet od
osoby postronnej. W tym trybie ścigane są wszystkie przestępstwa za wyjątkiem tych, co do
których dany przepis Kodeksu karnego wyraźnie wskazuje inny tryb ścigania,

- ścigane na wniosek, polegający na tym, że do ścigania przestępstwa niezbędne jest złożenie
wniosku o ściganie przez pokrzywdzonego. Ten tryb ścigania musi być wyraźnie wskazany w
przepisie karnym. Po złożeniu takiego wniosku postępowanie toczy się dalej tak jak z urzędu,
przy czym wniosek może być w pewnych sytuacjach cofnięty,
- z oskarżenia prywatnego, polegający na tym, że oskarżanie sprawcy przestępstwa
pozostawione jest aktywności samego pokrzywdzonego, który może dochodzić swoich
naruszonych praw przez osobiste złożenie prywatnego aktu oskarżenia wprost do sądu lub
skargi na policji, która przekazuje ją do sądu.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Popraw błędnie wypełnione poniższe schematy. Schemat 1 powinien

przedstawiać stadia procesowe a schemat 2 tryby ścigania.
Schemat 1. Stadia procesowe

















Schemat 2. Tryby ścigania

Postępowanie przygotowawcze

ś

ledztwo

dochodzenie

Postępowanie główne

prowadzone przed sądem II

instancji

Postępowanie

wykonawcze

przed sądem I

instancji

Postępowanie

odwoławcze

prowadzone przed

sądem I instancji

Tryby ścigania

sprawców przestępstw

Ś

ciganie z oskarżenia

prywatnego (z urzędu)

Ś

ciganie na

wniosek rodziny

pokrzywdzonego

Ś

ciganie z oskarżenia

publicznego (np. poprzez

złożenie skargi na policji)

UCZESTNICY POSTĘPOWANIA KARNEGO
Przebieg postępowania karnego związany jest z działalnością jego uczestników. Uczestnikami
postępowania karnego są podmioty biorące udział w postępowaniu, przy czym ich rola jest
wyraźnie określona przez prawo.
Uczestnikami postępowania będą przede wszystkim:

−

organy procesowe (np. sąd, prokurator),

−

strony (np. oskarżony, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny),

−

przedstawiciele procesowi (np. obrońca, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego),

−

pomocnicy procesowi (np. protokolant, tłumacz),

−

osobowe źródła dowodowe (np. świadkowie, biegli).

ORGANY PROCESOWE
Scharakteryzujemy najpierw poszczególne organy procesowe.

Sądy
Konstytucja RP, a także Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności, zawierają zapisy formułujące prawo obywatela do sądu, a więc do sprawiedliwego
rozpatrzenia jego sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą.
Jak wiadomo z treści rozdziału 4 w części l wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawowany
jest przez sądy powszechne. Sprawy karne rozpoznawane są w wydziałach karnych będących
jednostkami strukturalnymi poszczególnych sądów. Jeśli w danym sądzie utworzony został
wydział grodzki to część spraw karnych (np. prywatnoskargowe, karne skarbowe)
rozpoznawanych jest w tym wydziale, który rozpoznaje też sprawy o wykroczenia.

Oprócz sądów powszechnych funkcjonują sądy wojskowe, rozpoznające sprawy karne

ż

ołnierzy pozostających w służbie.

Uprawniony do orzekania w sprawach karnych jest ponadto Sąd Najwyższy, będący,

naczelnym organem sądowym sprawującym nadzór nad działalnością sądów powszechnych
w zakresie orzekania. Nadzór ten w sprawach karnych należy do Izby Karnej i Izby
Wojskowej.
Niezależnie od wskazanych wyżej organów w sprawach karnych orzeka również Trybunał
Stanu, będący organem uprawnionym do orzekania o odpowiedzialności karnej Prezydenta za
popełnione przestępstwa oraz członków Rady Ministrów.
Aby dany sąd mógł rozpoznać konkretną sprawę, musi być właściwy, a więc uprawniony do
jej rozpoznania. Podstawowymi w świetle przyjętych rozwiązań proceduralnych
płaszczyznami oceny właściwości sądu są: właściwość miejscowa i właściwość rzeczowa.

Prokurator

Prokurator obowiązany jest do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad

ś

ciganiem przestępstw. W toku postępowania karnego, zależnie od jego etapu, prokurator

może pełnić różne role.

W czasie postępowania przygotowawczego jest organem postępowania, które bądź

prowadzi sam, bądź nadzoruje jego prowadzenie przez inne organy np. policję.

Natomiast w procesie sądowym prokurator działa w roli oskarżyciela publicznego, a

więc staje się stroną postępowania.

Policja i inne organy ścigania
Policja to umundurowana i uzbrojona formacja służąca społeczeństwu i przeznaczona do
ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Do głównych zadań policji należy wykrywanie przestępstw i ściganie ich sprawców. Policja
zorganizowana jest na zasadzie jednoosobowego kierownictwa, a dowodzi nią Komendant

Główny Policji podlegający Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji. Policjant
obowiązany jest do wykonywania rozkazów przełożonych oraz w wypadkach przewidzianych
w prawie poleceń sądu i prokuratora (np. doprowadzanie oskarżonych czy świadków
niestawiających się na wezwania, zakładanie podsłuchów telefonicznych).
Zgodnie z uregulowaniami Kodeksu postępowania karnego, policja przede wszystkim spełnia
rolę organu prowadzącego dochodzenie oraz wykonującego zlecone przez prokuratora
poszczególne czynności śledcze lub dochodzeniowe.
Policja posiada też pozaprocesowe uprawnienia związane ze ściganiem przestępstw, takie jak:
prawo legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości, zatrzymywania osób
stwarzających bezpośrednie zagrożenie, możliwość kontroli osobistej i bagażu.

Czy wiesz, że...
Prawidłowe ustalenie sądu właściwego miejscowo do rozpoznania sprawy ma Istotne
znaczenie, gdyż błędy w tym zakresie prowadzą do długotrwałych sporów kompetencyjnych
między sądami, które musi rozstrzygać sąd wyższego rzędu. Z reguły ustalenie miejsca
popełnienia przestępstwa nie nastręcza problemów.
Jeżeli jednak przestępstwo popełnione zostało na polskim statku wodnym, podczas jego rejsu
po wodach międzynarodowych, a więc na obszarze nie objętym właściwością jakiegokolwiek
z polskich sądów, wtedy właściwy do przeprowadzenia postępowania karnego będzie sąd
macierzystego portu, z którego pochodzi statek. Taka same zasady dotyczą przestępstw
popełnionych na pokładach polskich samolotów.
W skrajnych sytuacjach mimo prawidłowego zastosowania reguł ustalania właściwości
miejscowej nie da się ustalić rzeczywistego miejsca popełnienia przestępstwa na terytorium
Polski. Stanie się tak, jeśli zostało ono popełnione za granicą, przez cudzoziemca wydanego
następnie, celem osądzenia, Polsce (może to dotyczyć tzw. bezpaństwowca, a więc osoby
nieposiadającej żadnego obywatelstwa), a nigdy wcześniej u nas niezamieszkałego, to wtedy
właściwy do jej rozpoznania będzie sąd dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego
Warszawy. Aktualnie sądem tym będzie Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieście.

Sprawdź czy, już potrafisz...

Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1.Wskaż i scharakteryzuj kryteria, według których określa się sąd właściwy do roz-

poznania sprawy karnej.

2.Przedstaw strukturę organizacyjną prokuratury.

3. Przeczytaj poniższą historię i zdecyduj, czy Michał będzie musiał pójść na

komisariat.
Michał wraz z dwoma kolegami wracał wieczorem przez park. Parę godzin wcześniej,
właśnie w tym miejscu kilku chuliganów okradło staruszkę. Przechodzący patrol policji
poprosił chłopców o wylegitymowanie się. Koledzy mieli dowody osobiste, które okazali
funkcjonariuszom. Michał niestety nie miał żadnych dokumentów. Policjanci poprosili, aby
jak najszybciej zgłosił się na komisariat. Czy Michał będzie musiał pójść na komisariat?

STRONY POSTĘPOWANIA KARNEGO
Stroną postępowania karnego jest ten z jego uczestników, który ma interes prawny w
uzyskaniu określonego rozstrzygnięcia i w toczącym się procesie działa we własnym imieniu.
Stronami są osoby osobiście zaangażowane w swój proces, chcące uzyskać takie
rozstrzygnięcie, jakie jest zgodne z ich interesem prawnym (np. oskarżony może być
zainteresowany w uzyskaniu dla siebie wyroku uniewinniającego).
W postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez prokuratora stronami będą:
- pokrzywdzony, czyli ofiara przestępstwa,

- podejrzany, czyli osoba podejrzewana o dokonanie przestępstwa. Natomiast w
postępowaniu przed sądem stronami będą: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy,
oskarżyciel prywatny, powód cywilny i oskarżony.

Oskarżyciel publiczny
Oskarżyciel publiczny to organ państwowy, który we własnym imieniu wnosi i popiera
oskarżenie w sprawach o przestępstwa. Zatem jest on stroną postępowania, ale nie
reprezentuje w nim swojego prywatnego interesu, lecz interes publiczny związany z
oskarżeniem o przestępstwa ścigane skargą publiczną, czyli aktem oskarżenia.

Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § l

k.p.k.). Natomiast inny organ państwowy może być oskarżycielem publicznym jedynie na
podstawie przepisów szczególnych, które jednocześnie określają zakres jego działania np.
policja w odniesieniu do spraw o wykroczenia.
Pozycja prokuratora jako oskarżyciela publicznego jest nadrzędna, gdyż może on być
oskarżycielem we wszystkich sprawach karnych i przed wszystkimi sądami. Jeżeli
oskarżyciel publiczny wystąpi z oskarżeniem, to na nim ciąży ciężar udowodnienia winy
przed sądem, a więc ciężar obalenia domniemania niewinności.
Na etapie postępowania przygotowawczego prokurator jako organ procesowy jest
gospodarzem postępowania, jednakże po wniesieniu przez niego aktu oskarżenia staje się on
stroną postępowania, gdyż gospodarzem procesu staje się sąd.

Pokrzywdzony
Pokrzywdzonym jest osoba, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub
zagrożone przez przestępstwo (art. 49 k.p.k.).
Bezpośredniość oznacza, że między przestępstwem i naruszeniem jakiegoś dobra danej osoby
nie ma ogniw pośrednich. Jeśli zatem ktoś został pobity i w związku z tym on i jego małżonek
ponieśli koszty leczenia, to z tego powodu małżonek jest poszkodowanym, ale nie jest
pokrzywdzonym, gdyż obrażenia ciała dotknęły tylko małżonka pobitego.
Natomiast naruszanym przez przestępstwo dobrem prawnym będzie dobro chronione przez
przepisy prawa karnego materialnego, a więc życie, zdrowie, wolność, dobra majątkowe.
Pokrzywdzony jest stroną postępowania przygotowawczego. Ofiara przestępstwa, winna
wystąpić z zawiadomieniem o nim do policji lub wprost do prokuratora, szczególnie, że
instytucje te bez takiego zawiadomienia częstokroć nie wiedzą o zaistnieniu czynu
zabronionego. Z racji bycia stroną postępowania przygotowawczego pokrzywdzony może
czynnie wpływać na jego bieg np. składać wnioski dowodowe, może też zaskarżać orzeczenia
zapadające w toku śledztwa czy dochodzenia (np. o odmowie wszczęcia postępowania, o
umorzeniu postępowania).
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że pokrzywdzony w sprawach o przestępstwa ścigane z
oskarżenia publicznego, po skierowaniu aktu oskarżenia do sądu nie staje się automatycznie
stroną postępowania sądowego. Pokrzywdzony, aby stać się taką stroną musi sam podjąć
kroki prawne w celu wejścia w rolę oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego albo
obu tych stron jednocześnie.
Wskazać trzeba, że również w przypadku spraw ściganych z oskarżenia prywatnego, które
przecież w ogóle nie są poprzedzane postępowaniem przygotowawczym, pokrzywdzony staje
się stroną (oskarżycielem prywatnym) dopiero po złożeniu przez siebie, wprost do sądu,
prywatnego aktu oskarżenia.

Oskarżyciel posiłkowy
Oskarżycielem posiłkowym jest pokrzywdzony, który w sprawie o przestępstwo ścigane z
urzędu występuje z oskarżeniem obok prokuratora (art. 53 k.p.k.). Z momentem wniesienia

przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia, pokrzywdzony może, aż do czasu
rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (decyduje moment odczytania przez
prokuratora aktu oskarżenia) złożyć oświadczenie, że będzie występował w charakterze
oskarżyciela posiłkowego.
Oskarżyciel posiłkowy jest pełnoprawną stroną postępowania sądowego, uprawnioną do
samodzielnego realizowania swoich praw, a więc może składać wnioski dowodowe czy
zaskarżać decyzje procesowe sądu.

Powód cywilny

Powód cywilny to pokrzywdzony, który w procesie karnym dochodzi od oskarżonego

roszczeń majątkowych (odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną
krzywdę) wynikających z popełnienia przestępstwa (art. 62 k.p.k.).
Powództwem można dochodzić jedynie roszczeń wynikających bezpośrednio z przestępstwa.
Dlatego możliwe jest dochodzenie zwrotu od oskarżonego o pobicie, zwrotu kosztów
leczenia, ale już nie kosztów przygotowania do innego zawodu mimo, że spowodowane to
zostało inwalidztwem wynikłym z przestępstwa. Oczywiście kosztów tych można dochodzić,
lecz w odrębnym procesie cywilnym.
Powództwo można wytoczyć najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie
głównej i winno ono mieć formę pisemną pozwu. Sąd może w ściśle określonych sytuacjach
odmówić przyjęcia powództwa lub pozostawić przyjęte powództwo bez rozpoznania.
W takich sytuacjach istnieje możliwość dochodzenia roszczeń na drodze odrębnego procesu
cywilnego. Podkreślić należy, że uwzględnienie powództwa może nastąpić jedynie, gdy sąd
wydaje wyrok skazujący oskarżonego.

Oskarżyciel prywatny
Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony przestępstwem, które ścigane jest z oskarżenia
prywatnego wnoszący do sądu prywatne oskarżenie (art. 59 § l k.p.k.).
Czyny ścigane skargą prywatną to takie przestępstwa, w których dochodzenie swych praw
pozostawione jest samym pokrzywdzonym. Będą to czyny naruszające dobra prywatne
jednostki, takie jak zniesławienie czy naruszenie nietykalności cielesnej.
Skarga prywatna może przybrać formę prywatnego aktu oskarżenia składanego wprost do
sądu lub skargi składanej przez pokrzywdzonego na policji. Tak, więc osoba znieważona
wulgarnymi słowami może udać się na policję, gdzie funkcjonariusz obowiązany jest przyjąć
skargę złożoną na piśmie lub sporządzić protokół z przyjęcia skargi złożonej przez
pokrzywdzonego ustnie. Policja, jeśli zachodzi taka potrzeba, zabezpiecza dowody
przestępstwa, a następnie przekazuje skargę lub protokół z jej przyjęcia sądowi.

W sytuacji, gdy oskarżyciel prywatny przegra wytoczony przez siebie proces może

zostać obciążony jego kosztami.

Oskarżony

Oskarżony jest stroną postępowania karnego, w toku którego jest rozstrzygana kwestia

związana z jego odpowiedzialnością prawną za zarzucany mu czyn zabroniony (art. 71
k.p.k.). Oskarżonym może być wyłącznie osoba fizyczna, która w chwili czynu ma
ukończone co najmniej 17 lat. Jednakże w przypadku popełnienia niektórych przestępstw
sprawca może ponosić odpowiedzialność już od 15 lat np. może odpowiadać jak dorosły
piętnastolatek, który m.in. dopuścił się zbrodni zabójstwa, spowodował ciężki uszczerbek na
zdrowiu innej osoby.
Generalnie oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono do sądu oskarżenie. Jeżeli
jednak przeciwko podejrzanemu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze (w

przypadku czynów ściganych z urzędu lub na wniosek) to oskarżonym staje się on z chwilą
wniesienia aktu oskarżenia.

Zasadniczym prawem, jakie przysługuje oskarżonemu, jest prawo do obrony; którą

może wykonywać samodzielnie lub w tym celu może korzystać z pomocy obrońcy.
Zasadniczo, jeśli oskarżony chce korzystać z pomocy obrońcy winien go sobie sam
ustanowić. Może jednak zachodzić przypadek obrony obowiązkowej wynikającej np. z
nieletniości oskarżonego, czy też stanu jego zdrowia fizycznego lub psychicznego, a wtedy
ustanawia się mu obrońcę z urzędu.
Jeśli oskarżonego nie stać na ustanowienie sobie obrońcy z wyboru, może on wystąpić do
prezesa sądu, przed którym toczy się jego sprawa o wyznaczenie mu obrońcy.
Podkreślenia wymaga, że podejrzany, a później oskarżony nie korzysta z pełni praw
obywatelskich, które ulegają ograniczeniu (np. prawo do swobodnego dysponowania swą
osobą, prawo do wolności). Dlatego oskarżony obowiązany jest stawiać się na każde
wezwanie organu prowadzącego postępowanie, a w określonych przez prawo sytuacjach
mogą być stosowane wobec niego środki przymusu. Arsenał tych środków jest szeroki, a ich
celem jest zapewnienie sprawnego i niezakłóconego biegu postępowania, gdyż nie wszyscy
oskarżeni poddają się wymiarowi sprawiedliwości i za wszelką cenę starają się go
uniemożliwić.
Wśród środków przymusu związanych z osobą oskarżonego należy m.in. wymienić:
zatrzymanie, środki zapobiegawcze (tymczasowe aresztowanie, poręczenie, dozór i list
gończy).

PRZEDSTAWICIELE PROCESOWI STRON

Przedstawicielem procesowym strony jest podmiot, który działa w imieniu i na

rzecz reprezentowanej strony, a swoje działania może podejmować obok strony i za stronę.
Przedstawicielami stron są:
- przedstawiciel ustawowy oskarżonego,
- przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego,
- obrońca,
-pełnomocnik.

Przedstawiciel ustawowy oskarżonego i pokrzywdzonego
Przedstawiciel ustawowy oskarżonego i pokrzywdzonego, może występować w procesie
karnym, jeśli są oni nieletni lub ubezwłasnowolnieni. Przedstawiciel oskarżonego może
podejmować wszelkie czynności procesowe na jego korzyść, ale nie wyłącza to osobistych
działań oskarżonego. Natomiast przedstawiciel pokrzywdzonego wykonuje j ego prawa, tzn.
działa za pokrzywdzonego, który sam nie ma zdolności do czynności procesowych.

Oczywiste jest natomiast, że przedstawiciel ustawowy nie może zastąpić strony przy

składaniu przez nią zeznań czy wyjaśnień. Przedstawicielem ustawowym oskarżonego i
pokrzywdzonego może być np. rodzic, albo osoba, pod której pieczą pozostaje
reprezentowany.

Obrońca oskarżonego

Jest pomocnikiem oskarżonego reprezentującym go w toczącym się procesie (art.

82 k.p.k.). Obrońca chroni prawa oskarżonego broniąc go przed stawianymi zarzutami.
Działalność obrońcy leży w interesie publicznym, który wymaga, aby proces był realizowany
w warunkach zabezpieczających prawa jednostki, chronionej przecież do chwili
prawomocnego skazania domniemaniem niewinności.
Obrońcą w postępowaniu karnym może być jedynie osoba uprawniona do obrony według
przepisów o ustroju adwokatury, a więc adwokat i wyjątkowo spełniający wymogi formalne

aplikant adwokacki. Obrońca może być ustanowiony z wyboru (np. przez samego
oskarżonego, czy gdy jest on nieletni przez jego przedstawiciela ustawowego) lub z urzędu
(przez prezesa sądu lub sąd, gdy zajdą ku temu prawne podstawy).

Pełnomocnik
To przedstawiciel procesowy strony udzielający, w toczącym się postępowaniu karnym
pomocy stronie postępowania innej niż oskarżony. Z pomocy pełnomocnika może skorzystać
pokrzywdzony i to zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i w sądowym, jeśli zgłosi
swój udział w charakterze oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego.
Pełnomocnikiem podobnie jak obrońcą może być w zasadzie adwokat. Jednakże instytucję
Państwową, samorządową lub społeczną może reprezentować także radca prawny, a nawet
inny pracownik tej instytucji.
Pokrzywdzony (w postępowaniu sądowym tylko wtedy, jeśli ma status strony np.
oskarżyciela posiłkowego), którego nie jest stać na ustanowienie pełnomocnika z wyboru
może ubiegać się o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu na zasadach analogicznych do
wyznaczania obrońcy dla ubogiego oskarżonego.

Czy wiesz, że...
W związku z coraz szerszym otwarciem polskich granic pojawia się problem związany z tym,
ż

e sprawcy (często zanim jeszcze formalnie staną się podejrzanymi) orientując się w

działaniach podejmowanych przez organy ścigania i zdając sobie sprawę, że działania te
niebawem dotkną ich, wyjeżdżają z kraju. Większość z nich nie ma najmniejszego zamiaru
powr6clć dobrowolnie i przeciwko takim niezbędne jest podjęcie poszukiwań za pomocą
międzynarodowego listu gończego, a następnie działań związanych z ekstradycją. Jeśli jednak
osoba taka chce poddać się osądowi, ale obawia się tymczasowego aresztowania to możliwe
jest zastosowanie instytucji listu żelaznego.
List żelazny (art. 281 i nast. k.p.k.) wydawany jest przez sąd okręgowy, jeśli oskarżony
przebywający za granicą złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub prokuratora w
oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy. Jego wydanie sąd może
uzależnić od złożenia poręczenia majątkowego w określonej przez sąd wysokości.
Dzięki listowi żelaznemu oskarżony pozostanie na wolności do czasu prawomocnego
zakończenia postępowania, jeśli będzie przestrzegał wynikających z tego obowiązków, a
mianowicie:
- stawi się w wyznaczonym terminie na wezwanie sądu lub prokuratora,
- będzie przebywał w obranym przez siebie miejscu pobytu w kraju, a jego zmiana będzie
możliwa tylko za zgodą sądu,
- nie będzie utrudniał postępowania karnego, a szczególnie nie będzie nakłaniał do
fałszywych zeznań lub wyjaśnień.
Jeśli oskarżony naruszy te warunki, list żelazny jest odwoływany, co wiąże się też z
możliwością orzeczenia przepadku poręczenia majątkowego. Oskarżony ścigany jest wtedy w
normalnym trybie.



Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania i wykonaj polecenia.

1. Jakie uprawnienia przysługują pokrzywdzonemu w toku postępowania karnego?
2. Przyjrzyj się poniższemu schematowi przedstawiającemu salę sądową podczas procesu
karnego. Zwróć uwagę na osoby biorące w nim udział i określ ich kompetencje.

ZARYS PRZEBIEGU POSTĘPOWANIA KARNEGO
Postępowanie karne to działalność zmierzająca do realizacji prawa karnego materialnego.
Proces jest zbiorem następujących po sobie zdarzeń, z których najistotniejsze to czynności
procesowe.


PODSTAWOWE RODZAJE CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

Generalnie czynności procesowe można podzielić na:
- czynności organów procesowych np. wszczęcie dochodzenia, wyrokowanie,
- czynności stron i ich reprezentantów np. wnioski dowodowe, składanie środków
odwoławczych (apelacji od wyroków, zażaleń od postanowień),
- czynności innych uczestników postępowania np. składanie zeznań przez świadków będące
przejawem czynności dowodowych.

Decyzje procesowe

Wśród czynności organów procesowych zasadnicze znaczenie dla toku postępowania

mają decyzje procesowe będące wyrazem władzy organu procesowego, a polegające na
rozstrzygnięciu określonej kwestii prawnej.

Decyzje mogą przybrać formę:

- zarządzeń wydawanych w mniej istotnych kwestiach procesowych np. o przerwie w
rozprawie czy o odmowie przyjęcia środka odwoławczego,

STÓŁ SĘDZIOWSKI

pośrodku siedzi sędzia

przewodniczący

P

R

O

K

U

R

A

T

O

R

A

D

W
O

K

A

C

I,

O

B

R

O

Ń

C

Y

O

S

K

A

R

ś

O

N

Y

w

ra

z

z

es

k

o

rt

ą
p

o

lic

y

jn

ą

(je

ś
li

je

st

ty

m

cz

as

o

w

o

a

re

sz

to

w

an

y

)

Ś

WIADKOWIE, BIEGLI

PUBLICZNOŚĆ

(rozprawy są jawne i może w nich uczestniczyć każdy

pełnoletni obywatel)

- postanowień wydawanych, gdy ustawa nie wymaga wydania wyroku, a zachodzi potrzeba
rozstrzygnięcia doniosłej kwestii np. o umorzeniu postępowania przygotowawczego, w
przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego,
- wyroku, który wydaje sąd, gdy ustawa wyraźnie stanowi, iż dana kwestia ma być
rozstrzygana wyrokiem np. rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności karnej po
przeprowadzeniu postępowania sądowego, rozstrzygnięcie sądu odwoławczego w następstwie
rozpoznania apelacji. W zależności od rodzaju sprawy i wyniku jej rozpoznania wyrok może
zawierać różną treść, może to być m.in. wyrok skazujący, uniewinniający, warunkowo
umarzający.
Postanowienia i wyroki określane są w procedurze karnej mianem orzeczeń.

Ś

rodki odwoławcze

Spośród czynności procesowych stron najdonioślejsze znaczenie mają czynności polegające
na składaniu środków odwoławczych od orzeczeń. Orzeczenie sądu pierwszej instancji może
być zaskarżone przez strony do sądu wyższej instancji np. orzeczenie sądu rejonowego do
sądu okręgowego, a sądu okręgowego (działającego jako sąd I instancji) do sądu
apelacyjnego. Środkiem odwoławczym od wyroku jest apelacja, a od postanowienia jeśli
ustawa przewiduje jego zaskarżalność) zażalenie. Są to tzw. zwykłe środki odwoławcze.
Ś

rodki odwoławcze od orzeczeń mogą być składane przez uprawnionych tylko w określonym

przez ustawę terminie liczonym albo od ogłoszenia orzeczenia, albo od jego doręczenia
stronie. Niedotrzymanie przez stronę terminu powoduje, że dany środek zaskarżania nie
wywoła postępowania odwoławczego, gdyż organ procesowy odmówi jego przyjęcia.
Jednakże w pewnych sytuacjach, jeśli opóźnienie nastąpiło z przyczyn od strony
niezależnych, może ona wnosić o przywrócenie terminu do dokonania danej czynności, np.
jeśli pokrzywdzony otrzymał z prokuratury postanowienie o umorzeniu dochodzenia, z
którym się nie zgadzał i nie zdążył w ustawowym terminie 7 dni złożyć zażalenia, gdyż
ciężko zachorował. Może wówczas, mimo upływy terminu, niezwłocznie, gdy tylko mu na to
stan zdrowia pozwoli, wystąpić do prokuratora z odpowiednio umotywowanym wnioskiem o
przywrócenie terminu do złożenia zażalenia. Przy czym winien do wniosku dołączyć samo
zażalenie. Gdy prokurator uwzględni jego wniosek nada bieg zażaleniu.

Czynności dowodowe

Podstawę orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w

postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. Tak więc prawidłowe orzekanie
wymaga uwzględnienia wyników postępowania dowodowego, to znaczy oparcia się na
przeprowadzonych lub ujawnionych dowodach tzn. m.in. zeznaniach świadków
wyjaśnieniach oskarżonego.
Istotną z punktu widzenia praktyki kwestią jest sposób, w jaki można wprowadzać dowody do
procesu. Dowody przeprowadza się na wniosek stron albo z urzędu. Do zasadniczych
dowodów przeprowadzanych w toku postępowania należą:
- wyjaśnienia oskarżonego,
- zeznania świadków,
- opinie biegłych (np. z zakresu ruchu drogowego i techniki samochodowej, biegły lekarz,
biegły z zakresu badań śladów biologicznych),
- oględziny miejsc (np. pomieszczeń sklepowych, do których dokonano włamania), rzeczy
(np. łomu użytego do wyłamania kraty w oknie), ciała osoby (np. ofiary wypadku
drogowego), zwłok i ich otwarcie, czyli tzw. sekcja zwłok,
- eksperyment procesowy mający na celu doświadczenie, aby ustalić czy możliwe było
zaistnienie określonych zdarzeń np. czy świadek obecny w drugim pokoju mógł słyszeć
wołanie pokrzywdzonego.

Wyjaśnienia oskarżonego są dowodem uzyskiwanym wprost od osoby przeciwko, której
toczy się postępowanie. Podkreślić należy, że oskarżonemu przysługuje prawo do składania
wyjaśnień, a więc może on odmówić ich złożenia i to bez podania przyczyny (art. 175 k.p.k.).
Oskarżony nie może być zmuszony do dostarczania dowodów, które świadczyłyby na jego
niekorzyść, z czym wiąże się prawo do zachowania milczenia. Jednocześnie oskarżony nie
ponosi odpowiedzialności karnej za zatajenie prawdy lub podanie nieprawdy, co jest również
elementem realizacji przyznanego mu prawa do obrony. Nie oznacza to jednak, że przepisy
nadają mu prawo do kłamstwa, gdyż brak sankcji za podanie nieprawdy ma jedynie l1a celu
uczynienie realnym prawa do obrony. Dlatego, jeśli oskarżony w swych wyjaśnieniach
podnosi nieprawdziwe zarzuty pod adresom innych osób i zarzuty te nie mają związku z
realizacją obrony to może on ponieść odpowiedzialność karną np. za zniesławienie. Zeznania
ś

wiadka są jednym z podstawowych dowodów na podstawie których sądy dokonują ustaleń

faktycznych.
Każda osoba wezwana w charakterze świadka jest obowiązana:
- stawić się na wezwanie,
- złożyć zeznanie,
- mówić prawdę i nie zatajać prawdy

Czy wiesz, że...

W sprawach, w których istnieje realne zagrożenie dla życia czy zdrowia świadka albo

osoby dla niego najbliższej (np. zemsta członków grupy przestępczej) sąd lub prokurator
może postanowić o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie
tożsamości takiego świadka, który w ten sposób staję się świadkiem anonimowym (in-
cognito). Świadek taki może być przesłuchiwany jedynie przez prokuratora lub sędziego, a z
udziałem pozostałych stron tylko w sposób uniemożliwiający jego rozpoznanie np. z
zastosowaniem specjalnych urządzeń technicznych (art. 184 k.p.k.).
Charakterystycznym dowodem są zeznania świadka koronnego. Instytucja ta uregulowana
jest odrębną ustawą z 26 czerwca 1997 r. o świadku koronnym, która aktualnie ma charakter
czasowy, gdyż obowiązuje do 1 września 2006 r. Świadek koronny to sprawca czynu
zabronionego, który w zamian za obietnicę odstąpienia od jego ścigania składa zeznania
obciążające innych współsprawców przestępstwa. Celem dla którego wprowadzono taką
możliwość jest dążenie do przełamania zmowy między współsprawcami, gdyż instytucję tę
stosuje się jedynie do najpoważniejszych przestępstw popełnianych przez zorganizowane
grupy przestępcze.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie.

1. Wymień i scharakteryzuj rodzaje decyzji procesowych.
2. Jakie dowody mogą być przeprowadzane w toku postępowania karnego?
3. Jaki środek odwoławczy służy od wyroku, a jaki od postanowienia?

PRZEBIEG POSTĘI'OWANIA KARNEGO
Postępowanie karne jest procesem dynamicznym przebiegającym przez kolejne fazy, z
których każda ma swoje uregulowanie w kodeksie postępowania karnego. Fazy te to:
- postępowanie przygotowawcze,
- postępowanie przed sądem pierwszej instancji,
- postępowanie odwoławcze.

Postępowanie przygotowawcze
Ma na celu przede wszystkim ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi
on przestępstwo. W toku postępowania przygotowawczego poddaje się weryfikacji
informacje, które były podstawą jego wszczęcia przez gromadzenie nowych dowodów i
dokonywanie na ich podstawie ustaleń. Dalszym celem jest wykrycie i w razie potrzeby
ujęcie sprawcy, przy czym często jest tak, że sprawca znany jest niemal od samego początku
postępowania (art. 297 k.p.k.).
Generalnie postępowanie przygotowawcze prowadzi prokurator a w wypadkach
przewidzianych w ustawie policja. Ponadto określonych czynności w postępowaniu
przygotowawczym na wniosek prokuratora dokonuje sąd np. decyduje w przedmiocie
tymczasowego aresztowania.
Postępowanie przygotowawcze prowadzi się w formie śledztwa lub dochodzenia.
Postanowienie o wszczęciu postępowania wydaje się z urzędu lub w wyniku zawiadomienia o
przestępstwie, jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Takie
uzasadnione podejrzenie to np. zaistnienie wypadku drogowego, włamanie do sklepu,
pozbawienie człowieka życia, ujawnienie podrobionych pieniędzy lub dokumentów.
Osoba, która stała się ofiarą przestępstwa winna niezwłocznie o tym fakcie powiadomić
policję lub prokuratora, gdyż tylko w ten sposób może uzyskać szybką i skuteczną ochronę
swych naruszonych praw. Jednakże każdy, kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa
ś

ciganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym Policję lub prokuratora (art.

304 § l k.p.k.). Jeśli osoba ta obawia się o swe bezpieczeństwo w związku z doniesieniem
może zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości organu
przyjmującego zawiadomienie.
Również instytucje państwowe i społeczne, które w związku ze swą działalnością
dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu sązobowiązm1e niezwłocznie
powiadomić o tym organy ścigania i podjąć działania, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i
dowodów przestępstwa (art. 304 § 2 k.p.k.). Jest to obowiązek prawny i jeśli np. burmistrz
miasta podczas czynności zawodowych stwierdzi, że jakiś dokument sporządzony przez jego
podwładnego stwierdza nieprawdę, co stanowi przestępstwo poświadczenia nieprawdy, to
obowiązany jest zabezpieczyć oryginał tego dokumentu i niezwłocznie powiadomić policję
lub prokuratora. Jeśli tego nie uczyni sam popełnia przestępstwo związane z niedopeh1ieniem
obowiązków.
Ś

ledztwo prowadzi się w sprawach poważnych m.in. w sprawach o zbrodnie (art. 309 k.p.k.).

Natomiast dochodzenie prowadzi się w sprawach o nieco lżejszym ciężarze gatunkowym
m.in. zagrożonych karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności (art. 235b k.p.k.).
Jeżeli po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego prokurator na podstawie
przeprowadzonych dowodów uzna, że istnieją ku temu przesłanki kieruje do sądu akt
oskarżenia. Natomiast, gdy postępowanie nie dostarczyło podstaw do sporządzenia aktu
oskarżenia (np. nie zdołano ustalić sprawcy przestępstwa, zachowanie podejrzanego okazało
się nie mieć charakteru przestępczego) wydaje się postanowienie o umorzeniu postępowania.
Na postanowienie to stronom niezadowolonym z rozstrzygnięcia przysługuje zażalenie.

Postępowanie przed sądem I instancji
Postępowanie przed sądem pierwszej instancji zostaje zainicjowane aktem oskarżenia, który
jest jednocześnie wnioskiem o wszczęcie postępowania sądowego, rozpoznanie sprawy i
ukaranie oskarżonego. Akt oskarżenia określa granice, w jakich sąd może rozpoznać sprawę i
poza które nie wolno mu wychodzić, a mianowicie wskazuje oskarżonych (inne osoby nie
mogą dodatkowo w tym samym procesie stać się oskarżonymi) oraz wskazuje zarzucane im
czyny, które mają być przedmiotem rozpoznania sądu.

Prokurator może w akcie oskarżenia umieścić wniosek o wydanie wyroku skazującego i
orzeczenie uzgodnionej z oskarżonym kary jeśli przestępstwo nie jest zagrożone karą
przekraczającą 10 lat pozbawienia wolności np. podejrzany o dokonanie kradzieży zegarka na
szkodę kolegi przyznając się do czynu i naprawiając szkodę może wystąpić do prokuratora z
wnioskiem o uzgodnienie łagodniejszej dla siebie kary (art. 335 k.p.k.) . Oczywiście
propozycja ta musi być rozsądna aby prokurator ją zaakceptował i wystąpił do sądu ze
wspomnianym wnioskiem.

Ponadto prokurator, jeśli spełnione są przesłanki warunkowego umorzenia postę-

powania może zamiast aktu oskarżenia wystąpić z wnioskiem o takie umorzenie.

Sprawy, co do zasady rozpoznawane są na rozprawie, która traktowana jest jako

kulminacja procesu.
Rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy i po wykonaniu czynności sprawdzających,
w tym obecność osób wezwanych, następuje odczytanie aktu oskarżenia (najczęściej przez
prokuratora) będące otwarciem przewodu sądowego. Do tego momentu pokrzywdzony może
jeszcze zgłosić swój udział w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego lub powoda
cywilnego. W toku przewodu sądowego przeprowadzane są czynności procesowe i
dowodowe (często w skomplikowanych sprawach na kolejnych terminach rozprawy trwającej
przez wiele miesięcy), a po jego zamknięciu następują głosy stron i wyrokowanie. Głosy
stron to ich przemówienia zawierające analizę przeprowadzonych dowodów, ustosunkowanie
się do wyników postępowania i przedstawienie wniosków, co do spodziewanego przez stronę
rozstrzygnięcia sądu. Wyrokowanie poprzedzone jest naradą nad wyrokiem, która objęta jest
tajemnicą.
Strona niezadowolona z wyroku w terminie 7 dni od ogłoszenia może złożyć na piśmie
wniosek o sporządzenie jego pisemnego uzasadnienia, a po otrzymaniu odpisu wyroku z
uzasadnieniem może w terminie 14 dni wywieść apelację do sądu odwoławczego za
pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżony wyrok.
Jeżeli wyrok zapadł np. w Sądzie Rejonowym w Sochaczewie to apelacja winna być
adresowana do Sądu Okręgowego w Płocku za pośrednictwem Sądu Rejonowego w
Sochaczewie. Natomiast, jeśli wyrok wydany był w I instancji np. przez Sąd Okręgowy w
Płocku to apelacja przysługuje do Sądu Apelacyjnego w Warszawie, a składa się ją za
pośrednictwem Sądu Okręgowego w Płocku. Pamiętać należy, że apelacja od wyroku sądu
okręgowego, inna niż prokuratora, zawsze musi być sporządzona i podpisana przez adwokata
(tzw. przymus adwokacki - art. 446 § 1 k.p.k.).
Przedstawione wyżej ramowe uwagi związane z przebiegiem rozprawy głównej dotyczą
postępowania zwyczajnego. Kodeks postępowania karnego przewiduje nadto szczególne
tryby postępowania sądowego, a będą to:
- postępowanie uproszczone,
- postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego,
- postępowanie nakazowe.
Postępowania te charakteryzują pewne odmienności związane z ich odformalizowaniem i
uproszczeniem, mającym na celu zapewnienie sprawnego i mniej skomplikowanego procesu
dla rozpoznawania sprawo mniejszym ciężarze gatunkowym i mniejszym ładunku społecznej
szkodliwości (decydujące znaczenie ma tu ustawowa sankcja grożąca za dane przestępstwo,
która z reguły nie może przekraczać 5 lat pozbawienia wolności).

Postępowanie przed sądem odwoławczym
Postępowanie odwoławcze ma na celu kontrolę orzeczenia zapadłego przed sądem pierwszej
instancji. Zasada kontroli instancyjnej jest zasadą konstytucyjną, a jej realizacja umożliwia
korygowanie błędnych decyzji procesowych. Z zasady tej wynika uprawnienie strony, która
uważa, że orzeczenie narusza jej prawa do zaskarżenia orzeczenia (art. 425 k.p.k.). Sąd

odwoławczy po rozpoznaniu środka odwoławczego orzeka o utrzymaniu w mocy
zaskarżonego orzeczenia ewentualnie jego zmianie lub uchyleniu i przekazaniu sprawy do
ponownego postępowania. W tym ostatnim przypadku sprawa musi być ponownie
rozpoznana przez sąd pierwszej instancji, lecz już w innym osobowo składzie. Zmiana
wyroku może dotyczyć np. rozmiaru kary orzeczonej wobec oskarżonego.
Nadzwyczajne środki zaskarżania

Prawomocne orzeczenie to takie, które nie może być już zaskarżone w drodze

zwykłych środków odwoławczych. W pewnych jednak sytuacjach prawomocne orzeczenie
kończące postępowanie i podlegające wykonaniu może być wzruszone w drodze
nadzwyczajnych środków zaskarżania. Środki nadzwyczajne nie są kolejną instancją, gdyż
system wymiaru sprawiedliwości w Polsce zgodnie z zasadą konstytucyjną jest
dwuinstancyjny. Wynika to z potrzeby zapewnienia pewności obrotu prawnego
wymagającego, aby w pewnym momencie orzeczenie kończące postępowanie nabrało cech
niewzruszalności. Trudno przecież zaakceptować, z przyczyn czysto logicznych, stan prawny
w którym można byłoby bez końca zaskarżać dane orzeczenie. Jednakże możliwe są
wyjątkowo sytuacje, że orzeczenie mimo prawomocności dotknięte jest jakimś poważnym
błędem, którego wcześniej nie dostrzeżono. Właśnie dla wychwycenia takich błędów istnieje
system nadzwyczajnych środków zaskarżania, wśród których obok m.in. wznowienia
postępowania najistotniejszą rolę pełni kasacja.
Kasacja, co do zasady może być wniesiona przez stronę postępowania tylko od wyroku sądu
odwoławczego kończącego postępowanie (art. 519 k.p.k.). Natomiast znacznie szersze
uprawnienia przysługują Prokuratorowi Generalnemu i Rzecznikowi Praw Obywatelskich,
którzy mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego
postępowanie. Strona, której nie przysługiwałoby prawo do wniesienia kasacji może wystąpić
z prośbą do ww. podmiotów o rozważenie czy nic zachodzą podstawy do wniesienia tego
nadzwyczajnego środka zaskarżania.
Prawo do wniesienia kasacji, z racji nadzwyczajności tego środka, obwarowane jest
szczegółowymi wymogami. Kasację wnosi się do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu
odwoławczego.

Czy wiesz, że...

Podstawową zasadą, jaką winien kierować się sąd jest obiektywizm. Jednym z

warunków jego zachowania, oprócz niezawisłości sędziów i ich wysokiego poziomu
moralnego, jest brak tendencyjności w tworzeniu składu orzekającego w danej sprawie.
Generalnie wystarczające jest to, że sędziów powołanych do orzekania w danej sprawie
wyznacza się w kolejności, według wpływu spraw oraz jawnej dla stron listy sędziów danego
sądu lub wydziału. Dzięki temu wytwarza się swoisty mechanizm wyłaniania składów
orzekających wolny od wpływu osób, gdyż składy orzekające tworzone są niejako
automatycznie.
Jednakże w sprawach najpoważniejszych dla zapewnienia pełnego zaufania do sądu i braku
podstaw do podnoszenia zarzutu tendencyjności możliwe jest wyłonienie sądu orzekającego
w drodze losowania (art. 351 § 2 k.p.k.). Otóż, jeśli w akcie oskarżenia zarzucono
oskarżonemu popełnienie zbrodni zagrożonej karą 25 lat pozbawienia wolności albo karą
dożywotniego pozbawienia wolności prokurator lub obrońca może wystąpić z wnioskiem o
wyznaczenie składu orzekającego w takiej sprawie w drodze losowania. Losowanie takie
przeprowadza się w ich obecności. Prokurator może złożyć taki wniosek w terminie 7 dni od
wniesienia aktu oskarżenia, a obrońca w terminie 7 dni od doręczenia mu odpisu tego aktu.
Losowanie winno być przeprowadzone w taki sposób, aby zagwarantować równe
prawdopodobieństwo wylosowania każdego sędziego danego wydziału czy sądu.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. W jaki sposób w przypadku zaistnienia przestępstwa może dojść do zainicjowania
postępowania:
a) przygotowawczego,
b) sądowego (przed sądem I instancji)?
2. Wymień rodzaje orzeczeń, jakie może wydać sąd odwoławczy?
3. Kiedy orzeczenie staje się prawomocne?



PRAWO KARNE MATERIALNE

ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
Prawo karne materialne, jak wskazano przy omawianiu zagadnień wstępnych jest zbiorem
przepisów określających czyny, które są przestępstwami, kary grożące za ich popełnienie,
zasady odpowiedzialności karnej.

Kodeks karny składa się z trzech zasadniczych części: ogólnej, szczególnej i wojskowej.
Część ogólna zawiera regulacje wspólne, określające podstawowe zasady rządzące
odpowiedzialnością karną i jej wyłączeniem, a także wymiarem kar i środków karnych oraz
stosowaniem środków zabezpieczających.
Natomiast część szczególna zawiera zgrupowane w poszczególnych rozdziałach, według ich
rodzaju, grupy przestępstw. Podstawowym kryterium jest rodzaj dobra chronionego,
przeciwko któremu zwrócone są dane czyny np. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu,
przestępstwa przeciwko mieniu, przestępstwa przeciwko wolności.
Część wojskowa zawiera specyficzne regulacje związane z czynami zabronionymi
popełnianymi przez żołnierzy.

CHARAKTERYSTYKA POJĘCIA PRZESTĘPSTWA
Kodeks karny nie zawiera jednoznacznie sformułowanej definicji przestępstwa, jednakże
analiza poszczególnych jego przepisów pozwala wyłonić wszystkie istotne elementy
definiujące to pojęcie.
Przestępstwo zatem to czyn człowieka, który jest:

zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia,

bezprawny,

zawiniony,

szkodliwy społecznie w stopniu wyższym niż znikomy.

Czyn naruszający dobro chronione prawem jest sprzeczny z normą chroniącą to dobro i w
tym sensie staje się czynem bezprawnym. Regulacje prawne przewidują jednakże
okoliczności, w których zachowanie sprawcy, mimo że narusza jakieś dobro prawne nie jest
bezprawne. Będzie to np. stan obrony koniecznej, kiedy to osoba zaatakowana ma prawo
podjąć adekwatną do ataku obronę, wynikiem której może być nawet spowodowanie u
napastnika obrażcl1 ciała (art. 25 k.k.).

SYSTEMATYKA PRZESTĘPSTW
Przestępstwo zgodnie z obowiązującymi regulacjami może być zbrodnią lub występkiem, a
uzależnione to jest od sankcji tzn. zbrodnie to przestępstwa zagrożone karą na czas nie
krótszy niż 3 lata pozbawienia wolności albo karą surowszą. Pozostałe przestępstwa są
występkami.

Zaliczenie danego czynu do którejś z dwu wymienionych kategorii przestępstw ma istotne
znaczenie dla oceny winy. Otóż zbrodnia może być popełniona jedynie umyślnie, co w
zasadniczej postaci polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnić przestępstwo tj. chce je
popełnić (np. oddanie strzału z broni do człowieka po to aby pozbawić go życia).
Występek co do zasady może być popeh1iony umyślnie, lecz jeśli ustawa to przewiduje,
możliwe jest jego popełnienie także nieumyślnie. Podstawowe odróżnienie nieumyślności od
umyślności sprowadza się do tego, że sprawca nieumyślnego występku nie ma zamiaru jego
popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania wymaganej ostrożności (np.
spowodowanie wypadku drogowego, którego zaistnienia przecież sprawca nie chce, jednak
powoduje go na skutek niezachowania ostrożności w prowadzeniu pojazdu, związanej z
naruszeniem zasad bezpieczel1stwa w ruchu drogowym).


Czy wiesz, że....
Czyn przestępczy nie jest jednoelementowym aktem lecz składa się z następujących po sobie
stadiów, a mianowicie: przygotowania, usiłowania i dopiero po nich następuje dokonanie.
Wymienione formy stadialne poprzedzone są oczywiście zamiarem popełnienia przestępstwa.
Ten modelowy układ nie występuje we wszystkich czynach przestępczych, gdyż są
przestępstwa złożone tylko z samego dokonania np. przestępstwo nie umyślne, gdyż jego
popełnienia sprawca nie chce, a więc nie czyni do niego przygotowań, ani go nie usiłuje
dokonać, będzie tak chociażby w odniesieniu do wypadku drogowego.
Przygotowanie polega na podjęciu przez sprawcę, celem popełnienia czynu zabronionego,
czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio
do jego dokonania (art. 16 k.k.). Przygotowanie może przybrać formę m.in. uzyskiwania
ś

rodków, ich przystosowywania, sporządzania planu działania, zbierania informacji, a także

wejścia w porozumienie dwóch lub więcej osób mających na celu dokonanie określonego
przestępstwa. Co do zasady czynienie przygotowań do dokonania danego przestępstwa jest
karalne tylko wtedy, gdy przepis ustawy to przewiduje np. karalne jest przygotowanie do
fałszowania pieniędzy lub puszczenia takich pieniędzy w obieg poprzez przygotowanie
specjalnych matryc, lub przystosowanie programu komputerowego do odpowiedniej
współpracy z drukarką.
Usiłowanie zachodzi natomiast wtedy, gdy sprawca, w zamiarze popełnienia czynu
zabronionego, swym zachowaniem zmierza bezpośrednio ku jego dokonaniu, które jednak nie
następuje (art. 13 k.k.). Usiłowanie to taka czynność sprawcy, która jest ostatnią przed
dokonaniem tzn. gdyby sprawca działał dalej to następnym jego krokiem byłoby już
dokonania np. sprawca chcąc dokonać włamania do sklepu przecina kłódki przy kracie
zabezpieczającej, nie dostaje się Jednak do wnętrza sklepu, gdyż tuż przed tym zostaje
zatrzymany przez funkcjonariuszy policji. Za usiłowania sprawca ponosi odpowiedzialność w
granicach, jakie są przewidziane za dokonanie danego czynu np. za usiłowanie włamania od
1 roku do 10 lat pozbawienia wolności, bo tyle wynosi kara za dokonanie tego przestępstwa.
Natomiast to, że nie doszło do dokonania, sąd uwzględnia przy wymiarze kary.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Co należy rozumieć pod pojęciem przestępstwa? Jakie są ich podstawowe kategorie?
2. Czy brak wiedzy, że dany czyn jest zabroniony przez prawo karne uwalnia sprawcę od
odpowiedzialności za jego popełnienie?
3. Co rozumiesz pod pojęciem dobra chronionego? Wymień kilka jego rodzajów.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA A WIEK SPRAWCY
Odpowiedzialności za przestępstwo może podlegać sprawca, który ukończył 17 lat. Osoba
taka jest traktowana jak dorosły. Potrzeba osiągnięcia określonego wieku jest warunkiem
koniecznym do przypisania sprawcy winy, gdyż musi on osiągnąć odpowiedni stopień
dojrzałości społecznej tak, aby rozumiał znaczenie podejmowanych przez siebie działań i ich
konsekwencje.
Nie oznacza to całkowitego zrównania statusu sprawcy, który ukończył - 17 lat, a nie
ukończył jeszcze 18 lat z osobą dorosłą, gdyż wobec osoby, która w chwili czynu nie
ukończyła 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności, a ponadto w
stosunku do młodocianego sprawcy sąd wymierzając karę, winien przede wszystkim
kierować się tym, aby go wychować.
Jakkolwiek generalnie sprawca, który nie ukończył 17 lat nie ponosi odpowiedzialności
karnej, to jednak ustawa przewiduje tu wyjątki. Nieletni, który uk0l1czył 15 lat i dopuścił się
któregoś z wymienionych w tym przepisie czynów zabronionych, ponosi za niego
odpowiedzialność karną tak jak dorosły (art. 10 § 2 k.k.). Czyny zabronione, których
popełnienie niesie ze sobą dla nieletniego odpowiedzialność karną są bardzo poważnymi
przestępstwami (np. zabójstwo, spowodowanie ciężkich obrażel1 ciała, rozbój) godzącymi w
najważniejsze dobra, a więc takimi, że nawet bardzo młody człowiek wie, iż nie należy ich
popełniać. Zgodnie z wolą ustawodawcy samo popełnienie takiego czynu zabronionego przez
nieletniego nie przesądza jeszcze ostatecznie o tym, że stanie on przed sądem karnym. Aby
tak się stało; muszą za tym przemawiać okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego
właściwości i warunki osobiste. Ocena tych elementów musi doprowadzić do przekonania, że
wdrożenie odpowiedzialności karnej nieletniego jest jedynym racjonalnym i uzasadnionym
sposobem dającym szansę pozytywnego oddziałania na sprawcę w kierunku jego poprawy.
Tak więc odpowiedzialność taka będzie w praktyce zachodzić w sytuacjach szczególnie
drastycznych przestępstw, popełnianych przez nieletnich, o wysokim stopniu
zdemoralizowania, co do których wcześniej stosowane środki poprawcze lub wychowawcze
okazały się nieskuteczne i zachodzi potrzeba działań zdecydowanie bardziej dolegliwych.

Uwzględniając bardzo młody wiek osoby podlegającej odpowiedzialności karnej, a więc
mniejszy poziom doświadczenia życiowego rzutujący przecież na poziom winy, obowiązuje
zakaz orzekania w stosunku do takiego sprawcy kary wyższej niż dwie trzecie górnej granicy
zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo. Nadto sąd otrzymał uprawnienie do
zastosowania, jeśli stwierdzi, że występują ku temu podstawy, nadzwyczajnego złagodzenia
kary czyli wymierzenia jej poniżej progu ustawowego zagrożenia np. przestępstwo rozboju z
użyciem broni palnej zagrożone jest karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata,
a przy nadzwyczajnym złagodzeniu kara orzeczona przez sąd może być niższa od 3 lat.

POSTĘPOWANIE WOBEC NIELETNICH
W tym miejscu należy wskazać, że to, iż granicą odpowiedzialności karnej jest 17 lat (tylko
wyjątkowo 15 lat) nie oznacza, że osoby młodsze w przypadku popełnienia czynu
zabronionego nie podlegają jakiemukolwiek oddziaływaniu.
Kwestie związane z popeh1ianiem czynów zabronionych przez osoby nieletnie uregulowane
są w ustawie z dnia 26 października 1982 r. postępowanie w sprawach nieletnich.

Ustawa ta ma zastosowanie m.in. w odniesieniu do:

zapobiegania i zwalczania demoralizacji osób, które nie ukończyły 18 lat (nieletni),

postępowania w sprawach o czyny karalne (tzn. czyny zabronione przez ustawę np.
Kodeks karny) osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, a przed
ukończeniem 17 lat.

Sprawy nieletnich, również te które dotyczą czynów karalnych rozpoznawane są nie przez
wydziały karne, lecz przez wydziały rodzinne i nieletnich właściwych miejscowo sądów
rejonowych.
W stosunku do osób zagrożonych demoralizacją mogą być stosowane środki wychowawcze, a
wdrożenie tego trybu nie wymaga stwierdzenia, że nieletni popełnił czyn karalny.
Demoralizacja związana jest z niedostosowaniem społecznym, przejawiającym się w
nieustannym, wielokrotnym naruszaniu podstawowych norm postępowania obowiązujących
w danej społeczności. Najczęściej będzie to wiązało się z popełnieniem czynu karalnego ale
może też przybrać postać łamania zasad i regulaminów postępowania w szkołach czy
miejscach publicznych, podejmowania zachowa!'} niebezpiecznych dla samego nieletniego
jak i osób postronnych np. uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu lub
innych środków odurzających, włóczęgostwo, uprawianie nierządu, czy udział w grupach
przestępczych.
Naczelny cel, jaki przyświeca ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich to dobro
nieletniego, dlatego każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji
nieletniego, a szczególnie poweźmie wiadomość o popełnieniu czynu karalnego mu
społeczny obowiązek powiadomić o tym nie tylko rodziców ale i sąd rodzinny lub policję.

Natomiast instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swą
działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z
urzędu (np. przestępstwa określonego w Kodeksie karnym podlegającego ściganiu z urzędu),
są obowiązane niezwłocznie powiadomić sąd rodzinny lub policję.
Spośród środków pozostających w gestii sądu rodzinnego najbardziej dolegliwym dla
nieletniego jest umieszczenie w zakładzie poprawczym. Dotyczy to nieletniego, który
dopuścił się najpoważniejszych czynów karalnych (m.in. czynów zabronionych określonych
w Kodeksie karnym), a jednocześnie dotknięty jest wysokim stopniem demoralizacji,
szczególnie, gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują
resocjalizacji nieletniego.
W tym miejscu podkreślić należy, że już w toku postępowania mogą być zastosowane wobec
nieletniego przez sąd środki tymczasowe polegające na umieszczeniu go w schronisku dla
nieletnich, jeśli ujawnią się okoliczności przemawiające za umieszczeniem go w przyszłości
w zakładzie poprawczym (tzn. gdy popełnił czyn karalny). Dotyczy to m.in. sytuacji, gdy
zachodzi obawa ukrycia się nieletniego lub nie można ustalić jego tożsamości (np. gdy
nieletni podaje nieprawdziwe dane personalne). Ponadto w sytuacjach koniecznych, gdy
zaistnieją przesłanki wskazane powyżej, policja może zatrzymać nie letniego i umieścić go w
policyjnej izbie dziecka, o czym obowiązana jest w ciągu 24 godzin powiadomić sąd rodzinny
celem podjęcia ewentualnie dalszych działań.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Czy i w jakim stopniu wiek sprawcy ma znaczenie z punktu widzenia zasad jego
odpowiedzialności karnej?
2. Czym przejawia się demoralizacja osoby nieletniej i jakie czynniki ją warunkują?

KARY
Kodeks karny realizując wobec oskarżonych funkcję gwarancyjną wskazuje w sposób jasny
jakie kary mogą być wymierzane w przypadku przypisania sprawcy przestępstwa.
Z jednej strony uczynione to jest w przepisach karnych, a konkretnie w ich sankcjach gdzie
wskazane jest, jaka kara i w jakich granicach może być orzeczona za dany czyn. Z drugiej

strony kodeks zawiera jasno określony katalog kar, które stosuje się na gruncie prawa karnego
(art. 32 k.k.). Karami tymi są:

grzywna,

ograniczenie wolności,

pozbawienie wolności,

25 lat pozbawienia wolności,

dożywotnie pozbawienie wolności.

Grzywna wymierzana jest nie kwotowo, lecz w stawkach dziennych, których liczbę sąd może
określić od 10 do 360, określając wysokość jednej stawki na kwotę od 10 złotych do 2000
złotych np. 50 stawek dziennych przyjmując jedną stawkę za równoważną kwocie 20 złotych
(stanowi to kwotowo grzywnę w wysokości 1000 złotych).
Kara ograniczenia wolności może być orzeczona na okres od 1 miesiąca do 12 miesięcy.
Skazany przebywa na wolności, ale musi wykonywać nałożone na niego przez sąd obowiązki
np. nieodpłatnie świadczyć pracę na cele społeczne.
Kara pozbawienia wolności oraz kara 25 lat pozbawienia wolności i kara dożywotniego
pozbawienia wolności są karami o charakterze izolacyjnym. Pierwsza z tych kar może być
wymierzona w granicach od l miesiąca do 15 lat. Natomiast kara 25 lat może być wymierzona
przez sąd tylko w tym wymiarze. Dlatego nie jest możliwe w polskim prawie karnym, aby sąd
wymierzył karę pozbawienia wolności w granicach między 15 a 25 lat.
Kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności przewidziane są za
najcięższe zbrodnie. Wskazane przez ustawodawcę w sankcjach poszczególnych przepisów
ustawowe zagrożenie karą może w pewnych sytuacjach ulegać modyfikacji. Związane to jest
z jednej strony z instytucją nadzwyczajnego złagodzenia kary a z drugiej jej obostrzenia.
Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary np. w stosunku do sprawcy
młodocianego, albo takiego, który naprawił szkodę (art. 60 k.k.). Nadzwyczajne złagodzenie
kary polega generalnie na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia
albo kary łagodniejszego rodzaju np. jeśli kradzież z włamaniem zagrożona jest karą od l roku
do 10 lat to nadzwyczajne złagodzenie polegać będzie na wymierzeniu kary pozbawienia
wolności poniżej jednego roku albo kary grzywny lub kary ograniczenia wolności.
Natomiast nadzwyczajne obostrzenie kary może być m.in. konsekwencją powrotu sprawcy do
popełniania przestępstw, czyli tzw. recydywy (art. 64 k.k.). Wobec sprawcy popełniającego
przestępstwo w warunkach powrotu do przestępstwa, sąd może wymierzyć karę w
obostrzonych, w stosunku do zagrożenia ustawowego granicach.

ŚRODKI KARNE
Ś

rodki karne są przewidzianymi przez prawo następstwami dotykającymi sprawcę czynu

zabronionego stanowiącymi dla niego dodatkową dolegliwość (art. 39 k.k.).
Funkcje środków karnych są różnorakie i wiążą się ze zwiększeniem dolegliwości orzeczonej
wobec sprawcy kary (np. pozbawienie praw publicznych, świadczenie pieniężne),
zapobieżeniem popełnienia przestępstwa w przyszłości (np. przepadek narzędzi użytych do
popełnienia przestępstwa).
W omawianej kategorii wskazać należy na środek karny w postaci zakazu prowadzenia
pojazdów mechanicznych, który związany jest z przestępstwami przeciwko bezpieczeństwu w
ruchu lądowym (np. wypadek drogowy),a w szczególności tymi z nich, które popełnione
zostały pod wpływem alkoholu (art. 42 k.k.). Podkreślić należy, że istotą stosowania tego
ś

rodka jest prewencja sprowadzająca się do eliminowania z ruchu drogowego tych, którzy

wykazali, że sposób w jaki prowadzą pojazdy zagraża bezpieczeństwu na drogach. Cechą
charakterystyczną tego środka karnego jest to, że w pewnych sytuacjach zakaz może być
orzeczony na zawsze, gdy w normalnym trybie środki karne orzekane są na okres od roku do

dziesięciu lat. Pamiętać trzeba, że orzeczenie tego środka karnego na okres przekraczający
rok powoduje dodatkową dolegliwość, gdyż rodzi konieczność ponownego zdawania
egzaminu na prawo jazdy.
Istotną rolę odgrywa środek karny polegający na orzeczeniu przepadku przedmiotów (art. 44
k.k.). Środek ten niweczy korzyści, jakie sprawca odniósł z przestępstwa (przepadek
przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, jeśli nie podlegają zwrotowi
pokrzywdzonemu) oraz uniemożliwia j ego popełnienie w przyszłości (przepadek
przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa). Przepadek orzekany jest na rzecz
Skarbu Państwa, a objęte nim przedmioty są najczęściej niszczone, względnie jeśli to
możliwe podlegają przetworzeniu lub sprzedaży.
Obowiązek naprawienia szkody (art. 46 k.k.) wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem
nakładany jest przez sąd na sprawców określonej kategorii przestępstw (np. spowodowanie
ś

mierci, ciężki uszczerbek na zdrowiu, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w

komunikacji). Orzeczenie w tym przedmiocie jest możliwie jedynie wtedy, gdy
pokrzywdzony złoży o to wniosek. Najistotniejszą funkcją tego środka jest ułatwienie
pokrzywdzonemu uzyskania rekompensaty za szkody i krzywdy jakich doznał w związku z
przestępstwem. Jednocześnie uzmysławia on sprawcy, że za popełnione przestępstwo ponosi
on pełną odpowiedzialność, w tym za przywrócenie pokrzywdzonemu utraconych przez niego
dóbr.

Ś

RODKI ZWIĄZANE Z PODDANIEM SPRAWCY PRÓBIE

Prawo karne materialne, określając zasady odpowiedzialności kładzie silny nacisk na

wszelkie oddziaływania, których celem oprócz sprawiedliwej kary jest zresocjalizowanie i
wychowanie sprawcy przestępstwa, tak aby przywrócić jego prawidłowe funkcjonowanie w
społeczeństwie. Realizacja tego celu nie zawsze wymaga sięgania po najsurowsze kary
wykonywane z całą bezwzględnością. Szczególnie osoby młode u których wejście na drogę
przestępstwa było wynikiem małego doświadczenia życiowego i braku umiejętności
przewidywania skutków swych czynów, wymagają oddziaływania gwarantującego pełne
zrozumienie przez nich naganności obranego postępowania bez potrzeby izolacji w
warunkach pozbawienia wolności. Z drugiej strony osoby odbywające już karę izolacyjną
mogą wykazywać takie postępy w resocjalizacji, że cele kary zostaną osiągnięte przed
upływem okresu na jaki ją orzeczono i dalsze dostosowywanie sprawcy do życia w
społeczeństwie, jeśli ma być efektywne, nie wymaga trwania izolacji. Chodzi tutaj o
oddziaływanie na sprawcę przestępstwa za pomocą środków związanych z poddaniem go
próbie tzw. środków probacyjnych. Próba ta jest daniem szansy oskarżonemu, który przez
okres jej trwania może wykazać, że przestępstwo było epizodem w jego życiu oraz, że
zrozumiał naganność swego postępowania.
Instytucjami związanymi z poddaniem sprawcy próbie są:

warunkowe umorzenie postępowania,

warunkowe zawieszenie wykonania kary,

warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary.

Czy wiesz, że...
Generalnie odpowiedzialność karną za popełnienie danego przestępstwa ponosi ten, kto
wykonuje wszystkie czynności składające się na jego dokonanie np. przy przestępstwie
włamania sprawca sam dokonuje wyłamania zamka w drzwiach, wchodzi do środka sklepu i
zabiera stamtąd mienie. Jednakże zgodnie z art. 18 k.k. odpowiedzialność karną może ponieść
także współsprawca, sprawca kierowniczy, sprawca polecający oraz podżegacz i pomocnik.
Współsprawstwo sprowadza się do popełnienia czynu wraz z inną (innymi) osobą, przy czym
współdziałający muszą sobie zdawać sprawę, że działają wespół. Może ono polegać na tym,

ż

e wszyscy współsprawcy wykonują razem wszystkie czynności związane z popełnieniem

przestępstwa np. razem zadają uderzenia ofierze rozboju, razem przeszukują jej kieszenie i
zabierają pieniądze. Jednakże współsprawstwo może polegać na podziale ról między
współsprawców np. jeden zadaje tylko uderzenia ofierze rozboju, a drugi przeszukuje jej
kieszenie i zabiera mienie, obaj jednak odpowiedzą za popełnienie rozboju we
współsprawstwie, a nie jeden za spowodowanie obrażeń ciała, a drugi za kradzież. W
skrajnych sytuacjach odpowiedzialność na zasadzie współsprawstwa poniesie nawet osoba,
która nie wykonała żadnych czynności związanych bezpośrednio z dokonaniem np. osoba
osłaniająca działania innych sprawców dokonujących włamania i patrząca czy ktoś nie
nadchodzi.
Sprawstwo na polecenie polega na wykorzystaniu przez sprawcę uzależnienia jakiejś osoby
od niego i na poleceniu jej popełnienia czynu zabronionego, a sprawstwo kierownicze polega
na kierowaniu przez sprawcę wykonaniem czynu zabronionego przez inne osoby np.
przywódca zorganizowanej grupy przestępczej, który na bieżąco wydaje dyspozycje, co mają
robić wykonawcy, ale sam na miejscu przestępstwa nie podejmuje żadnych działań.
Podżeganie polega na tym, że sprawca chcąc aby inna osoba dokonała czynu zabronionego,
nakłania ją do tego, a pomocnictwo zachodzi wtedy, gdy sprawca w zamiarze, aby inna osoba
dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie. Chodzi tutaj
szczególnie o dostarczanie: narzędzi (wytrych, łom, broń), środków przewozu (samochód do
przewiezienia skradzionych rzeczy), czy udzielenie rady lub informacji (o której godzinie
przewożone są pieniądze do banku, gdzie przyszłe ofiary włamania przechowują
kosztowności).

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1.Wymień i scharakteryzuj poszczególne rodzaje kar zasadniczych.
2. Wymień i scharakteryzuj poszczególne rodzaje środków karnych.
3. Określ, czym charakteryzują się poszczególne rodzaje środków probacyjnych.

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO śYCIU I ZDROWIU
W polskim prawie karnym ochronie podlega zarówno prawo jednostki do życia jak i samo
ż

ycie jako wartość obiektywna, dlatego każde życie człowieka jest taką samą wartością. Z

prawa do ochrony życia należy wywodzić również prawo do ochrony zdrowia, gdyż z
przyczyn czysto logicznych trudno wyobrazić sobie stan, w którym skutecznie chroni się
jedno z tych dóbr bez ochrony drugiego. Zgodnie z przyjętym w orzecznictwie poglądem
ż

ycie człowieka trwa od momentu poczęcia do śmierci.

W omawianej grupie przestępstw znajdują się m.in. zabójstwo, przestępstwa związane z
aborcją, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu oraz innego uszkodzenia ciała,
bójka i pobicie, nieudzielenie pomocy.

Przestępstwo zabójstwa
Zabójstwo (art. 148 k.k.) jest przestępstwem godzącym w życie człowieka w jego aspekcie
biologicznym, przy czym ochronie podlega życie człowieka narodzonego (życie od chwili
poczęcia do narodzin chronione jest przepisami antyaborcyjnymi). Za chwilę śmierci uznaje
się trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu. Zabójstwem będzie każde działanie
podjęte przez sprawcę, który uświadamia sobie, że w jego wyniku dojdzie do śmierci
człowieka (wyjątki to np. działanie w obronie koniecznej). Może to być np. zadawanie
ciosów, użycie trucizny, ale także oddziaływanie na psychikę pokrzywdzonego przez np.
wmówienie mu nieuleczalnej choroby w celu doprowadzenia go do zamachu samobójczego.
Przeciwstawny temu stan to nieumyślne spowodowanie śmierci zagrożone znacznie

łagodniejszą karą np. popełnienie przez lekarza błędu w sztuce lekarskiej podczas zabiegu
chirurgicznego, w wyniku, którego następuje śmierć pacjenta.
Przepisy przewidują nadto szczególne typy przestępstwa zabójstwa zagrożone surowszą karą.
Będzie to zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, czy popełnione w związku ze
zgwałceniem, rozbojem, przy użyciu broni lub w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie. Za zabójstwo może być orzeczona kara nawet dożywotniego
pozbawienia wolności i przy tego rodzaju karze sądy często określają zdecydowanie dłuższy,
niż ustawowe 25 lat, okres, po którym skazany może ubiegać się o warunkowe
przedterminowe zwolnienie. W tym miejscu należy podkreślić, że zabójstwo jest czynem
zabronionym, za którego popełnienie może odpowiadać w określonej sytuacji sprawca już po
ukończeniu 15 roku życia.

Eutanazja
O tym jak silną ochronę życiu (jako wartości samej w sobie) daje kodeks świadczy również i
to, że przewiduje on odpowiedzialność osoby, która zabija człowieka na jego żądanie i pod
wpływem współczucia dla niego (zabójstwo eutanastyczne) np. zabójstwo osoby
nieuleczalnie chorej na nowotwór niosący ogromne cierpienia fizyczne, która prosi o to
sprawcę, aby ulżyć swym cierpieniom (art. 150 k.k.). Czyn ten zagrożony jest zdecydowanie
łagodniejszą karą niż zabójstwo, gdyż działanie sprawcy cechuje obniżony stopień winy,
bowiem pozbawienie innej osoby życia następuje na jej żądanie i pod wpływom współczucia.
Należy podnieść, że "zabójstwo eutanastyczne" jest przestępstwem w zdecydowanej
większości krajów. Jednym z nielicznych wyjątków jest Holandia, gdzie osoby dotknięte
nieuleczalną chorobą mają prawo do eutanazji. Zabiegi związane z doprowadzeniem do
ś

mierci "na życzenie" mogą, po spełnieniu określonych wymogów formalnych, podejmować

lekarze np. przez zaprzestanie podawania leków, czy odłączenie aparatury podtrzymującej
procesy życiowe.

Przestępstwo uszczerbku na zdrowiu
Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu jest kategorią bardzo ogólną, obejmującą różnorakie
naruszenia czynności narządów i rozstroju zdrowia. Możemy tutaj mówić o spowodowaniu
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, który może przybrać postać np. pozbawienia człowieka
wzroku, słuchu, mowy lub innego ciężkiego kalectwa, czy ciężkiej choroby nieuleczalnej (art.
156 k.k.). Następne dwie kategorie to spowodowanie innego, niż powyżej wskazany,
uszczerbku powodującego naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający
w pierwszym przypadku dłużej niż 7 dni, a w drugim trwający nie dłużej niż 7 dni (art. 157 §
1 i 2 k.k.).
W praktyce najczęstsze są takie sytuacje, kiedy sprawca atakując fizycznie innego człowieka
nie ma precyzyjnie określonego konkretnego rodzaju obrażel1, jakie chciałby spowodować u
pokrzywdzonego. Jednakże zasadniczo nie ma to znaczenia dla oceny prawnokarnej jego
zachowania, gdyż poniesie on odpowiedzialność za skutek swego działania, jeśli co najmniej
go przewidywał.
Jeśli na przykład pokrzywdzony uderzony przez sprawcę upadnie i skaleczy się w brodę, a
więc dojdzie do przerwania ciągłości tkanek, sprawca odpowie za spowodowanie naruszenia
czynności narządu ciała trwający nie dłużej niż 7 dni, gdy jednak dozna wstrząśnięcia mózgu
sprawca odpowie za spowodowanie rozstroju zdrowia na czas dłuższy niż 7 dni, jeśli
natomiast użyta siła będzie tak znaczna, że pokrzywdzony upadając uszkodzi sobie rdzeń
kręgowy i zostanie kaleką, sprawca odpowie za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu. Oczywiste jest, że w każdej z tych sytuacji, inna będzie sankcja, najsurowsza w
ostatniej, bo sprawcy grozić będzie nawet 10 lat pozbawienia wolności.

Przestępstwo bójki i pobicia
Odpowiedzialność wskazana w omówionych wyżej sytuacjach dotyczy jasno
skonkretyzowanego sprawcy, co do którego wiadomo jaki spowodował uszczerbek na
zdrowiu. Często jednak wielość uczestników zdarzenia nie pozwala odtworzyć na podstawie
dostępnych dowodów, kto spowodował dane obrażenia. Niemożność zindywidualizowania
sprawstwa prowadziłaby do niemożności skazania uczestników takiego niebezpiecznego
zajścia, gdyby nie konstrukcja prawna bójki i pobicia (art. 158 k.k.).
Przez udział w bójce należy rozumieć udział w zajściu przynajmniej trzech osób, z których
każda jest jednocześnie atakującym i atakowanym. Natomiast udział w pobiciu to czynna
napaść co najmniej dwóch osób na co najmniej jedną osobę tak, że po jednej ze stron jest
przewaga i mamy stronę atakującą i broniącą się.
Karalny jest już sam świadomy udział w bójce lub pobiciu, jeśli w ich przebiegu naraża się
człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo zdrowia. Podkreślić należy,
ż

e wystąpienie skutków (np. obrażeń ciała) nie jest wymagane, wystarczy aby zajście miało

na tyle groźny dla uczestników przebieg, że realnie istniało bezpośrednie niebezpieczeństwo
ich wystąpienia.
Udział w bójce lub pobiciu to nie tylko zadawanie ciosów, uderzeń czy kopnięć, ale również
m.in. podawanie uczestnikom niebezpiecznych narzędzi, przytrzymywanie ofiary,
zablokowanie drogi ucieczki, a nawet nawoływanie bijących się do kontynuowania bójki,
"zagrzewanie" dokonujących pobicia do dalszego zadawania uderzeń ofiarom (wyrok Sądu
Najwyższego z 10 kwietnia 1972 r. Biul. Inf. SN 10/1972, poz. 102). Takie osoby, mimo że
same nie zadały żadnego uderzenia, będą odpowiadać razem z pozostałymi jako
współsprawcy.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Scharakteryzuj przestępstwa przeciwko życiu.
2. Wymień przestępstwa przeciwko zdrowiu.
3. Które z przestępstw są popełniane w Twojej szkole i środowisku?

Czy wiesz, że...
Zgodnie z poglądami wyrażanymi w orzecznictwie (wyrok Sądu Najwyższego z 6 kwietnia
1984 r., OSNKW 11 - 12/1984, poz. 117) w przypadku współdziałania dwóch lub więcej osób,
działających w zamiarze pozbawienia życia pokrzywdzonego, ponoszą one odpowiedzialność
za zabójstwo niezależnie od tego, czyj cios lub ciosy spowodowały ostatecznie skutek
ś

miertelny. Przyjmuje się bowiem, że śmierć pokrzywdzonego jest rezultatem wspólnych

działań ww. sprawców. Jednakże, jeśli uzgodnionym celem współsprawców było pobicie
pokrzywdzonego, a tylko jeden z nich korzystając z tego zajścia dokonał zabójstwa to tylko on
odpowie indywidualnie za zabójstwo. Pozostali odpowiedzą w granicach swego zamiaru, czyli
za udział w pobiciu.
Mimo tego, że przestępstwo dzieciobójstwa jest postacią uprzywilejowaną w stosunku do
przestępstwa zabójstwa z uwagi na łagodniejszą karę to jednak w orzecznictwie sadów
podkreśla się, że czyny takie ze swej istoty noszą znaczny stopień społecznej szkodliwości
(wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 29 listopada 2001 r., II Aka 262/01, KZS
2002/1/13). Każde pozbawienie życia jest czynem okrutnym i wstrząsającym, zwłaszcza gdy
ofiarą jest całkowicie bezbronne, nowo narodzone dziecko, a sprawcą jego śmierci jest jego
własna matka.
Zgodnie z orzecznictwem, jeśli na skutek przeprowadzonych dowodów uda się wyodrębnić, że
ś

mierć pokrzywdzonego jest czynnikiem działania konkretnego uczestnika bójki, to uczestnik

ten poniesie odpowiedzialność za zabójstwo (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia
1989 r., OSNKW 10 -12/1990, poz. 72).

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO CZCI I NIETYKALNOŚCI CIELESNEJ Przestępstwo
godzące w nietykalność cielesną jest zbliżone do przestępstw przeciwko zdrowiu, jednak
umieszczono je w innym rozdziale Kodeksu karnego, co związane jest z tym, że naruszenie
nietykalności cielesnej będąc atakiem na ciało innej osoby nie jest jednak atakiem na jej
zdrowie (art. 217 § 1 kk). Wynika to z tego, że przestępstwo to zachodzi tylko wtedy, gdy
sprawca oddziałał fizycznie na ciało ofiary (np. odpychając ją, szturchając), ale było to na tyle
słabe, że nie spowodował u pokrzywdzonego naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju
zdrowia.
W pewnych sytuacjach naruszenie nietykalności cielesnej będzie pozostawać w ścisłym
związku z ze zbliżonym rodzajowo przestępstwem znieważenia.
Zniewaga jest wyrazem braku szacunku wręcz pogardy dla drugiego człowieka (art. 216 § 1
kk). Może być wyrażona słowem, gestem, rysunkiem, których treść według powszechnie
przyjętych norm ma na celu poniżenie. Przy czym od zniewagi należy odróżnić lekceważenie,
dlatego nie jest przestępstwem np. brak odpowiedzi na powitanie, jakkolwiek niewątpliwie
ś

wiadczy to o braku wychowania. Przestępstwo to może zaistnieć nie tylko w obecności

znieważanego ale również pod jego nieobecność, jeśli treści obraźliwe wypowiadane są w
zamiarze aby dotarły do znieważanego.
Ponieważ oba wyżej omówione czyny zabronione godzą w dobra ściśle osobiste, ich ściganie
pozostawione zostało aktywności samych pokrzywdzonych, którzy mogą dochodzić ochrony
przed sądem w drodze prywatnego aktu oskarżenia.

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU W KOMUNIKACJI

Wypadek drogowy
Wypadek drogowy jest przestępstwem godzącym w bezpieczeństwo życia i zdrowia ludzi
uczestniczących w jakimkolwiek charakterze w ruchu lądowym, wodnym i powietrznym (art.
177 kk). Aby przestępstwo to zaistniało muszą wystąpić skutki wypadku jakimi są obrażenia
ciała, śmierć albo ciężki uszczerbek na zdrowiu. Skutki te muszą dotknąć inną osobę niż
sprawcę. Nie mają zatem charakteru przestępstwa takie wypadki, w których jedynym
skutkiem jest szkoda w mieniu polegająca chociażby na uszkodzeniu samochodu. Są to
natomiast wykroczenia przewidziane w Kodeksu wykroczeń zagrożone grzywną, a nawet
karą aresztu i zakazem prowadzenia pojazdów.
Sprawcą omawianego przestępstwa może być każda osoba obowiązana w danej sytuacji do
przestrzegania zasad bezpieczeństwa w ruchu, a więc nie tylko kierowca ale i pieszy, czy
osoba nierozważnie prowadząca zwierzęta domowe przez drogę. Aby sprawca poniósł
odpowiedzialność za skutek, musi on być wynikiem naruszenia przez niego zasad
bezpieczeństwa w ruchu. Ruch pojazdu ze swej istoty niesie ze sobą niebezpieczeństwo,
dlatego ważne jest przestrzeganie wypracowanych reguł korzystania z danej dziedziny ruchu,
gdyż dzięki temu minimalizuje się ryzyko wypadku. Przy czym chodzi tu nie tylko o
przestrzeganie zasad spisanych w odnośnych przepisach (np. prawo o ruchu drogowym) ale
również o przestrzeganie reguł niepisanych, takich jak prowadzenie pojazdu w sposób
rozważny i ostrożny. Dlatego prędkość bezpieczna to nie zawsze prędkość taka jaka jest
dopuszczalna na danym Obszarze ale taka, która odpowiada warunkom pogodowym czy
widoczności na drodze np. jeśli jadący w nocy z przeciwka pojazd oślepia kierującego tak, że
nie widzi drogi przed sobą, to jedynym sposobem bezpiecznego zachowania jest całkowite
zatrzymanie pojazdu przez kierującego. Każdy kierowca obowiązany jest podejmować takie
działania, które są zgodne z zasadami ruchu, a jednocześnie mają na celu zapewnienie

maksymalnego bezpieczeństwa. Z tego względu musi go cechować ograniczone zaufanie do
pozostałych uczestników tego ruchu, jeżeli z ich zachowania na podstawie doświadczenia
ż

yciowego wynika, że mogą podejmować działania sprzeczne z zasadami bezpiecznego

postępowania. Z tych względów kierowca musi zachować szczególną ostrożność i chociażby
zmniejszyć prędkość jeśli spostrzeże w bliskim sąsiedztwie drogi grupkę dzieci grających w
piłkę, gdyż z doświadczenia życiowego wiadomo, że któreś z nich może nagle wybiec za
piłką na drogę.
Naruszenie zasad bezpieczeństwa to nie tylko przekroczenie prędkości bezpiecznej, czy
wymuszenie pierwszeństwa przejazdu ale również poruszanie się po drodze pojazdem
niesprawnym, szczególnie z niesprawnym układem hamulcowym.
Jeżeli sprawca znajdował się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego
lub zbiegł z miejsca zdarzenia kara pozbawienia wolności może być orzeczona w znacznie
surowszym wymiarze, a nadto sąd jest zobowiązany orzec zakaz prowadzenia pojazdów na
określony czas, nawet na zawsze (art. 178 § 1 k.k.).
Przestępstwo nietrzeźwości kierowcy

Odpowiedzialność karna za prowadzenie pojazdu mechanicznego, a także innego

pojazdu (np. roweru) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego może
być związana z zaistniałym wypadkiem drogowym, ale może być również samodzielnym
przestępstwem (art. 178a kk). Przestępstwem jest prowadzenie pojazdu przez osobę, która we
krwi ma ponad 0,5 promila alkoholu. Jeżeli stężenie jest niższe, ale przekracza 0,2 promila
Gest to stan po spożyciu alkoholu) sprawca poniesie odpowiedzialność za wykroczenie
przewidziane w Kodeksie wykroczeń.

Czy wiesz, że...

Jeżeli osoba władająca pojazdem wręczy kluczyki do niego osobie pijanej, aby ta

kierowała nim i w wyniku tego dojdzie do wypadku, to osoba taka poniesie odpowiedzialność
nie za wypadek drogowy, którego przecież sprawcą nie jest lecz za wykroczenie związane z
'dopuszczeniem do ruchu osoby nietrzeźwej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1992 r.,
OSNPG 11/1993, poz. 221).
Ponadto zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1995 r., (WR 186/ 95)
przestępstwo drogowe może być popełnione nie tylko na drodze publicznej ale również poza
nią - wszędzie tam, gdzie faktycznie odbywa się ruch pojazdów i w związku tym istnieje
możliwość zagrożenia bezpieczeństwa dla tego ruchu.

Sprawdź, czy już potrafisz..
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1.Wymień podstawowe zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym, jakich powinien
przestrzegać kierowca pojazdu mechanicznego?
2. Uzasadnij, że nietrzeźwi kierowcy stanowią istotne niebezpieczeństwo w ruchu drogowym,
nawet jeśli nie spowodowali wypadku drogowego.

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI
Przestępstwa objęte tym pojęciem to czyny godzące w wolność człowieka rozumianą szeroko,
a więc zarówno w wolność przez jej pozbawienie np. skrępowanie człowieka sznurkiem, jak i
w wolność w podejmowaniu wyborów przez zmuszenie do podjęcia określonej decyzji
zgodnej z wolą sprawcy np. poziomie niegroźne użycie przemocy przez wykręcenie ręki
pokrzywdzonemu aby zmusić go do wyjścia z pomieszczenia, co może być potraktowane
jako przestępstwo zmuszania do określonego zachowania.
W tej grupie przestępstw najczęściej dochodzi do gróźb karalnych (art. 190 § l k.k.).
Przedmiotem podlegającym ochronie jest tutaj wolność człowieka od obawy popełnienia

przestępstwa na jego szkodę lub szkodę osoby najbliższej. Groźba może być wyrażona ustnie,
na piśmie, czy gestem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 1987 r., OSNKW 1988,
poz. 21) i może dotyczyć każdego przestępstwa np. groźba pobicia, zabójstwa, zgwałcenia.
Celem grożącego jest takie oddziaływanie na psychikę pokrzywdzonego, aby wywołać u
niego stan obawy przed realizacją zapowiadanego zagrożenia. Podkreślić należy, że
przestępstwo to zachodzi nawet wtedy, gdy sprawca nie ma w rzeczywistości zamiaru
zrealizowania groźby. Natomiast istotne jest, aby pokrzywdzony w nią uwierzył. Przykładem
może tu być sytuacja, gdy sprawca grozi pokrzywdzonemu, że zastrzeli go pistoletem, który
właśnie kupił, gdy w rzeczywistości kupno nie miało miejsca, a więc obiektywnie groźba nie
może być zrealizowana. Mimo to sprawca dopuszcza się przestępstwa, ponieważ pokrzyw-
dzony o tym nie wie i obawia się o swe życie, a jego obawa jest uzasadniona.
Nie jest natomiast groźbą zapowiedź korzystania wobec danej osoby z dostępnych środków
prawnych do realizacji swych uprawnień np. zapowiedź spowodowania postępowania
karnego jeśli celem tego jest realizacja prawa do ochrony naruszonego dobra prawnego.

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO RODZINIE I OPIECE
Wyżej wymienione przestępstwa są realizacją uregulowań zawartych w Konstytucji RP oraz
umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę, których przedmiotem jest
ochrona małżeństwa, rodziny oraz godności dziecka.
Relacje w rodzinie winny kształtować się na zasadzie dobrowolności i wzajemnego
poszanowania. Z tego względu ingerencja prawa karnego może wchodzić w rachubę jedynie
w sytuacjach grożących rodzinie destrukcją. W tej grupie czynów zabronionych wskazać
należy na przestępstwo znęcania się.
Czyni ono przedmiotem swej ochrony zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rodziny,
ale także w konkretnych sytuacjach zdrowie, nietykalność cielesną, wolność (art. 207 k.k.).
Znęcanie się fizyczne lub psychiczne skierowane może być wobec osoby najbliższej, ale
również wobec osoby pozostającej w stosunku zależności od sprawcy, a także osoby
bezradnej. Nieporadność to np. podeszły wiek, kalectwo, upośledzenie umysłowe, a więc
stan, w którym osoba nie może sama kierować swym postępowaniem.
Znęcanie się fizyczne będzie mogło polegać na np. biciu, szarpaniu, głodzeniu, natomiast
psychiczne to np. wypowiadanie obraźliwych słów, szydzenie, grożenie. Nadto sprawca takie
działania wobec pokrzywdzonego podejmuje wielokrotnie na przestrzeni pewnego czasu lub
jest to działanie pojedyncze lecz o dużym stopniu intensywności (wytyczne Sądu
Najwyższego z 9 czerwca 1976 r. w sprawie przestępstw przeciwko rodzinie, OSNKW
7/1976, poz. 86, także wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 19 grudnia 2002 r., II Akta
274/02, KZS 2003/3/35).
O tym czy dane działanie będzie znęcaniem, decydują zasady kulturowe przyjęte w danej
społeczności i ocena czy dane zachowanie nie przekracza granic wytyczonych przez te
zasady. Dotyczy to m.in. dopuszczalnego karcenia dzieci przez rodziców, które jednak nie
może przekroczyć rozsądnych rozmiarów, gdyż wtedy staje się nadużyciem prawa, a to
można już rozpatrywać w kategoriach czynu zabronionego.
Podkreślić należy, że w przypadku skazania sprawcy za ten czyn sąd może w sytuacjach to
uzasadniających (np. szczególne okrucieństwo działań, destrukcyjny wpływ na rozwój dzieci,
a przede wszystkim ich demoralizowanie) wystąpić do sądu rodzinnego o rozważenie
orzeczenia pozbawienia sprawcy praw rodzicielskich.

Czy wiesz, że...
W orzecznictwie przyjmuje się, że samo wadliwe opiekowanie się dzieckiem nie daje podstaw
do przyjęcia znęcania się nad nim przez rodziców, jeśli nie jest to wynikiem celowego
dręczenia czy zadawania dziecku Cierpień fizycznych i psychicznych. Nie stanowią zatem

przestępstwa znęcania się błędy w sprawowaniu opieki polegające na zaniedbywaniu jego
higieny, czy pozostawianiu chwilowo śpiącego dziecka samego w domu (wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z 6 lutego 2003 r., II Akta 532/02, KZS 2003/7-8170).

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Wymień instytucje państwowe lub samorządowe, które świadczą pomoc dla ofiar
przemocy w rodzinie.
2. Podaj adresy (także internetowe) i telefony tych instytucji.
3. Scharakteryzuj przestępstwo groźby karalnej znasz jakieś instytucje państwowe lub
samorządowe, które świadczą pomoc dla ofiar przemocy w rodzinie?


PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU
Prawo karne daje taką samą ochronę każdemu mieniu niezależnie od tego czy
ją ono stanowi własność. Regulacje prawne dotyczące przestępstw przeciwko mieniu mają
bardzo doniosłe znaczenie praktyczne, gdyż liczba czynów naruszających te normy przybiera
niepokojące rozmiary. Przestępstwa z tej grupy charakteryzują się dużą różnorodnością, w
tym miejscu wskazać należy na te, które w życiu codziennym niosą ze sobą największe
uciążliwości dla społeczeństwa.

Kradzież
Kradzież polega na zabraniu w celu przywłaszczeniu cudzej rzeczy ruchomej (art. 278 k.k.).
Cudza rzecz ruchoma jest rzeczą, do której sprawca nie ma jakichkolwiek praw, przy czym
przedstawia ona jakąś wartość materialną, pozwalającą jej być przedmiotem obrotu tzn.
sprzedaży, zamiany. Rzeczą może być jedynie przedmiot materialny. Nie jest rzeczą np.
człowiek, czy przedmioty powszechnie dostępne jak powietrze atmosferyczne. Przestępstwo
kradzieży może dotyczyć zasadniczo rzeczy, której wartość przekracza 250 złotych. Jeśli
wartość ta jest niższa, czyn jest wykroczeniem.
Zabór rzeczy polega na fizycznym wyjęciu tej rzeczy spod władztwa osoby władającej tą
rzeczą, wbrew woli tej osoby. Właśnie ten element "zabrania", czyli fizycznego zawładnięcia
rzeczą odróżnia kradzież od przestępstwa przywłaszczenia, gdzie sprawca wchodzi w
posiadanie rzeczy legalnie np. na skutek użyczenia, pożyczki, ale następnie rzeczy tej nie
chce zwrócić traktując ją jak swoją.

Przestępstwa zrównane z przestępstwem kradzieży

Z przestępstwem kradzieży zrównany jest czyn osoby, która w celu osiągnięcia

korzyści majątkowej uzyskuje bez zgody osoby uprawnionej program komputerowy, kradnie
energię elektryczną lub kartę uprawniającą do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego.
Uzyskanie programu komputerowego nie jest co do zasady połączone z pozbawieniem
właściciela możliwości władania nim. Polegać może na wszelkiego rodzaju kopiowaniu tego
programu w sposób umożliwiający nielegalne korzystanie z niego. Przez korzyść majątkową
należy tu rozumieć korzyść jaką sprawca może odnieść dla siebie i dla innej osoby, ale też
korzyść w sensie nie ponoszenia wydatków np. na zakup legalnego programu.

Kradzież z włamaniem
Kradzież z włamaniem jest odmianą kradzieży charakteryzującą się szczególnym rodzajem
działania sprawcy. Jest to zabór cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia dokonany
przez włamanie (art. 279 § 1 k.k.).

Włamanie to usunięcie przeszkody, która zabezpiecza dany przedmiot przed zaborem.
Zabezpieczenie to uzewnętrzniony wyraz woli właściciela rzeczy uczynienia tej rzeczy
niedostępną dla nieuprawnionych osób. Dlatego będzie to zarówno zamek w drzwiach, jak i
sznurek z plombą, czy szyfr uniemożliwiający skopiowanie programu komputerowego.
Istotą zabezpieczenia jest uczynienie niemożliwym normalnego dostępu do danej rzeczy.
Dlatego zabezpieczeniem nie będzie np. normalne zamknięcie drzwi na klamkę bez
zamknięcia na klucz, ale będzie włamaniem otwarcie przez sprawcę drzwi oryginalnym
kluczem (zdobytym nielegalnie), gdyż doszło do usunięcia zabezpieczenia wbrew woli i bez
wiedzy właściciela (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 1983r., OSNPG 1/1984, poz.
2 oraz z dnia 11 czerwca 1985r., OSNPG 4/1986, poz. 51).
Właśnie ze względu na szczególny sposób działania sprawcy świadczący o jego determinacji
w dążeniu do osiągnięcia przestępczego skutku kradzież z włamaniem jest karana znacznie
surowiej od zwykłej kradzieży.

Rozbój
Rozbój to kradzież, a więc zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej,
poprzedzony użyciem przemocy wobec osoby lub groźbą natychmiastowego jej użycia (art.
280 § l kk.). Tak więc jest to przestępstwo przeciwko mieniu, ale jednocześnie dobrem
atakowanym jest życie, zdrowie, wolność. Sprawca atakuje osobę w celu zaboru rzeczy, a
więc atak ten służy do zawładnięcia rzeczą.
Przemoc jest to użycie siły fizycznej wobec pokrzywdzonego po to, aby wymusić na nim
zamierzone przez sprawcę zachowanie tzn. bierność umożliwiającą zabór mienia lub
natychmiastowe wydanie mienia przez samego pokrzywdzonego. Użyciem przemocy będzie
np. zadawanie uderzeń, kopanie, a nawet szarpanie pokrzywdzonego za ubranie. Działanie
sprawcy może ograniczać się do samego skierowania pod adresem pokrzywdzonego gróźb
natychmiastowego użycia przemocy, jeśli nie zastosuje się do żądania wydania pieniędzy czy
innych rzeczy.
Będziemy mieli do czynienia z rozbojem również i wtedy, gdy ofiara zostanie doprowadzona
do stanu bezbronności, a więc gdy nie będzie miała możliwości obrony. Stan taki zaistnieje
nie tylko wtedy, gdy pokrzywdzony zostanie pozbawiony np. swobody ruchu ale również i
wtedy gdy np. duża liczba napastników samą swą obecnością spowoduje, że ofiara jest
pozbawiona jakichkolwiek możliwości przeciwdziałania zaborowi rzeczy. Charakter
przestępstwa rozboju wskazuje, że jego sprawca jest osobą o wysokim stopniu
zdemoralizowania, lekceważącą podstawowe zasady współżycia społecznego, dlatego czyn
ten zagrożony jest surową karą.
Wysoka szkodliwość i niebezpieczeństwo, jakie niesie ze sobą przestępstwo rozboju
powoduje, że nieletni, który ukończył 15 lat popełniwszy rozbój może ponieść za niego
odpowiedzialność nie według ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, lecz według
przepisów Kodeksu karnego, a więc jak osoba dorosła.
Podkreślić należy, że zarówno w odniesieniu do rozboju jak i do kradzieży z włamaniem
wartość zabranego mienia nie ma znaczenia i nawet gdy jest to symboliczna kwota czyny te
są przestępstwami.

Paserstwo
Zapobieganie przestępczości przeciwko mieniu nie może sprowadzać się jedynie do
zwalczania czynów związanych z jego zaborem, ale również musi dotyczyć dalszego
postępowania z mieniem, gdyż nie dopuszczalne jest aby mienie takie mogło trafić potem do
legalnego obrotu. Bardzo często perspektywa zbycia rzeczy skradzionej i uzyskanie za nią
pieniędzy staje się motywem popełniania przestępstwa.

Z tego względu osoba, która nabywa, pomaga W zbyciu, a nawet tylko przyjmuje lub ukrywa
rzecz, czy program komputerowy popełnia przestępstwo paserstwa (art. 291 § l kk).
Odpowiedzialność za to przestępstwo zachodzi nie tylko wtedy, gdy sprawca wie, że rzecz
pochodzi z przestępstwa, ale i wtedy, gdy nabyciu rzeczy towarzyszą nienaturalne
okoliczności (art. 292 § 2 kk). Sytuacja taka będzie zachodzić, gdy sprawca nabędzie rzecz po
rażąco niskiej cenie, albo w miejscu, o którym wiadomo mu, że tam prowadzi się handel
rzeczami z nielegalnego obrotu, czy też nabycie rzeczy z usuniętymi znakami
identyfikacyjnymi np. bez numeru seryjnego produktu.

Czy wiesz, że...

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 1998 r. (I KZP 1/98),

również sprawca, który zabiera mienie z zamiarem jego niezwłocznego porzucenia popełnia
przestępstwo kradzieży. Wynika to z tego, że zachowując się tak działa jak właściciel, a w
związku z tym jego celem było przywłaszczenie tego mienia.
Zgodnie z poglądami wyrażanymi w orzecznictwie (w ślad za uchwałą Sądu Najwyższego z
dnia 25 czerwca 1980 r., OSNKW 4/1980, poz. 65) kradzież z włamaniem obejmuje również
sytuację, gdy sprawca dostał się do pomieszczenia bez pokonania przeszkód (np. dał się
zamknąć w sklepie lub magazynie), a następnie dokonał zaboru i sforsował przeszkodę (np.
wybijając okno) aby wydostać się na zewnątrz ze skradzionym mieniem.
Kara jaka może być orzeczona za rozbój jest wyższa, gdy sprawca podczas rozboju posługuje
się m.in. bronią palną, nożem, czy innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem (art. 280 § 2
k.k.). Zgodnie z orzecznictwem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1975 r., VI KRN
33/75, OSPiKA 1976, z. 6, poz. 120, także wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 18 lipca
2002. r., II AKa 157/02, Prok. i Pr. 2003/4/24) niebezpiecznym przedmiotem może być taki
przedmiot, który ze względu na swe właściwości, zwyczajnie użyty zagraża bezpośrednim
niebezpieczeństwem dla życia i zdrowia, a więc równie niebezpieczny jak broń palna czy nóż
np. siekiera, kastet, łom.
Jednakże w określonych sytuacjach posłużenie się przez sprawcę przedmiotem, którego
normalne, zgodne z przeznaczeniem użyciu nie niesie ze sobą niebezpieczeństwa dla życia czy
zdrowia doprowadzi do surowszej odpowiedzialności za dokonany rozbój. Będzie to miało
miejsce wtedy, gdy przedmiot zostanie użyty niezgodnie z jego przeznaczeniem, w sposób
bezpośrednio zagrażający życiu np. duszenie pokrzywdzonego za pomocą szalika (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 sierpnia 1986 r., III KR 242/86).
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 22 grudnia 1986 r., OSNKW 7 - 8
1987, poz. 70), jeżeli sprawca obiecuje nabycie rzeczy, która ma być dopiero skradziona nie
dopuszcza się paserstwa, gdyż w ten sposób ułatwia podjęcie decyzji o dokonaniu kradzieży, a
w związku z tym czyn ten stanowi pomocnictwo do kradzieży, z czym wiąże się surowsza
odpowiedzialność karna.
Osoba, która pomaga do zbycia rzeczy pochodzącej z np. kradzieży, poniesie odpo-
wiedzialność karną za paserstwo nawet wtedy, jeśli jego rola będzie się ograniczać do
skontaktowania sprawcy kradzieży z nabywcą i sama bezpośrednio nie uzyska za to żadnych
korzyści majątkowych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 6 grudnia 2001 r., II Aka
189/01, KZP 2002/2/37).

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Wykonaj poniższe polecenia.

1. Wymień rodzaje przestępstw skierowanych przeciwko mieniu.
2. Wskaż podstawowe różnice między kradzieżą, kradzieżą z włamaniem, a rozbojem.

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU
Każde państwo winno chronić swą gospodarkę przed działaniami, które mogą wpływać na nią
destabilizująco, a szczególnie dotyczy to działań o charakterze przestępczym. Regulacje
zawarte w omawianej grupie przepisów mają właśnie na celu ochronę obrotu gospodarczego
funkcjonującego w warunkach gospodarki wolnorynkowej przed zachowaniami niezgodnymi
z zasadami uczciwości i rzetelności.

Przestępstwo nadużycia zaufania związane jest z ochroną interesów każdego podmiotu, który
na podstawie przepisu prawa czy umowy powierza innej osobie zajmowanie się jego
sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą (art. 296 k.k.). Osobą taką będzie np.
dyrektor przedsiębiorstwa, członek zarządu spółki, wspólnik w spółce, czy syndyk masy
upadłościowej.
Nadużycie udzielonych im uprawnień lub niedopełnienie ciążących na nich obowiązków w
związku z pełnioną funkcją godzi bezpośrednio w interesy pokrzywdzonego podmiotu, ale
także zaburza prawidłowy obrót gospodarczy. Osoba, której powierzono zajmowanie się
sprawami innego podmiotu obowiązana jest chronić interesy majątkowe mocodawcy i to
zarówno te wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej jak i interesy związane z
bieżącymi sprawami np. sprzedaż mienia, załatwianie sporów majątkowych. Podkreślić
należy, że przestępstwo to zachodzi wtedy, gdy sprawca świadomie podejmuje działania
niezgodne z prawem mające na celu pokrzywdzenie mocodawcy. Ma to związek z
zagadnieniem ryzyka w gospodarce, które jest związane z prowadzeniem każdej działalności
gospodarczej i jako nie wynikające z umyślnego działania na szkodę mocodawcy nie może
rodzić odpowiedzialności karnej.
Przestępstwo prania brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.) związane jest w sposób ścisły z
działalnością zorganizowanych grup przestępczych zajmujących się przestępczością na
niespotykanie dużą skalę np. produkcja i obrót narkotykami. Działania takie niosą ze sobą
olbrzymie niebezpieczeństwo dla porządku publicznego również i dlatego, że generują
olbrzymie nielegalne zyski, które następnie są wprowadzane do legalnego obrotu
gospodarczego dezorganizując jego prawidłowe funkcjonowanie. Uniemożliwianie grupom
przestępczym korzystania z tych zysków czyni ich działalność przestępczą nieopłacalną.
Pranie brudnych pieniędzy polega na legalizacji środków pieniężnych uzyskanych w drodze
przestępstwa tak aby wytworzyć pozór, iż pochodzą one z legalnego źródła. Celowi temu
służą wszelkie działania zmierzające do ukrycia źródła pochodzenia środków finansowych
takie jak wywożenie ich za granicę czy przyjmowanie ich od przestępców i wykazywanie ich
jako swego dochodu z legalnej działalności np. prowadzonej restauracji.
Sprawcą tego przestępstwa może być również m.in. pracownik banku, który przyjmuje do
obrotu bankowego środki finansowe co do których istnieje podejrzenie, że pochodzą one z
nielegalnych źródeł. Jest to szczególnie niebezpieczne, gdy zważy się, że takie pieniądze
wypłacane następnie z banku traktowane są przez zwykłych uczestników życia
gospodarczego jako legalne.

Sprawdź, czy już potrafisz...
Ć

wiczenie. Odpowiedz na poniższe pytania.

1. Jakie przesłanki muszą być spełnione do zajścia przestępstwa nadużycia zaufania?
2. Na czym polega przestępstwo "prania brudnych" pieniędzy?