pchia 1 2011:Kardio i Torako.qxd 2011-05-10 15:08 Strona 13
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 1/2011
P
i
e
l
Ä™
g
n
i
a
r
s
t
w
o
C
h
i
r
u
r
g
i
c
z
n
e
i
A
n
g
i
o
l
o
g
i
c
z
n
e
1
/
2
0
1
1
EDUKACJA TERAPEUTYCZNA W LECZENIU CHORYCH
NA MIAŻDŻYC
T
TNIC KOC
CZYN DOLNYCH
Education therapeutic for the treatment of patients with
peripheral arterial disease
1
1
2
1
Renata Piotrkowska1, Marek Dobosz1, Grzegorz Halena2, Janina Książek1
R
e
n
a
t
a
P
i
o
t
r
k
o
w
s
k
a
,
M
a
r
e
k
D
o
b
o
s
z
,
G
r
z
e
g
o
r
z
H
a
l
e
n
a
,
J
a
n
i
n
a
K
s
i
Ä…
ż
e
k
1
Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Gdański Uniwersytet Medyczny
2
Katedra i Klinika Kardiochirurgii i Chirurgii Naczyniowej, Gdański Uniwersytet Medyczny
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2011; 1: 13-17
Adres do korespondencji:
R
e
n
a
t
a
P
i
o
t
r
k
o
w
s
k
a
mgr Renata Piotrkowska, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Gdański Uniwersytet Medyczny, ul. Do Studzienki 38, 80-227 Gdańsk,
e-mail: [e-mail]
Summary
S
u
m
m
a
r
y
Streszczeni e
S
t
r
e
s
z
c
z
e
n
i
e
Obliterative atheromatosis is, in 98% of cases, the cause of
Miażdżyca jest w 98% przypadków przyczyną przewlekłego
chronic lower limbs ischemia. Facts from literature confirm an
niedokrwienia kończyn dolnych. Dane z piśmiennictwa potwierdzają
increasing morbidity rate of lower limbs obliterative athe-
stałą tendencję wzrostową zachorowalności na miażdżycę tętnic
kończyn dolnych. Profilaktyka polega na zwalczaniu mody- romatosis. Prophylaxis includes eliminating risk factors of
atheromatosis as well as these which negatively influence blood
fikowalnych czynników ryzyka miażdżycy, a także tych, które
wpływają na pogorszenie krążenia w kończynie. Ważnym ele- circulation in the limb. Thus, therapeutic education is a crucial
mentem zaplanowanego leczenia jest zatem edukacja tera- factor in the treatment plan. The patient who is educated,
motivated and performs self-examination has a chance of
peutyczna. Pacjent wyszkolony i zmotywowany, prowadzÄ…cy
longer life and its good quality.
samokontrolę ma szansę na dobrą jakość życia i dłuższe przeżycie.
The aim of the study is presenting a model of therapeutic
Celem pracy jest propozycja modelu edukacji terapeutycznej
education of patients with lower limbs atheromatosis and analyzing
chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych oraz omówienie
the range of education performed by the therapeutic team.
zakresu edukacji realizowanej przez zespół terapeutyczny.
Conclusions:
C
o
n
c
l
u
s
i
o
n
s
:
Wnioski:
W
n
i
o
s
k
i
:
1. Therapeutic education of patients with peripheral
1. Edukacja terapeutyczna pacjentów z miażdżycą naczyń
atheromatosis should be based on a model, professional and
obwodowych powinna opierać się na działaniu modelowym,
profesjonalnym, zindywidualizowanym i rozpoczynać się w mo- individualized action and should begin on the moment of
diagnosis.
mencie rozpoznania choroby.
2. The education should be performed by a professionally
2. Edukacja powinna być realizowana przez zespół terapeutyczny
prepared therapeutic team.
posiadajÄ…cy profesjonalne przygotowanie.
Key words: therapeutic education, atherosclerosis, chronic
K
e
y
w
o
r
d
s
:
Słowa kluczowe: edukacja terapeutyczna, miażdżyca tętnic,
S
Å‚
o
w
a
k
l
u
c
z
o
w
e
:
lower limbs ischemia.
przewlekłe niedokrwienie kończyn dolnych.
Miażdżycowe niedokrwienie kończyn dolnych jest
Wstęp
spowodowane zwężeniem lub zamknięciem tętnic
Miażdżyca to choroba tętnic elastycznych oraz dużych
doprowadzajÄ…cych do nich krew. Prowadzi to do niedo-
tętnic mięśniowych. Jest chorobą cywilizacyjną i stano- statecznego zaopatrzenia w tlen masy mięśniowej
wi jedną z najczęstszych przyczyn zachorowań i zgonów kończyny. Początkowo następuje to podczas wysiłku
na świecie. Do głównych manifestacji klinicznych ogól- fizycznego, a w miarę postępu choroby także w spo-
noustrojowej miażdżycy należą: czynku. Objawy przewlekłego niedokrwienia zależą od
" choroba wieńcowa serca, umiejscowienia zwężenia i tego, w jakim stopniu roz-
" choroba naczyń mózgowych, winęło się krążenie oboczne. Najbardziej jednak zna-
" choroba naczyń obwodowych [1, 2]. miennym objawem jest tzw. chromanie przestankowe
13
pchia 1 2011:Kardio i Torako.qxd 2011-05-10 15:08 Strona 14
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 1/2011
P
i
e
l
Ä™
g
n
i
a
r
s
t
w
o
C
h
i
r
u
r
g
i
c
z
n
e
i
A
n
g
i
o
l
o
g
i
c
z
n
e
1
/
2
0
1
1
Tabela 1. Klasyfikacja Fontaine a
T
a
b
e
l
a
1
.
lub inaczej objaw  witryn sklepowych . Polega on na
tym, że po przejściu określonego i zwykle stałego odcin-
Stopień Opis kliniczny
S
t
o
p
i
e
Å„
O
p
i
s
k
l
i
n
i
c
z
n
y
ka występuje ból kończyn dolnych, który zmusza chore-
zaawan-
z
a
a
w
a
n
-
go do zatrzymania siÄ™. Po chwili odpoczynku chory idzie
sowania
s
o
w
a
n
i
a
dalej i cała sytuacja się powtarza. Ów określony i stały,
I bez objawów klinicznych lub mrowienie, drętwienie, lecz dla każdego chorego inny, odcinek nazywa się
zwiększona podatność na zimno
dystansem chromania [3, 4]. W miarÄ™ rozwoju choroby
u części chorych może wystąpić ból spoczynkowy, mar-
II chromanie przestankowe
twica obwodowa lub zgorzel kończyny [4]. Do najpo-
ważniejszych czynników ryzyka miażdżycy tętnic
III bóle spoczynkowe
kończyn dolnych zalicza się przede wszystkim palenie
IV martwica lub zgorzel stopy
tytoniu, ale także wadliwe żywienie, małą aktywność
fizyczną, nadużywanie alkoholu. Czynniki te prowadzą
y
ródło: Ziaja K, Urbanek T. Chirurgia naczyń w zarysie. Wydawnictwo
ÅšlÄ…skiej Akademii Medycznej, Katowice 2004.
do indukcji hiperinsulinemii, hiperlipidemii, nadciśnie-
nia tętniczego, otyłości i cukrzycy [5]. Chorzy na prze-
wlekłe niedokrwienie kończyn dolnych należą do grupy
Tabela 2. Zmodyfikowana klasyfikacja Fontaine a wysokiego ryzyka sercowo-naczyniowego. Niektórzy
T
a
b
e
l
a
2
.
autorzy podkreślają, że wykrycie przewlekłego niedo-
Stopień Opis kliniczny
S
t
o
p
i
e
Å„
O
p
i
s
k
l
i
n
i
c
z
n
y
krwienia kończyn dolnych  w szczególności w grupach
zaawan-
z
a
a
w
a
n
-
zwiększonego ryzyka  powinno spoczywać na lekarzu
sowania
s
o
w
a
n
i
a
podstawowej opieki zdrowotnej [6]. Oznacza to, że
I bez objawów klinicznych lub mrowienie, drętwienie,
w procesie diagnostycznym ważną rolę odgrywają rów-
zwiększona podatność na zimno
nież pielęgniarki środowiskowo-rodzinne.
W celu oceny stopnia nasilenia zmian naczyniowych
II A chromanie przestankowe z dystansem > 200 m
kończyn dolnych stosuje się czterostopniową skalę obja-
II B chromanie przestankowe z dystansem < 200 m
wów przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych
wprowadzonÄ… w 1955 r. przez Fontaine a [7] (tab. 1.).
III A ból spoczynkowy i ciśnienie kostkowe > 40 mm Hg
Klasyczną klasyfikację Fontaine a po uwzględnieniu
(mierzone w spoczynku)
póz
niejszych modyfikacji przedstawiono w tabeli 2. [8].
ciśnienie tętnicze w obrębie palucha > 30 mm Hg
Współczesne zasady diagnozowania i leczenia
III B ból spoczynkowy i ciśnienie kostkowe < 40 mm Hg
miażdżycowego niedokrwienia kończyn dolnych opie-
(mierzone w spoczynku)
rają się głównie na wytycznych TransAtlantic Inter-
ciśnienie tętnicze w obrębie palucha < 30 mm Hg
Society Consensus (TASC II), ustalonych w 2007 r. Doku-
ment ten prezentuje zalecenia dotyczÄ…ce rodzaju
IV owrzodzenie lub martwica stopy
wykonywanych badań i sposobów leczenia w wybra-
ciśnienie kostkowe < 50 mm Hg
ciśnienie na paluchu < 30 mm Hg (warunek nych postaciach klinicznych miażdżycy tętnic kończyn
dopuszczalny)
dolnych.
Najbardziej zaawansowanym etapem rozwoju
y
ródło: Zapalski S. Chirurgiczne choroby naczyń. Nadciśnienie wrotne.
miażdżycowego niedokrwienia kończyn dolnych jest
W: Fibak J. (red.). Chirurgia. Podręcznik dla studentów. PZWL, Warszawa
2002; 305-310.
ich krytyczne niedokrwienie. Może także wystąpić bez-
pośrednie zagrożenie utraty kończyny z powodu roz-
woju nieodwracalnych zmian niedokrwiennych, a także
Tabela 3. Klasyfikacja TASC  2000 r.
T
a
b
e
l
a
3
.
innych powikłań występujących w postaci owrzodzeń
i zgorzeli dystalnych części kończyn dolnych [4, 9, 10].
TransAtlantic Inter-Society Consensus  TASC 2000
T
r
a
n
s
A
t
l
a
n
t
i
c
I
n
t
e
r
-
S
o
c
i
e
t
y
C
o
n
s
e
n
s
u
s

T
A
S
C
2
0
0
0
Kryteria rozpoznania krytycznego niedokrwienia
ból spoczynkowy lub martwica
kończyn dolnych przedstawiono w tabeli 3.
kliniczne cechy przewlekłego niedokrwienia
ciśnienie kostkowe poniżej 50 70 mm Hg lub
Edukacja terapeutyczna chorych
z przewlekłym niedokrwieniem kończyn
ciśnienie skurczowe mierzone na paluchu poniżej 30 50 mm Hg
dolnych
ciśnienie parcjalne tlenu poniżej 30 50 mm Hg
Badania z zakresu edukacji terapeutycznej zarówno
(pomiar przezskórny)
w Polsce, jak i na świecie mają bogatą tradycję. W Polsce
y
ródło: TransAtlantic Inter-Society TASC. Management of peripheral
ich prekursorem był F. W. Znaniecki (1882 1959), profesor
arterial disease (PAD). Consensus TASC. J Vasc Surg 2000; 31: 3.
Uniwersytetu w Poznaniu, a póz
niej Uniwersytetu Illinois.
14
pchia 1 2011:Kardio i Torako.qxd 2011-05-10 15:08 Strona 15
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 1/2011
P
i
e
l
Ä™
g
n
i
a
r
s
t
w
o
C
h
i
r
u
r
g
i
c
z
n
e
i
A
n
g
i
o
l
o
g
i
c
z
n
e
1
/
2
0
1
1
Według Raportu Światowej Organizacji Zdrowia (World
lekarz POZ
Health Organization  WHO) z 1997 r.  Edukacja terapeu-
pielęgniarka środowiskowo-rodzinna
tyczna jest procesem ciągłym, stanowiącym integralną
wywiad
część leczenia, której podmiotem jest chory [11, 12].
badanie fizykalne
Opieka nad chorym na miażdżycę tętnic kończyn dol-
pomiar wskaz
nika kostka ramiÄ™
skierowanie do lekarza specjalisty
nych rozpoczyna siÄ™ w momencie rozpoznania choroby,
a kluczowy element leczenia stanowi edukacja terapeu-
lekarz specjalista
tyczna, która zwiększa efektywność działań medycznych,
pielęgniarka mająca specjalizację w dziedzinie
poprawia komfort życia i przeżywalność chorych. Stan-
pielęgniarstwa chirurgicznego
dard edukacyjny powinien obejmować wszystkie etapy
przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych, istnieje jed-
nak różnica między zakresem przekazywanych treści
diagnostyka
w poszczególnych jej okresach (ryc. 1.). Edukacja pacjen-
tów jako proces złożony i ciągły [11] powinna być prowa-
dzona przez zespół terapeutyczny: lekarz specjalista
krytyczne
chromanie
niedokrwienie
(chirurg naczyniowy, angiolog), pielęgniarka mająca spe-
przestankowe
kończyny
cjalizację w dziedzinie pielęgniarstwa chirurgicznego, die-
tetyk oraz rehabilitant (ryc. 2.). Współuczestniczenie
i współpraca z pacjentem w długotrwałym procesie edu-
Wieloaspektowa edukacja pacjenta/rodziny:
kacji prowadzi do wytworzenia zaufania pacjent eduka-
1. Edukacja w zakresie leczenia nikotynizmu
tor i stwarza szansÄ™ powodzenia programu edukacyjne-
2. Edukacja w zakresie modyfikacji czynników ryzyka
go [12]. Podstawowym celem edukacji terapeutycznej jest 3. Edukacja w zakresie prawidłowej pielęgnacji stóp
4. Edukacja w zakresie stosowania aktywności fizycznej
uzyskanie jak największej samodzielności chorych z nie-
i rehabilitacji
dokrwieniem kończyn dolnych, nauczenie ich działań nie-
zbędnych w leczeniu, których pacjent dotychczas nie opa-
1. Edukacja w zakresie bólu niedokrwiennego
nował. Podstawowe wiadomości o chorobie powinny być
2. Edukacja w zakresie leczenia i pielęgnacji owrzodzeń
przekazywane wielokrotnie, pacjent musi stale ćwiczyć
3. Omówienie samokontroli w warunkach domowych
w ustalonym algorytmie, aby opanować metody samo- 4. Zaprezentowanie metody leczenia rewaskularyza-
cyjnego: wewnÄ…trznaczyniowa, chirurgiczna
kontroli i samoopieki. Za szczególnie ważne uznaje się
przestrzeganie warunków poprawnej komunikacji inter-
personalnej, posługiwanie się językiem zrozumiałym dla
Ryc. 1. Propozycja modelu edukacji pacjentów z miażdżycą
R
y
c
.
1
.
naczyń obwodowych
odbiorcy, jak również racjonalny dobór treści edukacji
i sprawdzenie tego procesu w praktyce. Programem edu-
wpływ na poprawę sprawności fizycznej. Ćwiczenia fizycz-
kacyjnym powinno się objąć również rodzinę lub naj-
ne powinny być regularnie powtarzane 3 razy w tygo-
bliższych opiekunów chorego. Często najbliżsi są bardziej
dniu. Należy rozpocząć od 30-minutowego treningu na
przerażeni chorobą niż sam pacjent, czasem członkowie
bieżni, który należy stopniowo wydłużać do godziny.
rodzin chorych wspomagają edukację i korygują niewłaści-
Ponadto chory powinien uprawiać umiarkowane i zapla-
we wyobrażenia pacjenta na temat choroby [11, 12].
nowane przez fizjoterapeutę ćwiczenia ogólnokondycyj-
Zakres edukacji pacjentów z niedokrwieniem kończyn
ne i ćwiczenia kończyn [15, 18]. Realizacja tego zakresu
dolnych I i II stopnia wg klasyfikacji Fontaine a powinien
edukacji przygotowuje pacjenta i jego rodzinÄ™ do zrozu-
obejmować modyfikację czynników ryzyka oraz terapię
mienia istoty choroby oraz umożliwia pozyskanie umie-
chromania przestankowego poprzez udział pacjenta
jętności dbania o własne zdrowie w celu powstrzymania
w nadzorowanych ćwiczeniach i farmakoterapii [13 17].
Do celów terapeutycznych w tym okresie należy zmniej- progresji choroby i utrzymania optymalnej jakości życia.
W III i IV stopniu niedokrwienia kończyn dolnych
szenie objawów, poprawa sprawności fizycznej
konieczna jest agresywna modyfikacja czynników ryzy-
i umożliwienie wykonywania codziennych czynności.
ka chorób układu sercowo-naczyniowego i konieczne jest
Czynnikami ryzyka miażdżycy tętnic obwodowych, na
które zespół terapeutyczny musi zwrócić uwagę, są: pale- zapoznanie pacjenta i jego najbliższych z możliwościa-
nie tytoniu, otyłość, cukrzyca, hiperlipidemia, nadciśnie- mi leczenia rewaskularyzacyjnego. Podstawowym obja-
nie tętnicze i hiperhomocysteinemia. Edukacja w zakre- wem krytycznego niedokrwienia kończyn jest przewlekły
sie chorób współistniejących jest szczególnie ważna ból niedokrwienny występujący u pacjentów w czasie
u osób z cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym, zaburze- spoczynku oraz często występujące owrzodzenia niedo-
niami krzepnięcia [14]. Rehabilitacja w chorobach naczyń krwienne lub zgorzel [9, 13, 18, 19]. Do głównych celów
obwodowych stanowi integralną część leczenia ogólne- realizowanych w tym okresie choroby należą: zapobie-
go, dlatego też ważne staje się przekonanie pacjenta ganie rozwojowi powikłań w obrębie stopy i ochrona
o skuteczności prób i ćwiczeń ruchowych mających przed jej utratą, zmniejszenie bólu niedokrwiennego,
15
pchia 1 2011:Kardio i Torako.qxd 2011-05-10 15:08 Strona 16
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 1/2011
P
i
e
l
Ä™
g
n
i
a
r
s
t
w
o
C
h
i
r
u
r
g
i
c
z
n
e
i
A
n
g
i
o
l
o
g
i
c
z
n
e
1
/
2
0
1
1
lekarz pielęgniarka dietetyk rehabilitant
l
e
k
a
r
z
p
i
e
l
Ä™
g
n
i
a
r
k
a
d
i
e
t
e
t
y
k
r
e
h
a
b
i
l
i
t
a
n
t
specjalizacja w dziedzinie
specjalista chirurgii
pielęgniarstwa dietetyk rehabilitant
naczyniowej/angiolog
chirurgicznego
1. Przedstawienie korzyści
1. Edukacja
1. Edukacja w zakresie pro- 1. Edukacja w zakresie:
wynikajÄ…cych z realizacji
w zakresie diety
ponowanych badań diagnos- " pielęgnacji stóp
programu nadzoro-
przeciwmiażdży-
tycznych " zapobiegania zakażeniom
wanych ćwiczeń
cowej
2. Edukacja w zakresie " zapobiegania urazom
2. Przedstawienie przeciw-
2. Edukacja w zakresie
stosowanej farmakoterapii i działaniu ucisku
wskazań do wykonywa-
diety bogatej w wi-
3. Omówienie zasad leczenia " zapobiegania upośledzeniu
nia ćwiczeń
taminy z grupy B
bólu niedo-krwiennego krążenia krwi
3. Przedstawienie indy-
oraz w witaminÄ™ C
4. Omówienie zasad leczenia " zalecanego wysiłku fizycznego
widualnego programu
3. Edukacja w zakresie
owrzodzeń 2. Wskazanie właściwych
rehabilitacyjnego pa-
zapobiegania otyłości
5. Przedstawienie kwalifikacji zachowań w sytuacji wystą-
cjentowi
do leczenia zabiegowego pienia:
6. Wskazanie korzyści " chromania przestankowego
i ujemnych aspektów " bólu spoczynkowego
leczenia zabiegowego " owrzodzenia
7. Omówienie techniki zabiegu 3. Nauka umiejętności
chirurgicznego lub wewnątrz- w zakresie obserwacji kończyny
-naczyniowego dolnej i pomiaru tętna
Ryc. 2. Zespół terapeutyczny  zakres edukacji pacjenta z miażdżycą naczyń obwodowych
R
y
c
.
2
.
leczenie owrzodzeń, poprawa funkcjonowania pacjenta czego [5]. W badaniach przeprowadzonych przez licznych
oraz jakości jego życia, a także wydłużenie okresu życia autorów [5, 20 22] zwraca uwagę fakt, że leczenie ruchem
chorego [9, 13, 18]. i ograniczenie czynników ryzyka miażdżycy powinno stać
się podstawową metodą leczenia chorych z miażdżycą
obwodową tętnic kończyn dolnych.
Podsumowanie
W piśmiennictwie podkreśla się, że zachorowalność na
Wnioski
miażdżycowe niedokrwienie kończyn dolnych w ciągu naj-
bliższych lat będzie się stale zwiększać. Dlatego też edu- 1. Edukacja terapeutyczna pacjentów z miażdżycą
naczyń obwodowych powinna opierać się na
kacja terapeutyczna stanowi fundament dla wszystkich
działaniu modelowym, profesjonalnym, zindywidu-
innych metod leczenia i zasługuje na pełne upowszech-
alizowanym i rozpoczynać się w momencie rozpo-
nienie. Wdrożenie edukacji w momencie rozpoznania cho-
znania choroby.
roby staje siÄ™ kluczem do zapobiegania rozwojowi
2. Edukacja powinna być realizowana przez zespół tera-
miażdżycy. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy profilak-
peutyczny posiadajÄ…cy profesjonalne przygotowanie.
tyka przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych spro-
wadza się do zwalczania czynników ryzyka, przede wszyst-
Piśmiennictwo
P
i
Å›
m
i
e
n
n
i
c
t
w
o
kim całkowitej eliminacji palenia papierosów [20], oraz
1. Golomb BA, Cirqui MH, Bundens WP. Epidemiology. In: Creager MA (ed.).
wdrożenia diety przeciwcholesterolowej i aktywności fizycz-
Management of Peripheral Arterial Disease. Medical surgical, and
nej. Badania przeprowadzone przez A. Dorobisz, A. Kuchar-
Interventional aspects. Remedica Publishing Limited, London 2000; 1-18.
skiego i wsp. dowiodły, że wzrosła liczba pacjentów rozpo- 2. Roszczyk R, Sztwiernia-Roszczyk E, Adamus J. Nieinwazyjna diagnostyka
miażdżycy. Nowa Klinika 2002; 9: 1169-1173.
czynajÄ…cych leczenie we wczesnym stadium choroby, co
3. Weitz JI, Byrne J, Clagett GP, et al. Diagnosis and treatment of chronic
pozwala przypuszczać, że świadomość społeczeństwa
arteria insufficiency of the lower extremities: a critical review. Circulation
wzrosła, zwłaszcza w zakresie postępowania zapobiegaw- 1996; 94: 3026-3049.
16
pchia 1 2011:Kardio i Torako.qxd 2011-05-10 15:08 Strona 17
Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 1/2011
P
i
e
l
Ä™
g
n
i
a
r
s
t
w
o
C
h
i
r
u
r
g
i
c
z
n
e
i
A
n
g
i
o
l
o
g
i
c
z
n
e
1
/
2
0
1
1
4. Brzostek T, Mika P, Bromboszcz J. Miażdżyca tętnic kończyn dolnych 
patofizjologia, klinika, leczenie i rehabilitacja. Rehabilitacja 2004; 34: 983-
1003.
5. Dorobisz A, Kucharski A, Kowalik Z, Hobot J. Zachorowalność na miażdżycę
tętnic kończyn dolnych na terenie Opolszczyzny. Przegl Epidemiol 2005;
59: 933-944.
6. Neubauer-Geryk J, Bieniaszewski L. Wskaz
nik kostka-ramiÄ™ w ocenie
pacjentów z ryzykiem miażdżycy. Choroby Serca i Naczyń 2007; 4: 1-5.
7. Ziaja K, Urbanek T. Chirurgia naczyń w zarysie. Wydawnictwo Śląskiej
Akademii Medycznej, Katowice 2004.
8. Zapalski S. Chirurgiczne choroby naczyń. Nadciśnienie wrotne.
W: Chirurgia. Podręcznik dla studentów. Fibak J. (red.). Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 2002; 305-310.
9. Mickler M, Chęciński P, Synowiec T. Postępowanie w przewlekłym
niedokrwieniu kończyn dolnych. Przew Lek 2006; 5: 12-21.
10. TransAtlantic Inter-Society TASC. Management of peripheral arterial
disease (PAD). Consensus TASC. J Vasc Surg 2000; 31: 3.
11. Tatoń J. Edukacja terapeutyczna osób z cukrzycą  fundament
metodologiczny leczenia. W: Tatoń J, Czech A (red.). Diabetologia.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001; 217-232.
12. Tatoń J, Biernas M. Pedagogika zdrowotna w cukrzycy. Med Metabol 2002;
3: 25-33.
13. Cierpka L. Przewlekłe niedokrwienie. W: Podręcznik angiologii. Sieroń A,
Cierpka L, Rybak Z, Stanek A (red.). ą-medica press, Bielsko-Biała 2009; 27.
14. Golec K, Strzyżewska B, Cwajda-Białasik J. Opieka pielęgniarska nad chorym
z miażdżycą tętnic kończyn dolnych. W: Pielęgniarstwo angiologiczne.
Szewczyk MT, Jawień A (red.). Termedia, Poznań 2010; 54-68.
15. A
ada-Krzymińska H. Rehabilitacja w chorobach tętnic obwodowych.
W: Podręcznik angiologii. Sieroń A, Cierpka L, Rybak Z, Stanek A (red.).
ą-medica press, Bielsko-Biała 2009; 106-109.
16. Widawska K. Dieta w miażdżycy. W: Podręcznik angiologii. Sieroń A,
Cierpka L, Rybak Z, Stanek A (red.). ą-medica press, Bielsko-Biała 2009; 110.
17. Das T. Optimal therapeutic approaches to femoropopliteal artery
intervention. Catheter Cardiovasc Interv 2004; 63: 21-30.
18. Norgren L, Hiatt WR, Dormandy JA, et al. Konsensus dotyczący postępowania
w chorobie tętnic obwodowych (TASC II). Gutowski P, Grzela T (tłum.). Acta
Angiol. Vol. 13, Supl. D. Via Medica 2007; 27-29; 32; 39.
19. Ritter RG, Schmitz-Rixen T. Indikationen für Stents in der Arteria femoralis
 Sicht des Chirurgen. Hämostaseologie 2003; 23: 90-96.
20. Sztuczka E, Szewczyk MT. Ocena motywacji chorych z miażdżycą tętnic
kończyn dolnych do zaprzestania palenia tytoniu na podstawie testu Niny
Schneider. Pielęg Chir Angiol 2008; 1: 5-11.
21. Kowalik Z. Ocena kliniczna i jakość życia pacjentów z miażdżycą naczyń
obwodowych leczonych zachowawczo i operacyjnie. Rozprawa doktorska.
Wrocław 2004.
22. Mika P, Spannbauer A, Cencora A. Zmiana wzorca chodu i dystansu
marszu w trakcie zapoznawania siÄ™ pacjenta z chromaniem
przestankowym ze specyfiką marszu na bieżni. Pielęg Chir Angiol 2009;
2: 65-69.
17