Przyczyny rewolucji cen w XVI wieku, inflacja monetarna
Od początku XVI wieku we wszystkich krajach europejskich rosną ceny, szczególnie wysokie
tempo tego wzrostu przypada na drugą połowę stulecia. Najbardziej wzrosły ceny żywności
(zboża), nieco słabiej artykułów rzemieślniczych, najmniej zmieniały się płacę pracowników
najemnych
Przyczyny rewolucji cen:
- napływ kruszców z Hiszpanii – powstał mechanizm inflacji kruszców
- wzrost ludności zwiększył popyt na żywność, głownie na zboże dlatego jego cena
gwałtownie wzrosła
- szybszy obieg pieniądza na skutek przyspieszenia i zwielokrotnienia obrotów handlowych
- celowe psucie pieniądza (zmniejszanie zawartości kruszcu w monetach) które przynosiło
korzyści właścicielom mincerni
- ogólna aktywizacja życia gospodarczego i przyspieszenie rozwoju gospodarki towarowo –
pieniężnej
Konsekwencje:
- na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki a tracili posiadacze ziemscy
otrzymujący rentę czynszową w stałej wielkości i pracownicy najemni
- wzrost cen artykułów rolnych (zwłaszcza zbóż chlebowych)oznaczał sprzyjającą
koniunkturę dla krajów rolniczych; wykorzystała ją szlachta środkowowschodniej Europy (w
tym szlachta Polska) do rozwinięcia gospodarki folwarczano – pańszczyźnianej.

Skutki zniesienia poddaństwa
W Prusach, Austrii i Rosji likwidacja feudalizmu przyjęła formę odgórnych reform
prowadzonych przez rządy tych państw. W wyniku chłopi otrzymali prawo do ziemi, którą
użytkowali (uwłaszczenie), wielka własność ziemska pozostała nadal, przekształcając się w
kapitalistyczne obszarnicze majątki.
W Prusach ziemie otrzymywali tylko najbogatsi chłopi płacąc jednocześnie w ziemi
odszkodowanie (1/2 lub 1/3 areału użytkowanego przez chłopów oddawano dziedzicom)
W monarchii austriackiej zlikwidowano zależności i powinności feudalne, chłopi mieli przez
20 lat płacić odszkodowanie.
W Rosji odebrano chłopom z uwłaszczonej ziemi na rzecz obszarników około 1/5 areału.
W Królestwie Polskim bez odszkodowania.
W wyniku wielkich procesów likwidujących stosunki feudalne w Europie oraz
wprowadzających nową technikę produkcji powstało rolnictwo kapitalistyczne. Miejsce
feudalnej podzielonej własności ziemi zajęła własność indywidualna (obszarnicza i chłopska).
W sferze ekonomicznej najwazniejszm skutkiem rewolucji agrarnej był wzrost produkcji
rolnej, szczególnie przełom w dziedzinie produkcji żywności (wyeliminowanie widma głodu)
oraz produkcja towarowa dla miast i przemysłu (surowce). Poprawiło się położenie prawne i
materialne ludności chłopskiej.

Rewolucja handlowa – zmiany w handlu spowodowane ekspansją zewnętrzną
Europejczyków. Zaszły zmiany w zakresie: zasięgu geograficznego europejskiej wymiany
handlowej, przebiegu dróg handlowych i rozwoju znaczących centrów handlowych;
asortymentu towarów będących przedmiotem wymiany; organizacji wymiany towarowej

Jak się zmieniały miasta i mieszczaństwo w oświeceniu
Rozwój przemysłu spowodował od połowy XVIII wieku wzrost wielkości miast i
powiększanie się ich zaludnienia a także wzrost odsetka ludności mieszkającej w miastach w
stosunku do odsetka ludności wiejskiej. Czynnikiem rozbudowy miast i wzrostu liczby ich
ludności był przede wszystkim przemysł. Powstawanie wielkich aglomeracji miejskich

wywoływało ożywiony ruch budowlany i spekulację terenami; była tworzona miejska
infrastruktura: kanalizacja, wodociągi, komunikacja masowa (tramwaje, kolejki podmiejskie).

Centralizacja kapitału, proces powiększania rozmiarów przedsiębiorstwa (jego
zasobów kapitału, a w konsekwencji wielkości produkcji) na drodze łączenia niezależnych od
siebie dotychczas kapitałów (fuzja przedsiębiorstw, emisja akcji). Może prowadzić
do monopolizacji. Podczas kryzysu gospodarczego odbywał się poprzez tworzenie się spółek
akcyjnych lub przez wchłanianie przez większe i silniejsze przedsiębiorstwa tych słabszych.

Zbędni ludzie -

XIX

-wieczny typ

bohatera

literatury rosyjskiej

charakteryzujący

się

szlacheckim

pochodzeniem (

książę

,

hrabia

,

szlachcic

), dominacją

intelektu

nad zdolnością

do czynu, bezczynnością, zagubieniem w życiu, wyniosłością, poszukiwaniem przygody.
Sądzili, że ich wysoki

iloraz inteligencji

zapewni im świetlaną przyszłość, a kończyli

tragicznie, niekiedy śmiercią. Postawa bezczynności była świadomym wyborem, odpowiedzią
na bezsilność, często wynikającą z braku możliwości zmieniania ówczesnej rzeczywistości
społeczno-politycznej.

Luddyzm – ruch tzw. „burzycieli maszyn”. Był jednym ze skutków społecznych rewolucji
przemysłowej. Zmiana organizacji produkcji i powstanie systemu fabrycznego wpłynęły na
tworzenie się nowej klasy społecznej – proletariatu fabrycznego. Ludzie ci byli najbiedniejszą
częścią społeczeństwa, która za przyczynę swojego nędznego życia uważała tworzenie się
wielkich fabryk. Luddyzm był objawem buntu proletariatu wobec panującego ładu.
Rzemieślnicy przez utworzenie się wielkich fabryk utracili źródło swojego utrzymania. Ruch
ten przyjął w 1812 roku tak wielkie rozmiary że ustanowiono kare śmierci za rozmyślne
niszczenie maszyn.

Eksportowa premia inflacyjna – produkcja w kraju dotkniętym inflacją powodowała niższe
koszty produkcji, w przeliczeniu na walutę stałą np. dolary co powodowało większe zyski.

Wielki kryzys w rolnictwie
Wielki kryzys gospodarczy dotknął także rolnictwo. Jego istota nie polegała na spadku
wielkości produkcji rolnej, ale na obniżaniu się cen na artykuły rolne. Rolnictwo nie miało
możliwości szybkiego ograniczenia produkcji na wzór producentów przemysłowych. Chłop
starał się sprzedać więcej aby zrekompensować sobie straty. W latach kryzysu produkcja
rolna nieznacznie wzrosła ( z wyjątkiem USA, gdzie produkcja spadła o 5%), natomiast ceny
hurtowe artykułów rolnych spadły o 64% (1928r. a 1933r.) Sytuacja była tym bardziej
niekorzystna, że ceny artykułów przemysłowych spadały wolniej. Powstały tzw. nożyce
cenowe – za taką samą ilość artykułów rolnych można było kupić coraz mniej artykułów
przemysłowych. Spadek cen spowodował zubożenie wsi tym bardziej że obciążenia
finansowe gospodarstw (podatki, składki ubezpieczeniowe, odsetki od zaciągniętych
kredytów) pozostały na poziomie przedkryzysowym (w USA wzrosły). Drobni producenci
starali się mniej konsumować (tzw. podaż głodowa) a wielcy plantatorzy posuwali się do
niszczenia zapasów bądź zbiorów. Kryzys na wsi potęgował kryzys przemysłowy gdyż
rolnicy nie kupowali maszyn i innych środków produkcji, a także nafty czy odzieży.
Szczególnie drastycznie wyglądała sytuacja w środkowej Europie (załamanie cen artykułów
rolnych trwało do 1935r. i dopiero potem przemysł mógł szerzej rozwinąć produkcję).
Klasycznym krajem nędzy chłopów była w latach kryzysu Polska.

Akumulacja pierwotna

Akumulacja pierwotna jest to proces przyspieszonego kapitału oraz klasy robotniczej na
drodze przymusowego oddzielania drobnego wytwórcy od środków produkcji. Zgromadzone
środki można uznać za przejaw akumulacji pierwotnej wówczas, gdy zostały one
przekształcone w inwestycje produkcyjne, służące kształtowaniu się układu kapitalistycznego.
Źródła akumulacji pierwotnej: rolnictwo, handel, lichwa, system podatkowy, dług
państwowy, system kolonialny, wojny handlowe, protekcjonizm i międzynarodowy system
kredytowy
Z akumulacją pierwotną są związane takie procesy jak:
- wywłaszczenie chłopów z ziemi
- gromadzenie kapitałów w handlu
- eksploatacja bogactw kolonii zdobytych w wyniku odkryć geograficznych
- ekspansja Europejczyków na inne kontynenty
Akumulacja w Anglii
Klasyczny proces akumulacji pierwotnej uwidocznił się tu w rolnictwie. Było ono
podstawowym źródłem gromadzenia kapitałów i siły roboczej. Punktem wyjścia była akcja
ogradzania, która polegała na wywłaszczaniu chłopów przez wielkich właścicieli ziemskich i
tworzeniu dużych pastwisk do hodowli owiec (przyczyny: wzrost popytu na wełnę,
zwyżkujący popyt na siłę roboczą). Głównym sposobem pozyskiwania gruntów chłopskich
był przymus.
Duże znaczenie miały również inne źródła akumulacji takie jak podatki od działalności
gospodarczej, monopol handlowy, lichwa, pożyczki i transakcje giełdowe. Zyski z koloni
były czynnikiem dodatkowym, nie miały aż tak wielkiego wpływu na proces akumulacji
(dotyczy zarówno Anglii jak i innych państw Europy Zachodniej). Ekspansja kolonialna
przyspieszyła wprawdzie wzrost gospodarczy ale powstanie kapitalizmu było głównie sprawą
wewnątrzeuropejską.
Polska
Początki kształtowania się układu kapitalistycznego wiążą się głównie z tworzeniem
manufaktur. Manufaktury dowiódł że w większości należały one do wielkiej własności
ziemskiej. W tym procesie kapitał handlowy nie przejawiał większej aktywności. Na
zachodzie najczęściej jako przedsiębiorcy występowali kupcy i bankierzy. Na ziemiach
polskich zatem głównym źródłem zasilającym system manufaktur było rolnictwo. W drugiej
połowie XVIII wieku nasilił się proces oczynszowania, który objął głównie wielką własność
kościelną, niektóre królewszczyzny i dobra magnackie. W tym czasie również w rolnictwie
polskim można znaleźć przejawy akcji ogradzania. Wystąpiły one wyraźnie na terenie
wielkopolski. Pod koniec XVIII wieku powstawały pierwsze kapitały które były gromadzone
w miastach przez kupców, pojawiły się instytucje kredytowe. W celu przyspieszenia
akumulacji tworzono różnego typu spółki, których rodowód wywodził się z operacji
handlowych wczesno – kapitalistycznych.

Manufaktura – wczesnokapitalistyczne przedsiębiorstwo przemysłowe w którym stosowano
podział pracy przy produkcji ręcznej


Merkantylizm
Był podbudową dla dążenia nowożytnych państw europejskich do zbudowania potęgi
ekonomicznej. Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie
kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (złota, srebra) ponieważ jest to potęga trwała
w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro kruszce świadczą o
potędze kraju powinno się wszelkimi sposobami zwiększać ich zasoby. Okazało się jednak że
kruszce nie umacniały gospodarki lecz „wyciekały” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych.

Z tego powodu uznano później że celem państwa powinno być uzyskanie dodatniego bilansu
w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju.
Za środki służące do osiągnięcia tego celu uznano: protekcjonizm celny w celu ochrony
interesów własnych producentów, popieranie rozwoju produkcji krajowej szczególnie
przemysłów nowo powstałych o charakterze antyimportowym, dążenie do
samowystarczalności w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w
dziedzinie rolnictwa, popieranie wzrostu liczby ludności, pełne wykorzystanie siły roboczej,
sprowadzanie fachowców z zagranicy, zakaz emigracji fachowców.

Gospodarka światowa na przełomie XIX i XX wieku
II rewolucja przemysłowa
W latach 1870-1914 miała miejsce druga rewolucja przemysłowa. W tym czasie nastąpił
gwałtowny postęp techniczny na świecie, odkryto wtedy m.in. maszynę do szycia, sterowiec,
pierwsze przemysłowe wydobycie ropy naftowej, dynamit. Najważniejszymi przejawami
drugiej rewolucji przemysłowej były: wykorzystanie nowych źródeł energii: silnika
spalinowego i elektryczności, postępy w hutnictwie metali, rozwój chemii, telekomunikacja,
udoskonalenie transportu. Dzięki odkryciu elektryczności usprawnił się proces przetwarzania
żelaza w hutach. Proces elektrolizy umożliwił masową produkcję aluminium z tlenku glinu.
Wynalezienie silnika spalinowego umożliwiło skonturowanie szybkiego i bezpiecznego
pojazdu – samochodu. Dzięki rozwojowi w dziedzinie chemii w rolnictwie zastosowano
nawozy sztuczne, a także nowe sposoby przygotowania i przechowywania żywności:
sterylizacja, pasteryzacja.

Główne zjawiska i procesy gospodarcze okresu 1870-1914
- przyspieszenie rozwoju przemysłowego na skutek postępu technicznego
- rozwijająca się monopolizacja w przemyśle i obrocie towarowym
- wzrost znaczenia kapitału finansowego rozwój eksportu kapitałów
- narastanie dystansu w rozwoju gospodarczym między państwami rozwiniętymi a
zacofanymi
- umacnianie się idei nacjonalistycznych i imperialistycznych w polityce zagranicznej
mocarstw, które doprowadziły do nowej fazy światowego kolonializmu (ostatecznego
podziału świata na strefy realnego panowania politycznego i strefy wpływów polityczno –
gospodarczych)

Wielka Brytania
Nastąpiło zahamowanie tempa rozwoju gospodarczego. Wielka Brytania straciła
przodownictwo w przemyśle światowym. Wynikało to z gorszego technicznego wyposażenia
jej przemysłu w porównaniu z amerykańskim czy niemieckim. Angielskie zakłady
przemysłowe były budowane w drugiej połowie XVIII wieku przez co były już przestarzałe.
Od 1973r. nastąpił tam kryzys gospodarczy i trwał 20 lat. Kryzys przemysłowy zbiegł się z
kryzysem rolnym spowodowanym napływem taniego zboża i żywności z Ameryki. Nastąpiło
zmniejszenie powierzchni upraw i wzrost importu żywności z kolonii.
Wielka Brytania posiadała liczne kolonie na całym świecie, w szczytowym momencie miała
pod sobą 70% ludności na świecie. Na przełomie wieków nastąpiło ożywienie gospodarcze.
Wiązało się w dużej mierze z ekspansją kolonialną i inwestycjami w nowoczesnym
przemyśle.

Francja
Przegrana wojna z Prusami, zaburzenia wewnętrzne, utrata Alzacji i Lotaryngii (zasobnych w
surowce i uprzemysłowionych) niekorzystnie odbiły się na gospodarce Francji. Problem ten

potęgowały niesprzyjające czynnik wewnętrzne takie jak brak wysokojakościowego węgla
kamiennego, niski przyrost naturalny, mała chłonność rynku wewnętrznego. Wynikiem było
zmniejszenie dynamiki wzrostu gospodarczego. W 1900r. miało miejsce ożywienie
gospodarki spowodowane rozwinięciem się hutnictwa a także największą w Europie
produkcją samochodów.

Rosja
Zniesienie poddaństwa, uwłaszczenie chłopów, reformy administracyjne, finansowe i
wojskowe wpłynęły pozytywnie na rozwój Rosji a także na proces industrializacji. Specyfiką
uprzemysłowienia w Rosji było duże zaangażowanie kapitałów państwowych w inwestycjach
przemysłowych i kolejowych oraz opieka państwa nad rozwojem gospodarczym przez
utrzymanie protekcjonizmu celnego. Dynamika produkcji przemysłowej po 1880 roku była
bardzo dużo (chociaż wynikało to z niskiej bazy startu), ale jej rozmiary nie dorównywały
potęgom wschodnioeuropejskim.

Nożyce cenowe
W Polsce w czasie wielkiego kryzysu – rozwarcie nożyc cenowych między cenami artykułów
przemysłowych i rolnych

Kameralizm – forma merkantylizmu w Rosji charakteryzująca się: polityką podatkową
(nałożenie podatków na wiele produktów), państwem – monopolistą, ściąganiem fachowców
z zagranicy.
Załogi – zapomogi właścicieli ziemskich dla chłopów (pieniężne, zwierzęta, maszyny) –
pierwotnie miałby być zwrotne

Skutki społeczno gospodarcze po I wojnie
Wielkie wydatki pieniężne czasu wojny oraz odbudowy powojennej spowodowały trudności
walutowe, które objawiły się odchodzeniem od pieniądza złotego oraz drukowaniem
dodatkowego pieniądza papierowego. Dodatkowa emisja pieniądza rodziła inflację czyli
sytuację, w której ilość pieniędzy w obiegu przewyższała wartość towarów oraz usług na
rynku danego kraju. Wtedy spada wartość pieniądza papierowego, tracą drobni ciułacze,
pogarsza się sytuacja życiowa pracowników najemnych, wynagradzanych za swoją pracę po
upływie pewnego okresu, kiedy pieniądz już stracił na wartości. Proces inflacji dotknął przede
wszystkim Niemcy, Austrię, Węgry, państwa bałkańskie i Polskę. Państwa wykorzystywały
inflację do pozbycia się zadłużenia wewnętrznego czyli długów zaciągniętych u własnych
obywateli.
W Europie Środkowej inflacja nowych państw przybrała tak olbrzymie rozmiary, które w
1923r. doprowadziły do chaosu gospodarczego i zanikania pozytywnych skutków premii
inflacyjnej. Pojawiły się także zagrożenia ruchami społecznymi. W tej sytuacji warstwy
rządzące korzystając ze wsparcia zagranicznego przeprowadzały reformy walutowe (w latach
1923-24 reforma walutowa Władysława Grabskiego w Polsce). Reformy walutowe
zahamowały ubożenie pracowników najemnych, poprawiły się więc nastroje społeczne i fala
rewolucji na początku 1924r. zaczęła się cofać. W wielu krajach biorących udział w wojnie
postępy odbudowy były znaczące (Włochy i Francja zbliżyły się do poziomu produkcji
przemysłowej z okresu przedwojennego).

Wielki kryzys gospodarczy lat 30. XX wieku
Mechanizm kryzysu:
Nadprodukcja  Ograniczenie produkcji  Bezrobocie  Malejący popyt
Cechy kryzysu:

- długotrwałość - w krajach uprzemysłowionych do 1933r., w Polsce (rolniczej) do 1935r.
- głębokość oddziaływania – objął wszystkie działy gospodarki
- szeroki zasięg geograficzny – objął wszystkie kapitalistyczne państwa świata (wysoko i
słabo rozwinięte)
- skala obniżenie wskaźników wzrostu gospodarczego – w dotychczasowej historii kryzysów
ekonomicznych gospodarka światowa nie przeżyła tak głębokiej stagnacji


Wielki kryzys zaczął się od problemów z upłynnianiem towarów i tworzenie się coraz
większych zapasów. Mimo to wszelkie wskaźniki giełdowe nie zapowiadały krachu który
miał nastąpić przez co był on bardzo nagły.
Kryzys powodował bardzo duże bezrobocie ( największe w Niemczech). Położenie
bezrobotnych i ich rodzin było ciężkie, tym bardziej że w większości krajów
uprzemysłowionych nie otrzymywali oni zasiłków bądź dostawali je na krótki okres. Plaga
bezrobocia pozwala pracodawcom na obniżanie zarobków, przez co konsumpcja coraz
bardziej spadała.
Kryzys spowodował też spadek obrotów w handlu międzynarodowym. Celem wszystkich
państw było forsowanie eksportu w celu pozbycia się jak największej ilości towaru i
ograniczanie importu.
Kryzys gospodarczy doprowadził do załamania systemu walutowego, a także do
niewypłacalności banków.

Interwencjonizm państwowy
Sposoby:
- nakręcanie koniunktury przez państwo
- ograniczanie importu i eksportu poprzez wprowadzanie ceł
- kontrola cen towarów
- ustalanie płacy minimalnej
- bezpośrednie dotacje do nierentownych, bankrutujących firm i korporacji
W Stanach zjednoczonych wprowadzono program działań antykryzysowych (New Deal).
W Niemczech po dojściu Hitlera do władzy rozpoczął się okres zdecydowanej ingerencji
państwa w życie gospodarcze. Rząd podjął zakrojony na szeroką skalę, program inwestycji.
Ogromne sumy przeznaczono przede wszystkim na rozwój przemysłu zbrojeniowego i
infrastrukturę związaną z rozbudową machiny wojennej doprowadzając jednocześnie do
likwidacji bezrobocia i podniesienia siły nabywczej.
Faszystowskie Włochy i Japonia nakręcały koniunkturę również poprzez zbrojenia oraz
rozwój robót publicznych.
Polska – czteroletni plan inwestycyjny jako pierwszy etap długookresowego planu.
Ożywienie gospodarki poprzez zwiększenie środków na inwestycje miało prowadzić do
zmniejszenia bezrobocia. Plan udało się wykonać w 3 lata, nakłady na jego realizację
czterokrotnie. Następny plan – sześcioletni zakładał unowocześnienie armii i miał trwać do
1942r. (powiększenie armii, zwiększenie zapasów amunicji, modernizacja wyposażenia
technicznego armii). Rozwój przemysłu zbrojeniowego był istotnym czynnikiem ożywienia
koniunktury w Polsce. Przyjęto zasadę koncentrowania nakładów na zadaniach
najważniejszych do których zaliczono: wzmocnienie zdolności obronnej państwa, stworzenie
warunków do systematycznego uprzemysłowienia kraju, zaktywizowanie wielkich,
dotychczas biernych okręgów gospodarczych, zatarcie różnic między Polską A i B oraz
obniżenie kosztów własnych produkcji. Rząd Polski nie dysponował odpowiednimi zasobami
aby przeprowadzić plan na obszarze całej Polski więc skoncentrował swoje działania w
jednym miejscu. Utworzono Centralny Okręg Przemysłowy, który jednak nie mógł zatrudnić

nadwyżki siły roboczej. Ostatecznie działania zostały przerwane przez wybuch II wojny
światowej.

New Deal – program działań antykryzysowych w Stanach Zjednoczonych realizowany przez
prezydenta Franklina Roosvelta. Podstawowym założeniem programu było zwiększenie
zarówno siły nabywczej ludności (pracowników najemnych) jak i cen ( dla zapewnienia
zysków producentom, szczególnie zbiedniałym farmerom). Posunięcia te miały powiększyć
konsumpcje i wprawić w ruch mechanizm gospodarki.


COP – Centralny Okręg Przemysłowy – okręg przemysłowy utworzony w ramach planu
wyjścia z kryzysu po wielkim kryzysie lat 30. XX wieku.