T: Teoria hegemonii oraz krytyczna analiza dyskursu, czyli
krytyczne teorie mediów.

Krytyczna analiza dyskursu jest "krytycznym" podejściem do
analizy "dyskursu". Czemu mówimy "dyskurs" raczej niż "język"
czy też "lingwistyka"?
Bezpośrednim prekursorem KAD była "lingwistyka krytyczna".
Zmiana terminologiczna z "lingwistyki" na "dyskurs" motywowana
była częściowo tym, że lingwiści coraz częściej stosowali termin
"analiza dyskursu" na określenie analizy rozbudowanych aktów
mowy i tekstów pisanych w relacji do ich kontekstów społecznych.
Stanowiło to kontrast względem dominującego w lingwistyce
badania abstrakcyjnych systemów językowych w oderwaniu od
użycia, skupiania się na pojedynczych zdaniach oraz odwoływania
do "przykładów" częściej wymyślonych niż zaobserwowanych.
"Język" jest zjawiskiem "zawieszonym" między abstrakcyjnym
systemem (czyli gramatyką) a autentyczną mową i pismem.

KAD postrzegać można jako rodzinę różnych podejść krytycznych
do skomplikowanej relacji między językiem, czy dyskursem, a
innymi elementami (momentami) procesów społecznych. Jest
rzeczą oczywistą w społecznych naukach niepozytywistycznych,
że zjawiska społeczne są społecznie konstruowane, a zatem
stanowią domenę znaczenia ale i związków przyczynowo-
skutkowych, domenę interpretacji ale i objaśnienia, kultury ale i
materialności, subiektywizmu ale i obiektywizmu, działania ale i
struktury. Z konieczności kondensujemy tu niezależne, lecz
wzajemnie powiązane kwestie, które w szczegółowym ujęciu
teoretycznym należałoby rozdzielić, a ich relacje określić
szczegółowo - widzimy jednak, że wszystkie te kwestie skupiają
się wokół osi dialektycznej czyli powstawanie, reprodukcja i
transformacja wszystkich zjawisk wymaga dialektycznej relacji
między znaczeniem a materialnością.

KAD jest formą krytycznych badań społecznych, zgłębiającą
sposoby redukowania naszej wolności przez nasze własne
kategorie myśleniowe, blokujące dostrzeganie tego, co mogłoby
być. Jedną z wynikających stąd oczywistości jest badanie relacji
między naszymi kategoriami myślenia a innymi elementami
procesów i systemów społecznych. W szerszym ujęciu KAD
otwiera drogę do właściwego traktowania relacji między
znaczeniem a materialnością.

KAD najlepiej postrzegać nie jako obszar badawczy czerpiący z
określonego zespołu teorii, trendów czy metod, lecz jako podejście

konstytutywnie zorientowane na dialog interdyscyplinarny i
współpracę z rozmaitymi działami nauk społecznych.
Mimo to pewne partie teorii społecznej i badań społecznych są
stale i w sposób znaczący obecne w wielu wariantach i projektach
KAD. Przykładem niech tu będzie szeroki nurt zachodniego
marksizmu.

Orientacja marksistowska przez kilkadziesiąt lat wpływała na
refleksję naukową i praktykę badawczą w dziedzinie
komunikowania masowego w krajach środkowej i wschodniej
Europy. Jej krótką prezentacją trzeba zacząć od podkreślenia, że
marksistowską teorię środków komunikowania masowego, a
raczej zgodnie z panującą terminologią - teorię prasy lub
środków masowej informacji i propagandy - wyprowadzono z
pism Lenina i w pewnym stopniu, bo wybiórczo, z pism Marksa,
Engelsa i innych klasyków. Zgodnie z tą teorią socjalistyczne
medium masowe, czyli wedle leninowskiego nazewnictwa "prasa
nowego typu", jest narzędziem wychowania nowego człowieka -
osoby wykształconej, o wysokich walorach ideowych i moralnych,
patrioty i internacjonalisty, bo jak pisał sam Lenin " gazeta to
kolektywny propagandysta i kolektywny aligator". W tym duchu
socjalistyczne media organizują członków społeczeństwa do
zintegrowanego działania na rzecz socjalizmu i zwalczają
postawy i działania wrogie socjalizmowi, ponieważ jak pisał Lenin
"gazeta to kolektywny organizator". Aby socjalistyczne media
mogły sprostać tym oczekiwaniom, powinna je cechować
partyjność, ścisła więź z masami ludzi pracy, naukowy
obiektywizm i prawdziwość oraz bojowość.

Teoria badań takich mediów masowych nawiązywała do ogólnych
zasad marksistowskiej epistemologii ( charakter i rola społeczna
mediów w procesie komunikowania są poznawalne) , aksjologii
( kryteria oceny poszczególnych zjawisk w komunikowaniu
masowym wynikają z hierarchii wartości uznawanej przez masy
praktykujące, praktycznie przez partię reprezentującą ich
interesy), teologii (media zaspokajają potrzeby społeczne, a
badania służą optymalizacji funkcjonowania mediów) i
marksistowskiego kryterium prawdy ( trafność wyników
weryfikuje ich zastosowanie w praktyce prasowej, radiowej czy
telewizyjnej).

Media a społeczeństwo - teoria I markksizm
Mimo że Karol Marks prasę znał jedynie z okresu, zanim stała się
on medium masowym, a marksizm - jak się powszechnie sądzi -
zawiódł jako wyjaśnienie zmian społecznych, marksistowska
tradycja analizy mediów w społeczeństwie kapitalistycznym po
dziś dzień zachowała, w pewnym zakresie, swoją aktualność.
Można wątpić, czy dałoby się powiedzieć to samo o teorii
funkcjonowania mediów w społeczeństwach komunistycznych.
Wiele było wariantów analizy nowoczesnych mediów
inspirowanej marksizmem, które przechodziły w dzisiejszą
"krytyczną teorię polityczno - ekonomiczną".
Dla marksistowskich interpretacji mediów masowych kluczowy
jest problem włady. Mimo licznych różnic pomiędzy nimi zawsze
podkreślały one fakt, że media są w istocie rzeczy narzędziami
kontroli sprawowanej przez klasy rządzące i w ich interesie.

•

Media a społeczeństwo - teoria II społeczeństwo
masowe
Społeczeństwo masowe jest, paradoksalnie, zarazem
zatomizowane i centralnie kontrolowane. Uważa się, że
media wnoszą znaczący wkład w kontrolę w
społeczeństwach charakteryzujących się wielkością skali,
oddaleniem instytucji, izolacją jednostek i brakiem silnej
integracji lokalnej lub grupowej.
Pojęcie społeczeństwo masowe jest już co prawda
niemodne, jednak przekonanie, że żyjemy w społeczeństwie
masowym, wciąż trwa - w wielu luźno ze sobą związanych
częściach składowych. Należy do nich nostalgia za bardziej
wspólnotową alternatywą wobec indywidualizmu
współczesnej epoki, jak również krytyczna postawa wobec
rzekomej pustki, samotnością stresu. Szeroko
rozpowszechniona publiczna obojętność wobec
demokratycznej polityki i brak partycypacji w niej również
budzą powszechny żal i często przypisywane są cynicznemu
i manipulacyjnemu wykorzystywaniu mediów przez partie.

Media a społeczeństwo - teoria III krytyczna teoria
polityczno - ekonomiczna
Teoria polityczno - ekonomiczna to orientacja społecznie
krytyczna, która koncentruje się przede wszystkim na relacji
między strukturą ekonomiczną a dynamiką przemysłu
medialnego i ideologicznym przekazem mediów. Kieruje to
uwagę badaczy ku analizie empirycznej struktur własności i
kontroli mediów oraz działaniu sił rynkowych w obrębie
rynku mediów. Z tego punktu widzenia instytucję medialną
należ uznać za część systemu ekonomicznego, blisko
związaną z systemem politycznym. Znaczenie teorii
polityczno - ekonomicznej ogromnie wzrosło dzięki kilku
tendencjom w biznesie i technologii medialnej. Po pierwsze
nastąpił globalny wzrost koncentracji mediów. Po drugie
rozwija się globalna ekonomia informacyjna, co oznacza
wzrost konwergencji między telekomunikacją a radiem i
telewizją. Po trzecie nastąpił upadek sektora publicznego
mediów masowych i bezpośredniej publicznej kontroli
telekomunikacji. Po czwarte problem nierówności
informacyjnej raczej zyskuje niż traci na ostrości.

Media a społeczeństwo - teoria IV konstruktywizm
społeczny
Konstruktywizm społeczny to abstrakcyjny termin
określający bardzo powszechną i wpływową tendencję w
naukach społecznych, której najsilniejszy impuls do rozwoju
dała publikacja książki Bergera i Luckmanna SPOŁECZNE
TWORZENIE RZECZYWISTOŚCI.

Media a społeczeństwo - teoria V społeczeństwo
informacyjne
Termin społeczeństwo informacyjne powstał
prawdopodobnie w Japonii w latach 60 20wieku. Opisuje
społeczeństwa informacyjne po prostu jako te, które
uzależniły się od złożonych informatycznych sieci
elektronicznych i alokują znaczną część swoich zasobów w
działalność informacyjną i komunikacyjną.

PODSUMOWANIE:
Teoria mediów w społeczeństwie masowym - główne
rysy:

•

społeczeństwo o wielkiej liczebności

•

zatomizowana publiczność

•

scentralizowane media

•

transmisja jednokierunkowa

•

samookreślenie i tożsamość ludzi uzależnione są od mediów

•

media wykorzystywane w celu manipulacji i kontroli

Marksistowska teoria mediów kapitalistycznych

•

Media masowe są własnością burżuazji

•

media działają w jej interesie klasowym

•

media generują fałszywą świadomość klasy robotniczej

•

media rozpowszechniają ideologię wspierając ustalony
porządek

•

dostęp opozycji politycznej do mediów jest skutecznie
zablokowany

Funkcjonalistyczna teoria mediów:
Media masowe są niezbędne w społeczeństwie dla celów:

•

integracji i współpracy

•

porządku kontroli i stabilizacji

•

adaptacji do zmian

•

mobilizacji

•

kontrolowania napięcia

•

ciągłości kultury i wartości

Krytyczna Teoria Polityczno-ekonomiczna:

•

kontrola i logika ekonomiczna są decydujące

•

struktura mediów zmierza ku koncentracji

•

globalna integracja mediów postępuje

•

przekaz i widownie zostają utowarowione

•

zmniejsza się zróżnicowanie

Omówione teoretyczne wizje relacji między mediami a
społeczeństwem różnią się pod kilkoma względami,
akcentują inne przyczyny i typy zmian i wskazują różne
ścieżki rozwoju w przyszłości. Nie da się ich wszystkich
pogodzić, ponieważ reprezentują alternatywne opcje

filozoficzne i preferencje metodologiczne. Możemy je jednak
częściowo uporządkować, wykorzystując główne wymiary
orientacji, z których każda stwarza możliwość wyboru
perspektywy lub metody. Po pierwsze istnieje pewien
kontrast między podejściem krytycznym i mniej lub bardziej
pozytywną oceną zmian o których mowa. Po drugie istnieje
różnica między poglądami bardziej mediocentrycznymi i
socjocentrycznymi. Możemy uważać ze media są niezależne
od społeczeństwa i służą mu wyłącznie jako lustro możemy
jednak również uznawać media za poruszycieli i rzeźbiarzy
społeczeństwa.