Psychologiczne podstawy edukacji (5)

Co to jest stres?

• stan ogólnej mobilizacji sił organizmu, będący reakcją na

działanie silnych bodźców fizycznych lub psychicznych,

mogący – przy dłuższym trwaniu – doprowadzić do zaburzeń

w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób

psychosomatycznych (Słownik wyrazów obcych PWN)

• zespół specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na

zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i

wystawiają na próbę lub przekraczają jego zdolności

radzenia sobie (Zimbardo, 1999)

Co to jest stresor?

• czynnik fizyczny lub psychiczny powodujący stres (Słownik

wyrazów obcych PWN)

• wewnętrzne lub zewnętrzne zdarzenie lub bodziec, który

wymaga od organizmu jakiegoś rodzaju reakcji

przystosowawczej (wywołuje stres) (Zimbardo, 1999)

Czy byłoby nam lepiej bez

stresu?

Stres jest nieuniknioną częścią życia, wiąże się z rozwojem,
rozwiązywaniem problemów życiowych, wyzwaniami –
organizm musi je rozwiązać żeby przetrwać i lepiej
funkcjonować.

Jakie są źródła stresu?

• naturalne zmiany życiowe (pozytywne i negatywne)
• drobne kłopoty życiowe, drobne frustracje
• zdarzenia katastrofalne (traumatyczne)
• chroniczne stresory społeczne

Dlaczego różnie reagujemy na

stres?

Wpływ stresorów zależy nie tylko od ich obiektywnych cech.
To, ile stresu doświadczamy zależy od charakteru i natężenia
pewnej kombinacji zmiennych:

• parametrów stresora
• sposobu, w jaki interpretujemy jego znaczenie
• środków pozwalających radzić sobie ze stresem, jakie mamy

do dyspozycji

• wielkości i charakteru ogólnego napięcia wywołanego u

danej jednostki

Model stresu

STRESOR

Typ
Środowiskowe
Psychologiczne
Społeczne

Wymiary
Intensywność
Czas trwania
Częstość
Przewidywalność

STRESOR

Typ
Środowiskowe
Psychologiczne
Społeczne

Wymiary
Intensywność
Czas trwania
Częstość
Przewidywalność

ŚRODKI ZARADCZE

Fizyczne
Pieniądze
Opieka lekarska

Osobiste
Umiejętności
Styl radzenia
sobie

Społeczne
Sieci wsparcia
Profesjonalna
pomoc

ŚRODKI ZARADCZE

Fizyczne
Pieniądze
Opieka lekarska

Osobiste
Umiejętności
Styl radzenia
sobie

Społeczne
Sieci wsparcia
Profesjonalna
pomoc

OSOBA

Cechy fizjologiczne
Zdrowie fizyczne
Słabości
konstytucjonalne

Cechy psychiczne
Zdrowie psychiczne
Temperament
Pojęcie własnej osoby,
poczucie własnej
efektywności, samoocena

Cechy kulturowe
Kulturowe definicje,
znaczenia
Oczekiwany styl
reagowania

OSOBA

Cechy fizjologiczne
Zdrowie fizyczne
Słabości
konstytucjonalne

Cechy psychiczne
Zdrowie psychiczne
Temperament
Pojęcie własnej osoby,
poczucie własnej
efektywności, samoocena

Cechy kulturowe
Kulturowe definicje,
znaczenia
Oczekiwany styl
reagowania

Fizjologiczne

Fizjologiczne

Behawioralne

Behawioralne

Emocjonalne

Emocjonalne

Poznawcze

Poznawcze

O

c

e

n

a

p

o

z

n

a

w

c

z

a

O

c

e

n

a

p

o

z

n

a

w

c

z

a

Możliwe reakcje

Jak reagujemy na stres?

Rodzaj reakcji zależy od rodzaju stresu.
Ostry stres – przemijający stan pobudzenia, z zazwyczaj

wyraźnie zaznaczonym początkiem i końcem.

Stres chroniczny – utrzymujący się mimo upływu czasu stan

trwałego pobudzenia, w którym wymagania są spostrzegane
jako większe od pozostających do naszej dyspozycji
wewnętrznych i zewnętrznych środków zaradczych.

Ostre i chroniczne stany pobudzenia przejawiają się na kilku

poziomach, jako:

• fizjologiczne reakcje stresowe,
• psychologiczne reakcje stresowe.

Reakcje fizjologiczne

Fizjologiczne reakcje stresowe są automatycznymi,

przewidywalnymi, „wbudowanymi” reakcjami, nad którymi
normalnie nie mamy świadomej kontroli.

Ostry stres – zespół „walcz lub uciekaj” (Cannon) –

automatyczne mechanizmy niezbędne do utrzymania się
przy życiu.

Stres chroniczny – ogólny zespół adaptacji (Selye): reakcja

alarmowa → stadium odporności → stadium wyczerpania.

Odporność efektywna

Choroba,
śmierć

Normalny poziom
odporności

Reakcja alarmowa

Stadium odporności

Stadium wyczerpania

Reakcje psychologiczne

Psychologiczne reakcje stresowe są wyuczone. Zależą od

sposobu spostrzegania i interpretowania świata, oraz od
naszej zdolności radzenia sobie ze stresem.

Reakcje psychologiczne dzielimy na:
• behawioralne
• poznawcze
• emocjonalne

Reakcje psychologiczne

(kont.)

Reakcje behawioralne zależą od poziomu stresu.
• łagodny stres – aktywizuje i nasila zachowania istotne z

biologicznego punktu widzenia, czyni organizm bardziej czujnym
i żwawym, następuje koncentracja energii, wyniki działania
mogą się poprawić – przedłużające się działanie nie usuniętych
łagodnych stresorów może spowodować reakcje
nieprzystosowawcze;

• umiarkowany stres – na ogół zakłóca zachowanie, zwłaszcza

wymagające koordynacji, może wystąpić agresja, objadanie się,
reakcje stereotypowe – zarówno przystosowawcze (redukują
napięcie), jak i nieprzystosowawcze (nieelastyczne, utrzymujące
się również wtedy, gdy bardziej odpowiednie byłyby inne);

• silny stres – hamuje i tłumi zachowanie, może prowadzić do

znieruchomienia, wyuczonej bezradności.

Reakcje psychologiczne

(kont.)

Reakcje poznawcze
• im większy stres, tym większy spadek sprawności

intelektualnej i zakłócenie elastyczności myślenia

• uwagę skupiamy na zagrażających aspektach sytuacji i

naszym pobudzeniu

• stres wpływa ujemnie na pamięć
• stres może zakłócać rozwiązywanie problemów,

dokonywanie ocen i podejmowanie decyzji, zawężając zakres
dostrzeganych możliwości oraz zastępując stereotypowym,
sztywnym myśleniem bardziej twórcze sposoby reagowania

• istnieją dowody, że wysoki poziom stresu negatywnie

wpływa na rozwój intelektualny dzieci

Reakcje psychologiczne

(kont.)

Reakcje emocjonalne
Stres jest przeważnie doświadczeniem przykrym, wywołującym

negatywne emocje i wysiłki zmierzające do złagodzenia
cierpienia w sposób bezpośredni lub pośredni. Pojawia się
często rozdrażnienie, gniew, depresja.

Źródła stresu w szkole

1.

Pozycja w klasie

2.

Odrzucenie z powodu inności

3.

Relacje z nauczycielem

•

stymulatywne – partnerstwo, życzliwe traktowanie ucznia,

nauczyciel buduje u ucznia wiarę w siebie, podwyższa jego

samoocenę,

•

rzeczowe – nauczyciel sprawiedliwie ocenia ucznia, poprawnie

wypełnia swoje obowiązki, jednak nie nawiązuje bliskich,

życzliwych kontaktów,

•

obojętne – nauczyciel nie interesuje się swoimi uczniami, ich

wynikami, czy problemami,

•

konfliktowe – gdy uczniowie są bezustannie zagrożeni, bo

nauczyciel narzuca im swoje wymagania, poglądy, stosuje

surowe kary.
Relacją wyzwalającą lęk jest ta ostania. Relacje obojętne, bądź

rzeczowe, wyzwalać mogą negatywne uczucia u ucznia.

Źródła stresu w szkole (kont.)

4.

Oceny

•

oceny mają duży wpływ na ustalenie pozycji w klasie,

•

im lepiej się uczysz, tym lepszym kolegą dla mnie jesteś –
to motto obowiązuje co najmniej do 10. roku życia,

•

system oceniania buduje obraz siebie każdego dziecka,
dlatego dobre oceny wzmacniają poczucie własnej
wartości u dziecka, a złe osłabiają,

•

szczególnie wrażliwe na oceny są dziewczynki – tworzą w
klasach wyraźną hierarchię odzwierciedlającą wyniki w
nauce,

•

dzieci potrafią obronić się przed negatywną opinią
kolegów, wybierając różne strategie radzenia sobie, np.
mogą odwracać uwagę od ocen swoim zachowaniem,
rozrabiając na lekcjach.

Źródła stresu w szkole (kont.)

4.

Oceny (kont.)

•

po 10. roku życia oceny nie mają już aż takiego wpływu na
relacje koleżeńskie, oraz na pozycję z tych relacji
wynikającą,

•

gdy oceny zaczynają pełnią funkcję wyłącznie kary, mogą
wyzwalać w dziecku negatywne emocje: lęk, wstyd lub
gniew.

•

zła ocena traktowana jako kara, jest dla dziecka karą
podwójną: w szkole – gdzie dziecko odczuwa wstyd i gniew,
oraz w domu – gdzie rodzice stosują koleją karę za złą
ocenę. Wzmaga to w dziecku poczucie lęku, powoduje, że
dziecko zamyka się w sobie, a niekiedy staje się agresywne,
gdyż poprzez agresję próbuje uzyskać pozycję w grupie.

Źródła stresu w szkole (kont.)

5.

Ocena społeczna

•

uczniowie stawiani są w sytuacji ekspozycji społecznej
(odpowiedź ustna, rozwiązywanie zadań przy tablicy) –
szczególnie narażeni są uczniowie ambitni, nieśmiali,
zahamowani (lęk przed negatywną oceną i
kompromitacją).

•

mechanizm błędnego koła: dzieci obawiają się porażki

→

silny lęk, utrudnia im wykonanie zadania

→

niepowodzenie

wzmacnia oczekiwanie porażki

→

lęk przed

skompromitowaniem się przed klasą wzrasta.

Radzenie sobie ze stresem

1.

Rola wychowania, atmosfery domu rodzinnego

2.

Rola rozwoju osobowego

3.

Rola rówieśników

4.

Rola nauczyciela

5.

Aktywność fizyczna

Radzenie sobie ze stresem (kont.)

Rola nauczyciela

Błędy nauczyciela w postępowaniu z uczniem, będące
wynikiem nieznajomości problematyki stresu lub własnego
zdenerwowania, mogą mieć poważne skutki doraźne (np.
złe wyniki na egzaminie, przemęczenie) lub trwałe (np.
szkolne nerwice, psychozy, czy próby samobójcze).

Działania podejmowane przez nauczyciela
•

zebranie informacji na temat czynników wywołujących
stres u uczniów w danej grupie,

•

rozmowa z uczniami na temat sposobów postępowania w
sytuacjach trudnych,

•

ćwiczenia w zakresie stosowania różnych technik
relaksacyjnych,

Radzenie sobie ze stresem (kont.)

Działania podejmowane przez nauczyciela (kont.)
•

trening kompetencji komunikacyjnych, umiejętności pracy w
grupie – uczniowie uczą się komunikować się ze sobą, wymieniać
poglądy, korzystać wzajemnie ze swoich doświadczeń,
przezwyciężać podstawowe stereotypy reakcji emocjonalnych,
odreagowują napięcia, wspierają się i współdziałają,

•

ćwiczenia kształtujące pozytywne myślenie, gospodarowanie
czasem, stawianie sobie sensownych i realnych celów,

•

rozwijanie i wzmacnianie poczucia własnej wartości u uczniów,
budowanie pozytywnego obrazu samego siebie (bufor przed
stresem).
Nauczyciel powinien posiadać konkretną wiedzę na temat
zjawiska stresu, charakteryzować się rozwagą, taktem,
akceptacją uczniów.

Źródła stresu u nauczycieli

•

hałas, krzyki,

•

brak przygotowania do pracy w zawodzie – koncentracja na
umiejętnościach dydaktyczno-metodycznych z
pominięciem sprawności interpersonalnych,

•

zmiany obyczajowe, kulturowe, cywilizacyjne – trudna
praca z młodzieżą,

•

„samotność” – zalety i wady,

•

brak wsparcia społecznego, brak poważania dla zawodu
nauczyciela, krytykowanie – poddawanie w wątpliwość
kompetencji, wyśmiewanie niemodnego ubrania, niskich
zarobków, straszenie zwolnieniem z pracy przez
wpływowych rodziców, zastraszanie groźbami pobicia,
wyzwiskami w miejscach publicznych, wybijaniem szyb, itp.

•

złośliwości i agresja uczniów i rodziców,

Źródła stresu u nauczycieli (kont.)

•

przeładowane programy nauczania – trudne zarówno dla
ucznia, jak i nauczyciela, nie nadążanie z ich realizacją – niskie
efekty pracy,

•

konieczność dokształcania się – specjalizowania w dwóch, czy
więcej przedmiotach ,

•

niektórzy nie lubią swojego zawodu,

•

problemy „starszych” nauczycieli.

Nauczyciel jest narażony na działanie wielu czynników
stresogennych, powodujących powstanie zespołu wypalenia
zawodowego. Z niepokojem obserwuje się „wypalanie”
nauczycieli, którzy do niedawna tryskali energią i zapałem, a
nie podołali problemom finansowym, rodzinnym, czy
zawodowym.

Radzenie sobie ze stresem

•

dobre przygotowywanie się do wykonywania zawodu,

•

doskonalenie umiejętności zawodowych poprzez
uczestnictwo w treningach i szkoleniach poświęconych:

−

rozwijaniu umiejętności radzenia sobie ze stresem
(zarówno własnym, jak i uczniowskim),

−

kształceniu ogólnych umiejętności interpersonalnych i
umiejętności rozwiązywania problemów,

−

rozwijaniu asertywności,

−

lepszemu zrozumieniu motywów własnego i cudzego
postępowania, a także dostrzeganiu efektów swoich
oddziaływań → zwiększania poczucia sprawstwa