Zagadnienie egzaminacyjne z Pedagogiki ogólnej – studia niestacjonarne 2013/2014

1. Mapa podstawowych pojęć pedagogicznych:

Aksjologia

nauka o wartościach, nazywana także filozofią wartości i/lub ogólną teorią wartości, dociekająca
istoty moralnego zachowania i piękna oraz podejmująca próby ustalenia, jakie postępowanie jest
dobre, a jakie jest jego przeciwieństwem. (Śliwerski)
Aksjologia obejmuje badania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, a wywodzące się z
etycznych koncepcji dobra, bada naturę wartości, ustala podstawy, normy i kryteria
wartościowania oraz hierarchię wartości. Zajmuje się ustaleniem tego, co stanowi wartość
najwyższą. Analizuje naturę wartości, tego, co cenne i dobre, a zatem bada to, czym jest wartość,
jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.), dociekając źródeł i
mechanizmów jej powstawania. Aksjologia konstruuje typologie wartości, interesuje się ich
statusem ontycznym, a także sposobami ich poznawania i realizowania oraz społecznego
funkcjonowania w określonej epoce historycznej i zbiorowości. Ponadto obejmuje kwestię relacji
wartości z innymi bytami.

Behawioryzm

Psychologia w pierwszym etapie swojego istnienia przedmiotem badań, opisu, wyjaśniania i
interpretacji czyniła zachowania człowieka. Nurt tych badań został nazwany behawioralnym,
ponieważ badaczy interesowały głównie związki między bodźcami a reakcją człowieka. Jedynym
naukowo uzasadnionym przedmiotem badań psychologicznych mogły być obserwowalne i
mierzalne zachowania ludzi (nie zaś emocje, motywacje, przekonania, dążenia, orientacje,
nastawienia i inne wewnętrzne stany psychiczne).

Cele edukacyjne

świadome złożone skutki, które społeczeństwo pragnie osiągnąć przez funkcjonowanie systemu
oświaty, zależą one zatem od charakteru każdego społeczeństwa i jego -systemu oświaty. Różne
mogą być wartości naczelne, uznawane przez społeczeństwo. W społeczeństwach
antagonistycznych inne wartość uznaje klasa rządząca, inne uciskana, co znajduje swój wyraz w
rozbieżności celów oświaty i wychowania; oficjalnie są one ukierunkowane na dobro warstwy
rządzącej lub to totalitarnego państwa. W społeczeństwie demokratycznym wartość naczelną
stanowi dobro człowieka, jego szczęście i wszechstronny rozwój

Cele kształcenia

formułuje się w kategoriach przyjętej teorii nauczania lub/i uczenia. Zamierzone zmiany sytuuje
się w warstwie poznawczej osobowości człowieka. Cele kształcenia są przedmiotem badań
subdyscypliny pedagogicznej nazwanej dydaktyką (teorią kształcenia)

Hejnicka-
Bezwińska

„Pedagogika
ogólna”

Cele wychowania

postulowane zmiany w osobowości wychowanków, które odnoszą się do sfery emocji, motywacji
i zachowań wychowanków. Zasadniczy spór w społecznej praktyce edukacyjnej toczy się o prawo
różnych podmiotów edukacji w zakresie stanowienia celów wychowania. Spór ten nabrał
szczególnego znaczenia od momentu wprowadzenia obowiązku szkolnego

Hejnicka-
Bezwińska

„Pedagogika
ogólna”

Descholaryzacja

ruch kontestacji i oporu wobec tradycji oświatowej – powszechnej i zuniformizowanej szkoły,
realizującej zunifikowane cele – mający swoje uzasadnienie w „teorii krytycznej”

ejnicka-

Bezwińska
„Pedagogika o

Doktryna

pedagogiczna

/wychowawcza

jest to typ wiedzy o wychowaniu charakteryzujący się:

1) dotyczy wychowania jako całości wyodrębnionej przez autora, obejmująca zasadnicze

kwestie wychowania, czyli ideały, cele wychowania oraz środki ich urzeczywistnienia.

2) Jest koncepcją opracowaną z intencą jej praktycznego zastosowania.
3) Potencjalnie jej źródłem jest rzetelna refleksja łącząca wnioski wprowadzone z

przyjmowanych bardziej lub mniej jawne, z założeń filozoficznych i metodologicznych
oraz wnioski wynikające z bardziej lub mniej bogatego i różnorodnego zakresu danych
faktograficznych.

Dydaktyka

( teoria kształcenia)- nauka o nauczaniu i uczeniu się o kształceniu i samokształceniu. Jest to
nauka badająca relacje zachodzące między nauczycielami, a uczniami w procesie nauczania.
Dydaktyka, jest działem pedagogiki, jej przedmiotem jest:

1) naukowa analiza i formułowanie celów nauczania ( cele kształcenia) wraz z ich

szczegółową charakterystyką.

2) Dobór treści kształcenia.
3) Badanie procesu kształcenia.
4) Formułowanie zasad nauczania.
5) Badanie środków dydaktycznych.
6) Ustalenie najkorzystniejszych form organizacyjnych nauczania.

Dyskurs/Dyskurs

edukacyjny

( z łac Discursus- rozmowa)

1) Uwarunkowanie historyczne i epistemologiczne reguły budowania wypowiedzi na temat

edukacji.

2) Obecny w szkole gatunek „ mowy”, będący rodzajem wyspecjalizowanej praktyki

komunikatywnej, która ma swoje reguły i prawa.

1

3) Zdarzenie interakcyjne będące miejscem wymiany komunikatów w procesie

edukacyjnym ( Milerski, Śliwerski 2000).

Edukacja

(z wykładu) ogół oddziaływań służących formowaniu się (zmienianiu, rozwijaniu) zdolności
człowieka. Ogół oddziaływań – zarówno instytucjonalnych i indywidualnych, świadomych i
nieświadomych, mogą one być systematyczne i niesystematyczne, przygodne i zaplanowane
[zaplanowane i systematyczne- szkoła, niesystematyczne i przygodne – kultura]. Zmienianie,
rozwijanie – może odbywać się w konkretnym sformalizowanym kierunku przyjętym wg
kryterium zewnętrznego wobec człowieka bez uprzednio obranego celu (stopniowe, osiąganie
standardu rozwoju) może być też efektem ubocznym podejmowanych przez człowieka
aktywności. Zdolności życiowe człowieka – funkcjonowanie w obszarze intelektualnym,
emocjonalnym, motywującym.
Hejnicka-Bezwińska: Edukacja: pojęcie to początkowo w języku polskim było zamiennie
stosowane z pojęciem „wychowania” i „kształcenia”. W zasobach leksykalnych współczesnej
polszczyzny przez pojęcie „edukacji” rozumie się najczęściej: 1) ogół oddziaływań
międzygeneracyjnych, służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka, a
zatem mogą to być oprócz procesów celowościowych (wychowania i kształcenia), także procesy
naturalnego wrastania jednostki w grupy społeczne i kulturę swojego czasu historycznego oraz
miejsca, jak również procesy uspołecznienia poprzez organizację życia społecznego; 2) ogół
oddziaływań międzygeneracyjnych służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych
człowieka (fizycznych, poznawczych, estetycznych, moralnych i religijnych), czyniących z niego
istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, „zadomowioną” w danej kulturze, zdolną do
konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji; 3) ogół działań, procesów i warunków
sprzyjających rozwojowi człowieka; rozwój jest określany poprzez lepsze rozumienie siebie i
relacji ze światem, skuteczniejszą kontrolę własnych zachowań i większe sprawstwo wobec
procesów zewnętrznych. Łatwo dostrzec, co łączy współczesne definicje edukacji, a czym one się
różnią. Jest to kategoria pojęciowa nazywająca przedmiot pedagogiki współczesnej.
Str 328:„ ogół oddziaływań międzygeneracyjnych służących formowaniu całokształtu zdolności
życiowych człowieka (fizycznych, poznawczych, estetycznych, moralnych i religijnych),
czyniących z niego istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, «zadomowioną»
w danej kulturze, zdolną do konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji” (Leksykon,
2000, s. 54).

Enkulturyzacja

(definicja z wykładu): uczenie się kultury, nabycie kompetencji kulturowych do działania zgodnie
z kulturą poprzez uczestnictwo w kulturze.
Jest to proces:

–

naturalny, ponadpokoleniowy (młodsi od starszych)

–

gwarantuje trwałość i ciągłość kultury

–

następuje w sposób świadomy i nieświadomy, związany jest z konkretnymi
zachowaniami obecnymi w danej kulturze

–

następuje bezboleśnie (niewielka presja społeczna)

–

młodsi ludzie poprzez nią przystosowują się do zmian zachodzących w społeczeństwie

Termin posiada 3 zakresy znaczeniowe:

1. Najszerszy

: procesy uczenia się w których musi wziąć udział każdy człowiek aby zdoby

umiejętności działania zgodnie z kulturą. W tych procesach ludzie uczą się być jak inni.

2. Szeroki

: strukturalne wykształcenie osobowości wraz z wymiarem „bycia takim jak

wszyscy” rozwija się osobowość „bycia innym od wszystkich”, ten wymiar umożliwia
jednostkom tworzenie kultury wpływanie na nią [personalizacja w enkulturacji] i
dokonywanie w niej zmian. Nie jest procesem UJEDNOLICENIA jednostek tylko
aktywnym TWORZENIEM NOWEJ jednostki.

3. Wąski

: uczenie się we wczesnym dzieciństwie → PIERWOTNA SOCALIZACJA.

Komentarz Dr Pawszendy: Enkulturacja definiuje nam to co dobre i złe na podstawie
wcześniejszych doświadczeń = PROGRAMUJE, dzięki temu ułatwia funkcjonowanie w
społeczeństwie bez konieczności dokonywania codziennych wyborów, może również ograniczyć
naszą zdolność do oceny refleksyjnej, zmian w społeczeństwie i wzmocnić nasz wewnętrzny opór.
Wzory powielane w rodzinie są konieczne abyśmy mogli istnieć wśród ludzi, inna część est
balastem, zamykającym nasz umysł blokując zmiany bo bimy się ryzyka. Przywiązanie do
zaprogramowania dokonanego w przeszłości samo-ogranicza w działaniu. Często objawia się
psychicznym przymusem do pewnych działań. Nie sprzyja otwartości umysłu. Często nie wierzymy
we własne siły powtarzając sobie negatywne myśli lub mamy wewnętrzne przekonanie że mamy
racę niezależnie od sytuacji.

Ujęcie Loch'a – PEDAGOGICZNE ZNACZENIE ENKULTURACJI:

1. Kultura jest wszechstronnym medium ludzkiej działalność życiowej ← forma życiowa

człowieka ( język, normy, wzory, emocjonalne formy ekspresji, towarzyska
samorealizacja)

2. Działanie jest motorem normującym i ukierunkowującym wszystkie kultury [człowiek

nie stoi naprzeciwko obiektu kultury, jak obiekt z innymi obiektami lecz znajduje się na

2

drodze do kultur, podczas uczenia się i przez uczenie się kultury.

3. Enkulturacja nie jest procesem adaptacji czy integracji lecz procesem aktywnych i

stymulujących działań życiowych człowieka

4. Uczenie się kultury jest zagadnieniem właściwym pedagogice i całkowicie do niej

należącym.

5. Rozległość i wszechstronność zjawiska enkulturacji wpływa na rozwój człowieka.

Hejnicka-Bezwińska: Enkulturacja: za M. Herskovitsem można przyjąć, że termin
„enkulturacji” jest synonimem takich wyrażeń, jak: „wdrażanie do uczestnictwa w kulturze”,
„wdrażanie w kulturę”, „wprowadzanie w kulturę” i obejmuje te aspekty uczenia się, które czynią
z człowieka istotę społeczną zakorzenioną w kulturze swojego miejsca i czasu historycznego.
Str. 235 W poznawczej perspektywie antropologicznej, przyjmującej założenie, że kultura
wyrosła z opozycji wobec natury, człowiek (i jego proces hominizacji) jest traktowany jako
proces uczenia się wytworzonej przez innych kultury, po to, aby z tego dorobku korzystać,
modyfikować go i tworczo zmieniać. Buliński, opisując związek koncepcji i praktyki
kształtowania człowieka (robienia człowieka) z określonym typem społeczeństwa (pierwotnego,
religijnego, nowoczesnego, ponowoczesnego) mówi o procesie enkulturacji.

Epistemologia

[z W.Okoń – słownik pedagogiczny] (z gr. episteme- wiedza, logos- nauka) teoria wiedzy
naukowej zajmująca się systemami nauki, strukturą i językiem nauki, sposobami myślenia
naukowego i poznawania rzeczywistości oraz społecznym funkcjonowaniem nauki, jak również
jej zastosowaniami w praktyce.
Hejnicka-Bezwińska: Epistemologia: teoria poznania, dział filozofii czyniący swoim
przedmiotem badań istotę poznania, jego strukturę, źródła, granice poznania, koncepcje prawdy,
metody wytwarzania wiedzy wartościowej (należycie uzasadnionej) oraz historyczne, społeczne i
psychologiczne uwarunkowania działalności poznawczej człowieka oraz ludzkości.
Epistemologia zajmuje się kwestią poznania i wytwarzania wiedzy. Jej twierdzenia mają więc
znaczenie dla pedagogiki jako dyscypliny naukowej wytwarzającej najbardziej wiarygodną
wiedzę o edukacji oraz dla społecznej praktyki edukacyjnej, której jednym z celów jest
wyposażenie ludzi w wiedzę najlepiej uzasadnioną i kompetencje poznawcze przydatne w
świecie opartym na wiedzy. We współczesnej epistemologii najbardziej znaczące są następujące
opozycje dotyczące poznania: 1) obiektywizm – subiektywizm, 2) fundamentalizm poznawczy –
relatywizm poznawczy, 3) empiryzm – racjonalizm. Opozycje epistemologiczne dostarczają
przesłanek do budowania krytycznej świadomości społecznej. Przyjmowane i wyznawane
poglądy epistemologiczne korespondują w praktyce myślenia (powinny korespondować) z
przyjmowanymi założeniami o charakterze ontologicznym i aksjologicznym.
Epistemologiczny model budowania nauki: T. Kuhn przekonał uczonych, że nauki rozwijają się
nie tylko w procesie prostego kumulowania wiedzy, ale także poprzez zmianę o charakterze
paradygmatycznym, ktorą nazwał „rewolucją naukową”. Ze zmianą o charakterze
paradygmatycznym wiąże się zjawisko „kryzysu”. Do kryzysu nazwanego rewolucją naukową
lub inaczej zmianą o charakterze paradygmatycznym dochodzi wtedy, kiedy stary paradygmat
uległ wyczerpaniu lub istniejący zasob faktow, doświadczeń, twierdzeń i teorii przestał
„pasować" do świata, w ktorym istniejemy

Globalizacja

tendencja przełomu XX i XXI wieku, związana z pojawieniem się problemów globalnych, takich
jak problem pokoju, ochrony środowiska, a także problemy polityczne, demograficzne,
ekonomiczne i inne. Powstały instytucje i działania międzynarodowe. Rewolucja informatyczna
przezwyciężyła tradycyjne Bariery komunikacyjne związane z czasem i przestrzenią, wywołując
jako skutek uboczny stan nadmiaru danych, informacji i wiedzy, który nazywany jest
„zaczadzeniem informacyjnym”. Przyspieszenie procesów globalizacyjnych spowodowane
zostało rozpadem imperium i zanikiem tzw. „żelaznej kurtyny”, której symbolem był „mur
berliński”.

Ideologie

edukacyjne/

oświatowe

Ideologia: zbiór (lub system) idei, które dostarczają uzasadnienia, wsparcia pewnym interesom
grupowym i utwierdzają tożsamość określonej grupy społecznej. Zawiera interpretację
przeszłości, opis i ocenę obecnej sytuacji oraz koncepcje zmian.
Ideologie edukacyjne: poglądy grup społecznych na temat edukacji, wyrażające ich interesy i
dążenia edukacyjne. Wyodrębnione według:
1) kryterium klasowego (arystokratyczna – burżuazyjna – proletariacka);
2) stosunku do zmiany społecznej (konserwatywne – progresywne);
3) orientacji teoretycznej (psychologiczne – socjologiczne – kulturowe);
4) roli jednostki i grupy społecznej (indywidualistyczne – kolektywistyczne);
5) pod-miotu (pajdocentryczne – autorytarne);
6) stosunku do tzw. „szkoły tradycyjnej” (konserwatywne – liberalne);
7) stosunku do idei równości (elitarystyczne – egalitarne) i inne.
Ideologia oświatowa: ma charakter polityczny. Jest systemem poglądów wy-mediowanym przez
podmioty edukacji lub narzuconym przez sprawujących władzę, w którym znajdują się:
1) przekonania dotyczące przeszłości oświatowej;
2) diagnoza i ocena stanu aktualnego;

3

3) program zmian postulowanych do zrealizowania w przyszłości.
Współczesne ideologie oświatowe są mniej lub bardziej upolitycznione i mają ścisły związek z
raportami oświatowymi.

Inkulturyzacja

proces adaptacyjny kultury, uczenia się kultury, charakterystyczny dla człowieka, trwa całe życie,
Oznacza przejmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń.

Kształcenie

współcześnie stanowi przedmiot badań subdyscypliny pedagogicznej nazywanej dydaktyką, która
zajmuje się badaniem celów, treści, metod, zasad i form organizacyjnych procesów kształcenia
(nauczania i uczenia się) w odróżnieniu od teorii wychowania, która przedmiotem badań czyni
proces wychowania. Kształceniem nazywa się też bardziej ogólnie pojmowany proces, w którym
ludzie poznają przyrodę, świat społeczny i świat kultury oraz rozwijają swoje zdolności
poznawcze

Luka ludzka

termin wprowadzony przez autorów raportu Klubu Rzymskiego, zatytułowanego Uczyć się- bez
granic. Jak zewrzeć ,,lukę ludzką’’ dla oznaczenia pogłębiającej się rozbieżności pomiędzy
możliwością technicznego panowania nad człowiekiem i światem przyrody a odpowiedzialnością
ludzi za skutki tych działań. Autorzy tego raportu sugerują, że żyjący współcześnie ludzie nie są
jeszcze w stanie w pełni zrozumieć znaczenia i następstw tego, co czyni. Nie potrafiąc zrozumieć
powodowanych przez samych siebie zmian w środowisku naturalnym i we własnym położeniu,
coraz bardziej oddalają się od realnego świata. Tak właśnie powstaje ,,luka ludzka ‘’(human gap).

Metajęzyk

język który poprzez zastosowanie wyższego poziomu ogólności niż ten, który jest stosowany do
opisu, wyjaśniania i interpretacji w jednym ze stylów językowych. Pozwala to na zdecydowane
wzbogacenie treści oraz poszerzenie zakresu wpływu dzięki ustaleniu ,,reguł przekładu''.
Poszukiwaniem takiego języka zajmuje się pedagogika ogólna.

Metanarracje

Metanarracje (wielkie narracje, wielkie opowieści): w postmodernizmie pojęciem tym nazywa się
wielkie systemy religijne, filozoficzne oraz teorie opisujące, wyjaśniające i interpretujące świat
„w całości”. Zwolennicy postmodernizmu mówią o „upadku wielkich narracji”.
Metanarracje (wielkie narracje, wielkie opowieści)- stałe punkty oparcia dla myślenia i działania
ludzi, które w poprzednich wiekach kreowały i wspierały całościową intelektualną wizję
światopoglądową, dając tym samym jednostkom poczucie sensu swego istnienia w świecie.
Przykładem tekstósw opisujących świat w całości, czyli będących taką wielką narracją była dla
wielu biblia (lub jej teologiczna interpretacja), mitologia, określone systemy filozoficzne
(Arystotelesa, Platona, św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu i innych), ideologie, wielkie teorie,
np. modernizacji, wymiany itp. Ich demistyfikacja sprawiła, że ludzie utracili dotychczasowe
drogowskazy, busole, mapy i gdzie indziej i w czymś innym muszą poszukiwać sensu swego
istnienia. Efektem ubocznym tego procesu jest upowszechnienie się relatywizmu w różnych
obszarach kultury, między innymi w sztuce, naukoznawstwie, estetyce, etyce, obyczajach,
edukacji i innych.

Modele wychowania konstrukty intelektualne o charakterze hipotetycznym, mające swoje uzasadnienie teoretyczne.

Przykładem modeli wychowania mogą być doktryny wychowania i inne projekty, zawierające
program oddziaływań, służący realizacji określonych celów edukacyjnych. Ch. Callo wyróżnił
następujące modele wychowania: 1) wychowanie jako pomoc w asymilacji kulturowej; 2)
wychowanie jako pomoc w emancypacji; 3) wychowanie jako pomoc w kształtowaniu
tożsamości.

Modele

tożsamości

ponowoczesnej

wg Baumana

Modele tożsamości człowieka ponowoczesnego wg Baumana
Spacerowicz- dążący do wolności i unikający ograniczeń przez to, że stroni od trwałych i bliskich
kontaktów z ludźmi. Jego kontakty z innymi są co najwyżej powierzchowne. Ulubioną
przestrzenią są arkady, deptaki, ciągi handlowe, wybiegi pokazów mody. Nigdzie nie zatrzymuje
się na dłużej, niczego nie musi zapamiętywać, unika zdarzeń rozciągniętych w czasie. Jest to
poszukiwacz „błyskotek” dających zadowolenie.
Włóczęga- traktujący życie jak kolekcję przystanków, które szybko opuszcza. Powodowany
ciągłym deficytem bodźców, poszukuje odmiany, zmienia trasy swojej włóczęgi, unika
przywiązania do czegokolwiek i kogokolwiek, unika silniejszych uczuć, przyjemności upatruje w
zmianie
turysta- kolekcjoner wrażeń i opowieści. Najbardziej poszukiwana jest odmienność, nowość,
inność. Urzeczywistnia to na marginesie „prawdziwego” życia. pragnienie wrażeń i opowieści
realizuje wtedy gdy tymczasowo opuszcza dom.
Gracz- miłośnik życia w świecie ryzyka, celem gracza jest wygrywanie:zgodnie z regułami, ale
bez litości i bez sympatii do innych. Z drugiej strony jednak obowiązuje go reguła niechowania
urazy do wygrywającego wtedy, gdy sam przegrywa. Gra, rozgrywka jest tu epizodem, zamkniętą
całością, żadna gra nie ma swojej historii
z wykładu
spacerowicz- w świecie ponowoczesnym-każda osoba która dysponuje czasem i pieniędzmi-
centra handlowe i hipermarkety. W epoce nowoczesnej wzór spacerowicza był zarezerwowany
dla członków elit społecznych

4

włóczęga- wciąż poszukuje nowych miejsc i doświadczeń, odczuwa potrzebę odmienienia losu.
Żyje chwilą, nie planuje swojej przyszłości, nie wyznacza celu, bo nic nie jest pewne
turysta- kolekcjoner wrażeń, często opuszcza dom aby podróżować. Płaci więc wymaga, aby
świat który zwiedza był tego wart. Nie chce odmieniać swojego losu.
Gracz- walczy o pozycję, jest gotowy do podjęcia ryzyka, poszukuje zwycięstwa, liczy się z
przegraną, nie zniechęca się nią, zaczyna walczyć od nowa.

Osobowość

nowoczesna /

ponowoczesna

Cechy nowoczesności jako epoki: kult rozumu, kolonizacja, ład społeczny, oświeceniowe idee
postępu, pielgrzymi jako model życia Cechy ponowoczesności wg Zygmunta Baumana (ur.
1925r. Polski socjolog, filozof, eseista, jeden z twórców koncepcji postmodernizmu) : pluralizm
(niepewność, niejednoznaczność), gra dyskursów (różnorodność wielokulturowa, wielość
światopoglądów), realitywizm, globalna wioska, indywidualizacja, społeczne konstruowanie
świata. Cztery typy osobowości ponowoczesnej wg Baumana :
Włóczęga to osoba, która żyje chwilą, nie planuje, nie ma celów, wciąż poszukuje nowych miejsc
i doświadczeń. Gracz to osoba, która walczy o pozycję, miejsce w strukturze społecznej, jest
gotowa do podjęcia ryzyka i poszukuje zwycięstwa.Turysta to kolekcjoner wrażeń, Osoba o tej
postawie bardzo często opuszcza dom, aby podróżować. Turysta płaci, a więc wymaga tego aby
świat, który zwiedza stał się tego wartym. Turysta nie chce odmieniać swego losu, zbiera
wrażenia. Spacerowicz, czyli współczesny konsument, który ma czas i pieniądze, spacerowicza
możemy spotkać w hipermarkecie lub w centrum handlowym.

Paideia

Drugim, z wyróżnionych czynników paradygmatu pedagogicznego była paideia. W starożytnej
Grecji poprzez paideie rozumiano proces wychowania człowieka zgodny z jego naturą, gdzie
również miano na uwadze kształcenie osobowości na dobrach kultury. Oczywiście jest to
uwspółcześnione spojrzenie na paideie, bowiem w starożytnej Grecji nie funkcjonowało pojecie
kultury w naszym rozumieniu i też nie używano pojęcia osobowości do określenia „wewnętrznej
struktury” człowieka. Paideia jako mechanizm kreacji pedagogiki, przyczyniła się do
kształtowania człowieka pięknego, dobrego, mądrego, sprawiedliwego (ideał kalokagatii). W tej
różnorodności i możliwości edukacyjnego prowadzenia dążono poprzez paideie do ujednolicenia
ludzkiej duszy w duchu humanizmu, w którym zawierało się kształtowanie fizyczne, muzyczne,
literackie, filozoficzne, medyczne itd. Czynności „paideutyczne” sprawiały, że człowiek jako
niedookreślona duchowo istota, zaczął stawać się jakiś, ujawniając swój narzędziowy charakter
oraz przeznaczenie i sprawstwo.
Paideia odnosiła się zatem do treści, które w określony sposób wpływały na kształtowanie
ludzkiej świadomości. W czasach „przedsofistycznych” była zdominowana przez myślenie
mitologiczno-magiczne, w którym prawdy tego świata były w sposób autorytarny wywiedzione
ze świata bogów. Wyprowadzone z niego wywody o ludzkim życiu miały charakter absolutny i
wieczny, i były realizowane tylko przez arystokrację. Z kolei sofiści przezwyciężając model
myślenia mitologiczno-magicznego wdrożyli w życie model myślenia prawno-polityczny
kształtujący światopogląd relatywny i utylitarny. Nabycie umiejętności paideutycznych wyższego
rzędu, wymagało od młodego adepta kilku lat pracy, dzięki którym uzyskiwał umiejętności
literackie, recytatorski, filozoficzne, obyczajowe i polityczne, a poprzez nie wgląd do własnej
osobowości. Upowszechnianie tych umiejętności, w zasadniczej mierze dotyczyło bogatych
obywateli Aten, gdyż nauka do czasów Platona była płatna,
co też skutecznie ograniczało dostęp do grup uprzywilejowanych, przed którymi otwierała się
możliwość zrobienia „kariery” politycznej. Paideia zatem w kontekście wykształcenia
sofistycznego stanowiła ograniczony kod kulturowy, którym posługiwała się określona grupa
społeczna, co pozwala ostatecznie stwierdzić, że paradygmat pedagogiczny rozpowszechniał
swoje
normy i dyrektywy w dwóch płaszczyznach, a mianowicie potocznej i elitarne.
Dwa oblicza paidei: arete i arche
W czasach kształtowania się demokracji ateńskiej paideia odnosiła się do nauczania i kształcenia,
dzięki którym człowiek nabywał określone umiejętności techniczne i intelektualne. Te dwie drogi
kształtujące ludzką świadomość zdominowane były przez pedagogiczny wzorzec, prowadzący
ludzkie myślenie i działanie ku formom kreacji ludzkiej rzeczywistości, które u swoich
podstaw były związane z dwoma tradycjami mającymi wpływ na zmiany świadomości społecznej
w kierunku humanizacji jednostek. Tradycje, o których jest tutaj mowa, to idea arche, która
przejawiała się w nauczaniu elementarnym oraz idea arete, która znalazła swoje zastosowanie i
uzewnętrznienie w postawach sofistycznych (politycznych i filozoficznych). Rozumienie arche
ma swoje konotacje filozoficzne i polityczne. Filozoficznie rzecz ujmując,
arche tłumaczone jest jako początek, zasada, pierwsze tworzywo, z którego wywodzi się
wszystko co istnieje w świecie. Arche jest tym elementem prowadzenia, które daje siłę, władzę,
dzięki której dopełnia się jej wykonawczy (performatywny) charakter. Drugim elementem paidei
jest arete, dzięki któremu dopełniało się kształtowanie duchowej struktury człowieka. W swojej
istocie pojęcie to oznaczało: zaletę, doskonałość, sprawność, efektywność, dzielność,
szlachetność, cnotę i miało istotny wpływ na kształtowanie wzorów osobowych
urzeczywistnianych przez wolnych obywateli. Na szczególną uwagę zasługuje arete utylitarne,

B.
Suchodolski
,
Pedagogika,
[w:]
Encyklopedi
a
Pedagogiczn
a, Warszawa
1993
W. Jaeger,
Paideia.
Formowani
e człowieka
greckiego,
Warszawa
2001.
P. Hadot,
Czym jest
filozofia
starożytna?,
Warszawa
2000.

5

zakładające, że każdy obiekt posiada swoistą istota rzeczy, dzięki której jest tym czym jest i że ta
istota rzeczy sprawia, że
obiekt czemuś służy - posiada swoją „narzędziowość”. Platon pisał, że arete noża jest to, że jako
narzędzie służy on do cięcia – jej cnotą jest to, że dobrze tnie. Arete (istota) sprawia zatem, że
każda „rzecz” posiada to, co ją kształtuje i jednocześnie nadaje narzędziowy kierunek jego
przeznaczenia, jak i ku czemuś służenia. I tak, istotą bycia człowiekiem jest jego dusza, która
sprawia, że człowiek jest stworzeniem biologicznym, którego sensem jest przetrwanie jako
gatunku.

Paradygmat

Pojęcie paradygmatu: wzorzec konkretnych badań, wzorzec racjonalności, wzór myślenia
naukowego, ideał dyscypliny naukowej, wizja świata, perspektywa poznawcza.
Paradygmat to zbiór ogólnych i ostatecznych przesłanek w wyjaśnianiu jakiegoś obszaru
rzeczywistości, przyjętych przez grono specjalistów danej dziedziny, a następnie upowszechniony
i przyjęty przez określone zbiorowości użytkowników jako wzór myślenia i działania. Proces
kształtowania się paradygmatu pedagogicznego rozpoczął się około VIII w. pne. i należy tutaj
wyróżnić dwa jego czynniki: po pierwsze, przemiany polityczne, społeczne i kulturowe, a po
drugie, paideie, jako idee przekazu wartości humanistycznych, przejawiających się w postawach
godnych naśladowania.
Paradygmat humanistyczny - obejmuje założenia, które faktom życia społecznego nadają
znaczenia o charakterze indywidualnym i subiektywnym. Uważa się tutaj, że kultura jest
przemocą narzucana jednostkom, które one mogą i mają prawo wpływać na zdarzenia. Istotą tego
paradygmatu są konflikty społeczne, toteż krytycznie podchodzi się tutaj do różnych form
podporządkowania sobie tego, co decyduje o zachowaniu indywidualności przez jednostki. W
ramach tego paradygmatu, fakty szkolne bada się z punktu widzenia uczniów, bowiem to jest ta
grupa, która nieustannie walczy z nauczycielami celem osłabienia ich dominującej roli w szkole.
Wielu krytyków uważa, iż należy się spodziewać, że przyszłe społeczeństwo obejdzie się bez
szkoły, jako akt wyzwolenia ucznia spod zinstytucjonalizowanej przemocy. Paradygmat
humanistyczny pozwala odkryć pułapki, w których i wobec których jednostki czują się
bezsilne.Tym samym dopomógł docenić rolę nieświadomych znaczeń organizacji. Zwraca
również uwagę na relacje jednostka-władza leżącej u podstaw tworzenia rzeczywistości
społecznej. Kładąc nacisk na etyczny wymiar działań, popiera ideologie, w których człowiek
pełni pierwszoplanową rolę.
Paradygmat interpretatywny, który dąży do zrozumienia treści świadomości jednostek w
odniesieniu do struktur społecznych. Przy czym, chodzi tutaj o zrozumienie subiektywnego
doświadczenia ludzkiego poprzez zestawienie wiedzy teoretycznej z praktyką określonych grup.
Dla interpretatywistów świat społeczny jest „wytworem celowo działających aktorów, którzy
przyswajają, przekazują i interpretują zbiór znaczeń, reguł i norm, dzięki czemu możliwe są
społeczne interakcje”. W szkole uczniowie w sposób swobodny rozwijają się poprzez
konstruowanie subiektywnych znaczeń, którymi naznaczają otaczającą ich rzeczywistość. W
kwestiach natury odrzuca się tutaj porządek deterministyczny, a zmiany społeczne zachodzą
bardzo wolno. Paradygmat interpretatywny pozwala uświadomić sobie, że pewność i dążenie do
poznania, są wytworami społecznymi. Jednostka żyje w świecie i to w wielu współistniejących
rzeczywistościach, które są skonstruowane przez podmioty. Stąd, ważne jest uwrażliwienie
jednostek na modułowe znaczenia organizacji, gdyż pozwala to zrozumieć świat, w którym się
żyje, a także i siebie.
Paradygmat strukturalistyczny, który przyjmuje istnienie obiektywnych struktur,
wpływających na przebieg życia, „a wyjaśnienie ich deterministycznych zależności nadaje sens i
kierunek zaplanowanej interwencji w obiektywny świat społeczny”. Struktury zatem sytuują
jednostki w określonych miejscach i tym samym wpływają na ich losy, które dodatkowo są
kształtowane przez różne organizacje społeczne walczące o dominację nad społeczną dystrybucją
dóbr. I w tym to kontekście, praktykę edukacyjną należy traktować jako narzędzie zmagań o
dominację pomiędzy organizacjami społecznymi, o utrzymanie nierówności społecznej, a także
narzędziem mającym na celu odtwarzanie, z jednej strony siły roboczej, a z drugiej strony klasy
właścicieli i kierowników. Paradygmat strukturalistyczny podkreśla sens znaczenia zmiany
podjętej przez zainteresowane jednostki. Ujawnia mechanizmy funkcjonowania organizacji i
władzy. Pozwala zrozumieć rolę, jaką odgrywają organizacje w danej formacji społecznej.
Kładzie nacisk na przemoc i współpracę, bowiem, przekształcenia struktur dokonują się w
kontekście konfliktów i powinny mieć charakter kolektywny.
Paradygmat funkcjonalny, w którym mamy do czynienia z uporządkowanymi strukturami,
regulującymi w sposób deterministyczny życie jednostek. Równowaga społeczna zachowana jest
tutaj dzięki akceptowaniu nierówności, toteż istotne jest, aby osobowość każdej jednostki
podporządkowana była dominującemu systemowi kultury. W tym znaczeniu, nadrzędnym celem
systemu oświatowego będzie dążenie do zunifikowania funkcjonowania w społeczeństwie
obywateli, którzy będą przestrzegać te same polityczne, ekonomiczne i kulturowe normy oraz
dyrektywy. I skoro w szkole przekazywane normy oraz wzory postępowania są zgodne z
treściami społecznych praktyk, to jej (szkoły) najważniejszą funkcją jest socjalizacja, czyli
przystosowywanie uczniów do uczestniczenia w gotowych, zinstytucjonalizowanych strukturach.

Z.
Kwieciński,
B. Śliwerski
(red),
Pedagogika.
Podręcznik
akademicki.

6

Funkcjonalizm zatem poprzez wiedzę uogólniającą, która poszukuje prawidłowości i relacji,
eliminuje niepewność w świecie. Wynika to z faktu, iż podlega systemom o charakterze
kontrolującym i zarządzającym, a poprzez możliwość wglądu w ich struktury dostarczenie
pomysłów i zasad, umożliwiających rozwiązywanie praktycznych problemów. W ten sposób,
dzięki zachowaniu podstaw funkcjonowania instytucji dokonuje się przystosowywanie jednostek
do życia społecznego

Pedagogia

W znaczeniu tradycyjnym- sztuka skutecznego wywierania wpływu na dzieci i młodzież dla
zrealizowania określonych celów edukacyjnych, metaforycznie rzecz ujmując „ uprawa ludzkiego
ducha”; 2) we współczesnych zasobach leksykalnych definiowana jest jako paradygmat
edukacyjny, który może występować w postaci: a) doktryny pedagogicznej, b) ideologii
edukacyjnej, c) ukrytego programu wychowania;
3) w obszarze anglojęzycznym pojęciem tym określa się też względnie spójny i trwały zbiór
praktyk edukacyjnych, poprzez które jednostka przyswaja sobie nowe ( lub rozwija dotychczas
istniejące) formy postępowania, wiedzy, umiejętności i kryteria ich oceny, przejmując je od kogoś
(lub czegoś), kogo uznaje za stosownego ich dostarczyciela (przekaziciela) i ewaluatora.

Pedagogika

W tradycji europejskiej jest traktowana jako odrębna dyscyplina naukowa, w obszarze
anglojęzycznym nie jest wyróżniana wprost jako odrębna dyscyplina naukowa, ale na
uniwersytetach istnieją wydziały nauk o edukacji.
W europejskiej tradycji: 1. Pierwotne znaczenie pedagogiki zawierało się w takiej oto definicji:
pedagogika jest nauką badającą, w jaki sposób należy realizować określone, z góry założone i
pożądane stany rzeczy. Pedagogika miała być zatem budowana wg racjonalności instrumentalnej,
a efektem badań pedagogicznych miał być uniwersalny i skuteczny system pedagogiczny; 2. W
zasobach leksykalnych współczesnej polszczyzny pedagogika jest definiowana jako dyscyplina
naukowa (lub dyscyplina wiedzy) o procesach edukacyjnych i i dyskursach edukacyjnych, czyli
zadaniem jej jest wytwarzanie wiedzy o całokształcie praktyki edukacyjnej- minionej i aktualnej.
Obiektem badań tak rozumianej pedagogiki SA wieć pedagogie we wszystkich swoich
znaczeniach.

Pedagogizm

Podobnie jak psychologizm i socjologizm jest integralnym składnikiem ideologii epoki
modernistycznej oraz nowoczesnego modelu nauki i racjonalności instrumentalnej. Pedagogizm
oparty jest na założeniu, że pedagogika jest w stanie zaprojektować skuteczne technologie
kształcenia i wychowania i dzięki temu wdrożenie tych technologii sprawi, że „wyprodukowany”
zostanie człowiek pożądanej jakości, który uczyni świat nie tylko lepszym, ale wręcz
doskonałym. Fenomen pedagog izmu był zawsze silnie związany z utopijnym marzeniem o
zmianie społecznej.

Potoczność

Mapę pojęciową refleksji i badań nad potocznością wyznaczyły z jednej strony takie kategorie
pojęciowe, jak „życie codzienne (codzienność)”, „świat przeżywany”, „świat życia”, „świat
oczywisty”, a z drugiej strony takie kategorie pojęciowe, jak „myślenie potoczne”, „zdrowy
rozsądek” i inne. Potoczność jest jedyną sferą gwarantującą człowiekowi komfort spójności,
dzięki któremu może mieć poczucie rozumienia i kontroli nad tym, co się dzieje. Język potoczny
pełni
natomiast rolę bazy derywacyjnej dla pozostałych kodów językowych i różnych stylów
wypowiedzi. Z tego powodu uzasadniona wydaje się dyrektywa, że nauki, które chcą opisywać,
wyjaśniać i interpretować autentyczne ludzkie myślenie i działanie (fakty społeczne), muszą
zacząć od rozpoznania i zrozumienia „potoczności”, czyli „codziennego świata przeżywanego”.
Dla pedagogiki oznacza to konieczność objęcia badaniami pedagogii w znaczeniu nadanym temu
pojęciu przez Bernsteina.

Scjentyzm

pojęcie scjentyzmu do dyskursu filozoficzno-naukowego wprowadził Ch. Renouvier. W definicji
słownikowej (łac. scientia – nauka) jest to nazwa: 1) postawy myślowej i światopoglądowej; 2)
programu społeczno-filozoficznego; 3) stanowiska filozoficznego, 4) podejścia
metodologicznego. W każdym z tych przypadków przypisuje się poznaniu naukowemu (zwł.
przyrodniczemu) wyróżnione miejsce w kulturze, społeczeństwie i filozofii. Habermas bardzo
lapidarnie scjentyzmem nazwał wiarę nauki w samą siebie. Najogólniej scjentyzmem – za S.
Amsterdamskim – można uznać zespół tez dotyczących społecznej wartości nauki i metody
naukowej.

Socjalizacja

proces wrastania jednostki w grupę społeczną (grupy społeczne), dzięki któremu
jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy społecznej, czyli określonej kultury (na
zasadzie akceptacji i przyjęcia lub oporu i odrzucenia). Proces socjalizacji wspomaga proces
uzyskania poczucia własnej tożsamości. Z wykładu: - Zakres znaczeniowy:
• jest uczeniem się treści kulturowych tworzących specyficzną kategorie wartości i norm
społecznych;

7

• wielostronny proces poznawania i przyswajania rzeczywistości, dzięki któremu człowiek,
istota biologiczna staje się istotą społeczną, reprezentantem kultury;
• trwa przez całe jednostki, lecz nie zawsze przebiega tak samo;
- Proces socjalizacji :
• proces kształtujący osobowość człowieka i przystosowujący go do życia w społeczeństwie.
W czasie jego trwania jednostka przyswaja sobie obowiązujące w otoczeniu społecznym
umiejętności niezbędne do życia, ideały, reguły, normy postępowania, wartości ,symbole i
role społeczne.
-Poziomy socjalizacji:
• na poziomie ogólnym polega na zdobywaniu takich kompetencji i umiejętności, które są
niezbędne dla społecznej egzystencji życia wśród innych;
• w niższym poziomie oznacza wejście do konkretnej kultury, przyswojenia w jej ramach
swoistych dla niej idei, przekonań i reguł;
-procesy socjalizacji:
• pierwotna- zachodzi w dzieciństwie przez obserwacje;
• wtórna- świadome nabywanie wartości i wiedzy;
-Funkcje socjalizacji:
• stanowi mechanizm transmisji kultury;
• sprawia że działania ludzi odpowiadają społecznym okazjom- wspólnie wyznaczanym przez
zbiorowość ideałom, wartościom, normom (tworzy się ład i porządek społeczny)

✗

Teoria behawiorystyczna;

✗

Teoria psychoanalityczna;

✗

Teoria symbolicznego interakcjonizmu;

- Rola społeczna:
• zbiór oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego.
Jest to zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda
rola społeczna wyznacza swoje nakazy, zakazy i marginez swobody.
-Socjalizacja jako proces cząstkowy elkulturacji:
• Helmunt Fend-proces cząstkowy elkulturacji rozumianej ojczystego;
• w procesie socjalizacji człowiek uczy się używać zgodnie z społecznymi i moralnymi
zasadami;
• w obu procesach człowiek uczy się treści właściwych dla danej kultury.

Totalitaryzm

system polityczny, w którym wszelkie zachowania społeczne są
kontrolowane przez arbitralną władzę państwową, realizującą zamkniętą i niepodlegającą
ocenie wizję ideologiczną, która wdrażana jest przy użyciu przemocy,
a nawet na masową skalę stosowanego terroru.

Teoria krytyczna

Podstawową tezą teorii krytycznej jest
twierdzenie, że istnieje związek pomiędzy: systemem społecznym (polityczno-
-ekonomicznym) – kulturą (w różnych obszarach jej istnienia) – rozwojem jednostek
(szansą wykorzystania potencjału rozwojowego).

Tożsamość

indywidualna/kult

urowa/ społeczna

INDYWIDULANA; autoidentyfikacja własnego miejsca w przestrzeni
moralnej, w której jednostka poczuwa się do respektowania zasady solidarności,
lojalności, zaufania; KULTUROWA; unikalny dla każdej jednostki zestaw treści kulturowych,z
którymi ona identyfikuje się w ciągłym procesie samorozwoju i definiowania
osobistej tożsamości. Zestaw ten czerpany jest przez jednostkę z różnych źródeł,
będących ofertą wielokulturowego świata. Dzięki tym procesom jednostka
kształtuje poczucie swojej odrębności i wyjątkowości oraz osobisty stosunek do
otaczającego ją świata SPOŁECZNA: cechy przypisywane jednostce przez innych

Uczenie się

W szerokim znaczeniu kategorię pojęciową
„uczenia się” stosuje się do modyfikacji zachowań jednostki w wyniku jej dotychczasowych
doświadczeń, a według teorii kognitywnych szczególne znaczenie ma
reorganizacja własnych struktur i schematów poznawczych. we współczesnej pedagogice uczenie
się może być rozumiane jako aktywne konstruowanie swojej wiedzy osobistej
i wtedy musi być związane z negocjowaniem i konfrontowaniem znaczeń i sensów
obecnych w kulturze, a nauczycielskie kompetencje ujawniają się w tym, że
umieją pomóc uczniowi w tym trudnym procesie konstruowania wiedzy osobistej.

Uczenie się

zachowawcze /

innowacyjne

ZACHOWAWCZE: tego, co zostało zweryfikowane przez czas, jest znane
i nie budzi kontrowersji; INNOWACYJNE: przez rozwiązywanie problemów, oparte na
antycypacji i osobistym doświadczeniu, wymagającym uczestnictwu i zaangażowaniu
w ten proces

Wiedza naukowa /

potoczna

NAUKOWA: przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach „prawdziwe
– fałszywe”, żądając ich legitymizacji zgodnie z procedurami wytwarzania
wiedzy naukowej, przy zastosowaniu akceptowanych metod uzyskiwania danych

8

i informacj; POTOCZNA: zbiór osobistych i przypadkowych danych, informacji i spostrzeżeń.
Cechuje ją: fragmentaryczność, niespójność, pochopność, apodyktyczność,
a jej zasadniczą wartością jest to, że daje jednostce poczucie rozumienia
siebie i świata

9