OPIEKA

FARMACEUTYCZNA

W CUKRZYCY

Wydawca: Dr Josef Raabe

Spó³ka Wydawnicza Sp. z o.o.

ul. Młynarska 8/12

01-194 Warszawa

tel.: [phone]

fax: [phone]

e-mail: [e-mail]

www.raabe.com.pl

NIP: 526-13-49-514

REGON: 011864960

KRS 0000118704

Wysokość Kapitału Zakładowego: 50 000 PLN

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Spółka z o.o., Warszawa 2005

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE!

Zabrania się przedrukowywania i kopiowania całości

lub fragmentów publikacji bez zgody wydawcy.

Redaktor prowadzący: prof. zw. dr hab. Jerzy Brandys,

kierownik Pracowni Farmakoepidemiologii

i Farmakoekonomiki na Wydziale Farmaceutycznym CM

Uniwersytetu Jagiellońskiego

Kierownik projektu:

Małgorzata Dziedzic

[e-mail]

Koordynator procesu

wydawniczego:

Olga Kowalczyk

Łamanie:

Oficyna MH, Magenta

Projekt okładki:

Marzena Rosochacz

1

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

Małgorzata Król

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

Spis treści

 1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

 2. Klasyfikacja cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

 3. Kryteria rozpoznania cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

 4. Powikłania cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

4.1. Powikłania przewlekłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

4.2. Powikłania ostre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

 5. Cele opieki farmaceutycznej w cukrzycy . . . . . . . . . . . . . . . 9

 6. Rola farmaceuty w zapobieganiu powikłań cukrzycy . . . . 11

6.1. Hipoglikemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

6.2. Hiperglikemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

6.3. Dieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

6.4. Zmiana trybu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

6.5. Zespół stopy cukrzycowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

 7. Doustne leki hipoglikemizujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

 8. Insulina i insulinoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

8.1. Powikłania insulinoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

8.2. Praktyczne porady dotyczące insulinoterapii . . . . . . 27

8.3. Miejsca podawania insuliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

8.4. Urządzenia do podawania insuliny . . . . . . . . . . . . . . . 28

8.5. Technika podskórnego podawania insuliny . . . . . . . 30

ü

Jakie są główne cele opieki farmaceutycznej w cukrzycy?

ü

Jakie są przyczyny i rodzaje powikłań cukrzycy i jak

zminimalizować ich ryzyko?

ü

Jakie są zasady racjonalnego postępowania terapeutycz-

nego?

ü

Z jakimi problemami lekowymi możesz spotkać się

podczas leczenia insuliną?

Dowiesz siê…

2

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

8.6. Zasady przechowywania insuliny . . . . . . . . . . . . . . . . 31

8.7. Oznaczanie poziomu glukozy we krwi . . . . . . . . . . . 31

 9. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

10. Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

10.1. Załącznik nr 1 – Piramida zwiększania aktywności

fizycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

10.2. Załącznik nr 2 – Zespół stopy cukrzycowej . . . . . . . . 37

10.3. Zespół stopy cukrzycowej: przeciwdziałanie

i leczenie. Informacje dla pacjenta (ulotka)

1. Wstęp

Cukrzyca to przewlekła choroba, wymagająca stałej opieki zespołu

medycznego oraz edukacji pacjenta w zakresie samodzielnego po-

stępowania, którego celem jest wyeliminowanie ryzyka powikłań

ostrych oraz zminimalizowanie ryzyka powikłań odległych. Opieka

nad chorymi na cukrzycę jest procesem złożonym i wielokierun-

kowym. Prowadzona w sposób zdyscyplinowany, wykorzystująca

aktualny stan wiedzy teoretycznej i praktycznej, ma korzystny

wpływ na przebieg choroby. Problemy, jakie narzuca cukrzyca, wy-

magają zaangażowania samego pacjenta, jego rodziny i otoczenia,

a także osób zajmujących się leczeniem cukrzycy.

Stąd tak ważna jest motywacja chorego do prowadzenia systema-

tycznej samokontroli poziomu cukru we krwi i przestrzegania zasad

terapii. W tym miejscu rola farmaceuty jako specjalisty w zakresie

farmakoterapii oraz prozdrowotnej edukacji jest ogromna.

Opieka

diabetologiczna

Powiedz

pacjentowi…

W celu zmniejszenia zagrożenia powikłaniami naczyniowy-

mi i neurologicznymi oraz normalizacji stylu życia pacjenci

muszą posiąść pewien zakres wiedzy teoretycznej, zdobyć

umiejętność praktycznego wykorzystywania wiadomości

oraz wykazać chęć aktywnego uczestnictwa w procesie le-

czenia.

Samokontrola

poziomu glukozy

3

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

2. Klasyfikacja cukrzycy

Terminem „cukrzyca” określa się dziedziczne, przewlekłe zaburze-

nie przemiany materii, spowodowane całkowitym lub względnym

niedoborem insuliny. Obecnie cukrzyca należy do najczęściej wystę-

pujących chorób przewlekłych, a częstość jej występowania stale ro-

śnie, stąd określa się ją mianem choroby cywilizacyjnej. Długotrwały

przebieg choroby powoduje uszkodzenie naczyń i nerwów.

Powikłania naczyniowe polegające na zmianach w naczyniach

włosowatych ujawniają się głównie jako:



retinopatia,



nefropatia.

Natomiast zmiany w obrębie dużych i średnich tętnic przebiegają

pod postacią:



choroby wieńcowej,



udaru mózgu,



choroby niedokrwiennej kończyn dolnych.

Obecnie obowiązująca klasyfikacja cukrzycy została zaproponowa-

na w 1997 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne

(ADA) oraz Światową Organizację Zdrowia (WHO). Obejmuje

cztery klasy kliniczne:



cukrzyca typu 1. – całkowita destrukcja komórek β wysp

trzustkowych, powodująca zupełny niedobór insuliny,



cukrzyca typu 2. – ten typ cukrzycy charakteryzuje się bardzo

zróżnicowaną patogenezą: od przeważającej roli insulinoopor-

ności z towarzyszącym względnym niedoborem insuliny do

dominującego wpływu upośledzonej sekrecji insuliny z to-

warzyszącą insulinoopornością,



inne swoiste typy cukrzycy – wywołane innymi przyczyna-

mi, np. genetycznymi defektami czynności komórek β lub

działania insuliny, chorobami części zewnątrzwydzielniczej

trzustki, chorobami zakaźnymi, niektórymi lekami,



cukrzyca ciężarnych – rozpoznawana u kobiet w ciąży.

Cukrzyca typu 1. spowodowana jest zniszczeniem komórek β

wysp Langerhansa trzustki poprzez proces autoimmunologiczny,

pro wadzący do bezwzględnego niedoboru insuliny, wymagający

Definicja cukrzycy

Zmiany
w naczyniach
włosowatych

Zmiany w dużych
i średnich
tętnicach

Cztery klasy
kliniczne cukrzycy

Co powoduje
cukrzycę typu 1.?

4

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

substytucji tego hormonu. Pewną rolę odgrywają czynniki gene-

tyczne (u 20% chorych stwierdza się dodatni wywiad rodzinny).

W cukrzycy typu 2. istotną rolę odgrywają dwa rodzaje zaburzeń:

upośledzenie sekrecji insuliny i zmniejszenie wrażliwości tkanek

na insulinę, tzw. insulinooporność. Cukrzyca tego typu rozwija się

najczęściej u chorych z zespołem zaburzeń metabolicznych (zespół X,

„zespół nadmiernego dobrobytu” – otyłość typu centralnego „jabłko”,

nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki tłuszczowej). Łańcuch

patogenetyczny u chorego z zespołem metabolicznym zapoczątko-

wuje insulinooporność tkanek. Następstwem tego jest zwiększenie

stężenia insuliny we krwi, a co za tym idzie, nasilenie uczucia głodu,

powodując w ten sposób otyłość i sprzyjając rozwojowi miażdżycy.

Naczelną zasadą leczenia tej postaci cukrzycy jest odpowiednia

dieta normalizująca masę ciała, powodująca zmniejszenie stężenia

insuliny i zwiększenie liczby receptorów insulinowych.

Innymi czynnikami wywołującymi cukrzycę typu 2. są:



czynniki stresorodne (zakażenia, urazy, zabiegi operacyjne,

udary mózgowe, zawał serca i in.),



endokrynopatie,



niektóre leki (np. glikokorykosteroidy, hormony tarczycy, dia-

zoksyd, leki β-adrenolityczne, moczopędne leki tiazydowe).

Cukrzyca ciężarnych to zaburzenie przemiany materii węglowo-

danów występujące po raz pierwszy w czasie ciąży. Występuje

u ok. 3% ciężarnych. Objawy choroby zazwyczaj ustępują po roz-

wiązaniu ciąży, ale istnieje znaczne ryzyko wystąpienia cukrzycy

podczas kolejnej ciąży lub rozwoju trwałej cukrzycy w ciągu naj-

bliższych 10 lat. U matki istnieje zwiększone ryzyko stanu prze-

drzucawkowego (tj. nadciśnienie tętnicze, białkomocz, obrzęki),

zakażeń układu moczowego, wielowodzia i konieczności cięcia

cesarskiego. U dziecka powoduje znaczne zwiększenie masy ciała

Na czym polega

cukrzyca typu 2.

Powiedz

pacjentowi…

Otyłość pokarmowa jest głównym czynnikiem przyczyniają-

cym się do rozwoju cukrzycy typu 2.

Leczenie cukrzycy

typu 2.

Inne przyczyny

cukrzycy typu 2.

Cukrzyca

ciężarnych

5

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

i jest najczęstszą przyczyną obumarcia płodu oraz chorób w okresie

okołoporodowym.

3. Kryteria rozpoznania cukrzycy

Objawami wskazującymi na możliwość rozwoju cukrzycy są:



zmniejszenie masy ciała,



osłabienie,



wzmożone pragnienie,



wielomocz,



nocne kurcze mięśni łydek,



zaburzenia widzenia,



pojawienie się zmian ropnych w skórze,



pojawienie się stanów zapalnych narządów moczowo-płcio-

wych,



osłabienie potencji.

Objawy cukrzycy typu 1. rozwijają się stosunkowo gwałtownie. Cu-

krzyca typu 2. charakteryzuje się łagodnym i skrytym przebiegiem.

Zasady rozpoznawania zaburzeń gospodarki węglowodanowej:



oznaczenie glikemii przygodnej (w próbce krwi pobranej

o dowolnej porze dnia, niezależnie od pory ostatniego posił-

ku) → stężenie glukozy w osoczu ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l)
→

rozpoznanie cukrzycy, jeśli u chorego występują typowe

objawy choroby, czyli zmniejszenie masy ciała, wzmożone

pragnienie, wielomocz, osłabienie);



oznaczenie glikemii na czczo (w próbce krwi po 8–14 h od

ostatniego posiłku) → stężenie glukozy w osoczu:

– < 100 mg/dl (5,6 mmol/l) – prawidłowa,

– 100–125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l) – nieprawidłowa,

– ≥ 126 mg/dl (7,0 mmol/l) – cukrzyca;



glikemia w 120 minucie doustnego testu tolerancji glukozy

→

stężenie glukozy w osoczu:

– <140 mg/dl (7,8 mmol/l) – prawidłowa tolerancja glukozy,

– 140–199 mg/dl (7,8–11,0 mmol/l) – nieprawidłowa tolerancja

glukozy,

– ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l) – cukrzyca.

Główne objawy
cukrzycy

Rozwój choroby

Stężenia glukozy

6

© Copyright by Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o.

Opieka farmaceutyczna w cukrzycy

Badania laboratoryjne pozwalające na zdiagnozowanie cukrzycy:



oznaczenie stężenia glukozy w surowicy krwi,



oznaczenie wydalania glukozy w moczu,



oznaczanie ciał ketonowych,



test doustnego obciążenia glukozą (chory pozostający na czczo

po pobraniu pierwszej próbki krwi otrzymuje 75 g glukozy;

dwie godziny po podaniu glukozy należy ponownie pobrać

krew do oznaczenia glikemii).

Ze względu na często bezobjawowy przebieg cukrzycy ciężarnych

wykonuje się badania przesiewowe między 24. a 28. tygodniem

ciąży. Badanie polega na oznaczaniu glikemii po 60 minutach od

podania 50 g glukozy (niekonieczne jest przy tym pozostawanie

na czczo). Wyniki >7,8 mmol/l (140 mg/dl) wskazują na cukrzycę

ciężarnych

1

.

4. Powikłania cukrzycy

Powikłania pojawiają się niemal u wszystkich chorych na cukrzycę

i stanowią jedną z głównych przyczyn umieralności i inwalidz-

twa w Europie. Wśród osób, które chorują na cukrzycę ponad

20 lat, około 30% traci wzrok z powodu retinopatii i zaćmy.

Ponadto choroba ta stanowi najczęstszą przyczynę inwalidztwa

spowodowanego amputacją kończyn dolnych. Cukrzyca zwięk-

sza także około 2–4-krotnie ryzyko udaru mózgu oraz choroby

niedokrwiennej serca. Zwiększone ryzyko chorób układu serco-

wo-naczyniowego powoduje, że średnia długość życia u chorych

na cukrzycę jest znacznie niższa. Oceniono, że osoby cierpiące

na tego typu schorzenie żyją o 10–15 lat krócej w porównaniu do

populacji ogólnej.

Do rozpoznania cukrzycy konieczne jest stwierdzenie dwóch

z powyżej opisanych nieprawidłowości lub dwukrotne

stwierdzenie jednej z nich.

Wa¿ne!

Rozpoznanie

cukrzycy

ciężarnych

Skutki powikłań

Badania

laboratoryjne