Psychologiczne podstawy

edukacji 8

Spostrzeganie świata

społecznego

Dr Adam Jagiello-Rusiłowski

Schematy poznawcze

• Schematy – to struktury poznawcze, za

pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę

o świecie.

• Schemat poznawczy jest rozumiany jako

organizacja naszych uprzednich doświadczeń z

jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów.

(Bartlett, 1932)

• Warunkiem koniecznym do tego, by jakaś

struktura wiedzy wpływała na przetwarzanie

informacji – jest jej zaktywizowanie i możliwość

zastosowania do przetwarzania danych.

Schematy są uruchamianie

automatycznie

• Wybór schematu zależy od ich

DOSTĘPNOŚCI.

• Dostępność = łatwość uświadamiania

sobie myśli i idei. Idea dostępna – to
taka, która jest obecnie uświadamiana
albo, która może zostać łatwo
przywołana do świadomości.

Dostępność

• Schematy dostępne to te:

1) NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANE

2) OSTATNIO UŻYWANE

Stąd w aktywizowaniu schematów mogą

uczestniczyć tkzw. ZDARZENIA

POPRZEDZAJĄCE, czyli ostatnie

doświadczenia, które AKTYWIZUJĄ konkretne

SCHEMATY.

• Wzbudzanie schematu pod wpływem zdarzeń

poprzedzających polega na zwiększaniu

dostępności schematu pod wpływem tego, co

było doświadczane bezpośrednio przedtem.

Spostrzeganie świata a

struktury wiedzy

Rodzaje reprezentacji

• Skrypt = jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań

lub ich ciągów

• Stereotyp = to uogólniona reprezentacja grupy osób

wyodrębnionej ze względu na jakąś łatwo zauważalną

cechę określająca społeczną tożsamość członków

danej grupy

• Schemat roli społecznej = jest zbiorem oczekiwań co

do zachowań odpowiednich czy typowych dla osoby

zajmującej jakąś pozycję społeczną

• Schematy cech – nie odzwierciedlają ani „całych ludzi”

ani „całych zdarzeń” lecz jedynie pewne rodzaje ich

zmienności i powiązań pomiędzy oderwanymi

cechami, np. „inteligentny” – w okularach; „ciepły” –

otyły; etc.

Rola schematów

• Schematy decydują o selektywności

uwagi, o sposobie interpretacji
nadchodzących informacji o
zapamiętywaniu informacji oraz
przywoływaniu danych z pamięci.

Procesy atrybucji

• ATRYBUCJE - to spostrzegane przyczyny

(zdarzeń, zachowań)

Proces atrybucyjny to wnioskowanie przez

ludzi o przyczynach własnych zachowań oraz

zachowań innych ludzi. Ciekawość

atrybucyjną człowieka stymuluje nietypowość

zdarzenia oraz jego negatywny charakter.

Najistotniejsze znaczenie ma w procesie

spostrzegania przyczyn rozróżnienie:

(1) przyczyn wewnętrznych (związanych z

działającą osobą)

(2) przyczyn zewnętrznych (związanych z

sytuacji, w jakiej ona działa

Teoria Heidera

• Przypisywanie intencji jest naturalną ludzką

czynnością. Ludzie wykazują skłonność do

interpretowania w kategoriach intencjonalnych nawet

zupełnie przypadkowych zdarzeń. Większość ludzkich

zachowań jest zamierzona, a proces wyjaśniania ich

przyczyn polega na odczytywaniu intencji. Ale ludzie

przejawiają również zachowania NIEINTENCJONALNE. A

konsekwencje psychologiczne przypisania komuś

intencji / braku intencji są zupełnie odmienne.

Heider wprowadza rozróżnienie pomiędzy:

przypisywaniem przyczynowości (kto jest sprawcą?) –

a przypisywaniem winy/ odpowiedzialności (kto

zawinił? kto jest odpowiedzialny za zdarzenie?).

Heider

• Rozróżniając PRZYCZYNY OSOBOWE i

ŚRODOWISKOWE widzi te dwa rodzaje

przyczyn jako wzajemnie wykluczające się

(tzw. "hydrauliczny model atrybucji" –

Hewstone, 1989) :

• PRZYCZYNY OSOBOWE obejmują: INTENCJE

(„Chcę”), ZDOLNOŚCI („Potrafię”, „Mogę”),

MOTYWACJE („Usiłuję”),

• PRZYCZYNY ŚRODOWISKOWE odwołują się

do obiektywnych trudności, okoliczności

czy warunków, w których realizowane było

działanie.

Model hydrauliczny

Błąd pierwotny atrybucji

• To Heider pierwszy opisał efekt atrybucyjny

polegający na niedocenianiu roli czynników

sytuacyjnych w wyjaśnianiu przyczyn ludzkiego

zachowania. Jego zdaniem zachowanie wraz z

jego wykonawcą tworzy tak wyrazistą FIGURĘ

PERCEPCYJNĄ, że przeciętny obserwator będzie

przeceniał rolę, jaką w determinacji zachowania

odgrywały CECHY DYSPOZYCYJNE WYKONAWCY

(w porównaniu z rolą zewnętrznych czynników

sytuacyjnych).

„Zachowanie ma tak wyraziste cechy, że

wypełnia nam całe pole percepcyjne” (Heider,

1958:54)

Teoria odpowiednich wniosków

(correspondent inference theory) Jonesa i

Davisa (1965)

• Wyjaśnienie zachowania to ZROZUMIENIE

INTENCJI, jakie się za tym zachowaniem kryją.

Proces wyjaśniania przebiega w dwóch etapach:

1) IDENTYFIKACJA INTENCJI (leżącej u podstaw

wyjaśnianego zachowania)

2) ATRYBUCJA DYSPOZYCJI (cech

osobowościowych wykonawcy)

Obserwator jest skłonny uznać, że zachowanie

miało charakter intencjonalny, wówczas, gdy

stwierdza że wykonawca:

• wiedział, jakie skutki pociągnie za sobą

zachowanie lub:

• dysponował możliwościami wywołania

pożądanych skutków.

Co wpływa na pewność

wniosków atrybucyjnych?

• ► zgodność zachowania z

oczekiwaniami społecznymi
► informacja o ograniczeniach
sytuacyjnych danego zachowania
► wartość emocjonalna (hedonic
relevance)
► ksobność interpretacji
(personalism)

Teoria atrybucji Kelleya

• rozróżnił dwie grupy sytuacji, w

których dokonujemy atrybucji:
► zdarzenia powtarzalne
► zdarzenia niepowtarzalne
Przyczyny zdarzeń powtarzalnych
dociekamy według niego stosując
racjonalną analizę przyczyn,
przypominającą analizę wariancji

Model Annova

Sześcian atrybucyjny

• trzy boki odpowiadają trzem

wymiarom atrybucyjnym:

• Osoby – zachowanie może być

spowodowane cechami

WYKONAWCY (Kasia jest

nielojalna)

• Obiektu zachowania (bodźca)

– cechami PRZEDMIOTU

ZACHOWANIA (Staszek źle

tańczy)

• Okoliczności zachowania

(czasu, miejsca) – cechami

SYTUACJI (Na zabawie każdy

tańczy z kim chce i nie

obowiązuje zasada lojalności

wobec partnera)

• Żeby wyciągnąć wiarygodny

wniosek przyczynowy – należy

zestawić ze sobą wartości

wszystkich trzech informacji.

BŁĘDY I TENDENCYJNOŚCI

WNIOSKÓW ATRYBUCYJNYCH

• podstawowy błąd atrybucji (przecenianie stopnia

korespondencji między działaniem i cechami jego

wykonawcy – a w konsekwencji przecenianie roli cech

osobowości jako przyczyn cudzego zachowania)

• asymetria aktor-obserwator ( większa skłonność do

upatrywania przyczyn cudzych zachowań w osobowości

niż w sytuacji, a własnych – w sytuacji)

• egotyzm atrybucyjny (przypisywanie własnych

sukcesów czynnikom wewnętrznym, a porażek –

czynnikom sytuacyjnym)

• egocentryzm atrybucyjny (przypisywanie sobie

większej odpowiedzialności za wyniki uzyskiwane

wspólnie z innymi osobami – bez względu na efekt –

sukces czy porażka)

• efekt fałszywej powszechności (przecenianie

rozpowszechnienia własnych opinii i zachowań)

Funkcje procesów atrybucji

• – funkcja kontroli

– funkcja przewidywania zdarzeń
– funkcja egotystyczna

Ocenianie społeczne

• Proces oceniania może przebiegać

jako:
oddolna integracja danych
odgórne wykorzystanie schematu

proces tendencyjnego sprawdzania

hipotez

Efekt pierwszeństwa i

świeżości

• informacje uzyskane jako pierwsze wywierają

silniejszy wpływ na ocenę globalną niż informacje

uzyskane w dalszej kolejności.

Np. osoba opisana jako: "INTELIGENTNA –

PRZEDSIĘBIORCZA – IMPULSYWNA – KRYTYCZNA –

UPARTA – ZAZDROSNA" jest oceniana wyżej niż

osoba oceniana w odwrotnej kolejności:

"ZAZDROSNA– UPARTA – KRYTYCZNA–

IMPULSYWNA– PRZEDSIĘBIORCZA – INTELIGENTNA„

• Efekt świeżości = silniejsze oddziaływanie

informacji odebranych jako ostatnie z kolei

(pamięciowo najświeższych).

Hipoteza ukierunkowanego

rozwijania sądu

• Informacje otrzymane jako pierwsze

dostarczają nam kontekstu

interpretacyjnego dla danych uzyskanych

w dalszej kolejności.

• Warunki, w których efekt pierwszeństwa

zanika lub przeradza się w efekt świeżości:

• Dokonywanie ocen po każdej kolejnej porcji

danych

• Powtarzanie danych na głos

• Konieczność odrębnego zapamiętania

kolejnych informacji

Asymetrie ewaluatywne

Inklinacja pozytywna

(positivity bias)

Efekt negatywności

(negativity effect)

skłonność do formułowania raczej

pozytywnych niż negatywnych

ocen innych ludzi, siebie samego,

obiektów społecznych i świata w

ogóle (tzw. optymizm)

polega na silniejszym

uzależnieniu oceny globalnej od

negatywnych niż pozytywnych

informacji, na których podstawie

jest ona formułowana.

OCENIANIE JAKO ODGÓRNE

WYKORZYSTANIE SCHEMATU

Rola schematów w ocenianiu rośnie, gdy:
• dany schemat był niedawno używany

do formułowania ocen

• schemat jest mało skomplikowany

wewnętrznie

• sąd wydawany jest w pośpiechu
• losy człowieka oceniającego nie zależą

od człowieka ocenianego

TENDENCYJNE SPRAWDZANIE

HIPOTEZ

• Niezależnie od źródła, hipotezy ZNIEKSZTAŁCAJĄ PROCES

FORMUŁOWANIA OCENY, wpływając na przebieg operacji

umysłowych składających się na ten proces.

• (1) organizują proces poszukiwania danych – we własnej pamięci

lub w otoczeniu

• (2) decydują o interpretacji znaczenia danych i o sposobie ich

ujednoznaczniania

• (3) decydują o wiarygodności danych

• (4) zmieniają zachowanie autora hipotez tak, że osoby stanowiące

obiekt hipotez mogą je potwierdzić własnym postępowaniem.

• Warunki pojawienia się sekwencji zdarzeń określanej jako

SAMOSPEŁNIAJĄCE SIĘ PROROCTWO:

• bezpośredni kontakt między obserwatorem a „obiektem” hipotezy

• relatywnie większa zdolność obserwatora do narzucenia własnej

DEFINICJI SYTUACJI.

Wieloznaczność ludzkich

działań

• Poddają się interpretacjom na

wzajemnie niezależnych wymiarach

• Wg Wojciszke istnieją 2 wymiary w

postrzeganiu ludzi i ich zachowań:
sprawczość i wspólnotowość

Dwoistość treści

wymiary

przykłady

orientacja na

perspektywa

sprawczość

Sprawność,

indywidualizm,

męskość,

orientacja

zadaniowa

Cele i

efektywność w

ich realizacji

Sprawcy –

stosowana do

działań

własnych

wspólnotowość

Moralność

kolektywizm,

kobiecość

orientacja na

innych

Relacje

społeczne,

dobro i/lub zło

jakie przynoszą

działania innym

Biorcy

stosowana do

działań cudzych

Kiedy ważna jest sprawczość a

kiedy wspólnotowość

• Wszystko zależy od tego czyje jest

działanie

• Skłonność do ignorowania własnej

wspólnotowości i sprawczego aspektu
cudzych działań

• Nasza samoocena jest silna jak widzimy

się jako sprawczy a słaba jak
wspólnotowo, ale innych oceniamy lepiej
w zależności od treści wspólnotowych