UTAKOIDY

Autakoidy – substancje endogenne o dużej aktywności
biologicznej; wytwarzane w różnych tkankach, komórkach i
płynach ustrojowych; syntetyzowane w nadmiarze w przebiegu
procesów patologicznych, w celu ich normalizacji lub
zasygnalizowania o ich wystąpieniu.

Podział autakoidów:
 aminy biogenne:
• histamina
• serotonina
 peptydy:
• kininy
• angiotensyna
• substancja P
 eikozanoidy:
• prostanoidy (prostaglandyny, prostacykliny, tromboksany)
• leukotrieny

HISTAMINA

• jest aminą powstającą przez dekarboksylację histydyny
• występuje w dużych ilościach w skórze, w płucach, w błonie
śluzowej przewodu pokarmowego i w OUN

• zmagazynowana w ziarnistości cytoplazmatycznych kom.
tucznych (mastocytów) i granulocytów zasadochłonnych (bazofili)

Histamina uwalniana jest z ziarnistości kom. tucznych i
bazofilów, w wyniku reakcji IgE z antygenem w warunkach
uczulenia organizmu. Odgrywa główną rolę w natychmiastowej
reakcji nadwrażliwości i odpowiedzi alergicznej. Bierze również
udział w powstawaniu procesu zapalnego.

Histamina jest również wydzielana w sytuacjach stresowych, po
uszkodzeniu tkanek, w stanach zapalnych i po ukąszeniu owadów
i węży.

RECEPTORY HISTAMINOWE

H

1

H

2

H

3

H

4

Białko G

Gq

Gs

Gi/o

Gi/o

Drugi

przekaźnik

IP

3

DAG

 Ca

2+

 cAMP

 cAMP

 cAMP

 Ca

2+

Rozmieszcze

nie

Mięśnie

gładkie,

komórki

śródbłonka,

OUN

Komórki

ściany

żołądka,

mięsień

sercowy,

komórki

tuczne, OUN

OUN,

presynaptycz

ny splot

błony

mięśniowej

przewodu

pokarmoweg

o

Komórki

krwiotwórcz

e

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. H

1

- związany z proteiną G

q

 aktywacja fosfolipazy C  hydroliza 4,5-difosforanu

fosfatydyloinozytolu do 1,4,5-trifosforanu inozytolu (IP

3

) i

diacyloglicerolu (DAG)

 

IP

3

 uwolnienie Ca

2+

z ER  skurcz m. gładkich i sekrecja

gruczołów

DAG  aktywacja kinazy białkowej C

 aktywacja fosfolipazy A

2

 uwolnienie kw. arachidonowego

 synteza eikozanoidów

 aktywacja produkcji NO w śródbłonku naczyń

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. H

2

- związany z proteiną G

s

 aktywacja cyklazy adenylowej   cAMP  aktywacja kinazy

białkowej C
 aktywacja pompy protonowo-potasowej w komórkach
okładzinowych żołądka

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. H

3

- związany z proteiną G

i/o

  cyklazy adenylowej   cAMP   uwalniania histaminy

(presynaptyczne autoreceptory hamujące)

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. H

4

- związany z proteiną G

i/o

  cyklazy adenylowej   cAMP
  syntezy czynników adhezyjnych (CD11b/CD18 i ICAM-1)

Działanie poprzez rec. H

1

• szybkie lecz krótkotrwałe rozszerzenie naczyń krwionośnych
-  uwalniania śródbłonkowego NO
• obniżenie ciśnienia tętniczego krwi
• zwiększenie przepuszczalności naczyń włosowatych ->
przechodzenie białek i płynu osocza do przestrzeni
zewnątrzkomórkowej -> obrzęk

• zahamowanie przewodnictwa w węźle przedsionkowo-
komorowym

• skurcz mięśni gładkich oskrzeli -> duszność
• kurcząco na mięśniówkę gładką żołądka i jelit
• synteza prostaglandyn
• świąd i zaczerwienienie (w naskórku)
• ból (w skórze właściwej)
• pobudzenie aferentnych włókien nerwu X w drogach
oddechowych

Działanie poprzez rec. H

2

• mniejsze powinowactwo do histaminy niż rec. H

1

• powolne lecz długotrwałe rozszerzenie naczyń
krwionośnych

• zwiększenie wydzielania śluzu w oskrzelach
• rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli
• zwiększenie siły skurczu mięśni przedsionków i komór
serca

•  depolaryzacji w węźle zatokowo-przedsionkowym ->

przyspieszenie czynności serca

• aktywacja pompy protonowo-potasowej w komórkach
okładzinowych żołądka ->  wydzielania HCl

Działanie poprzez rec. H

3

• głównie w OUN
• zmniejszenie napływu Ca

2+

do wnętrza komórek

• presynaptyczne autoreceptory -> hamowanie wydzielania
histaminy

• presynaptyczne heteroreceptory -> hamowanie wydzielanie
noradrenaliny, serotoniny, GABA i kw. glutaminowego

• rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli
• rozszerzenie naczyń krwionośnych
•  częstotliwość pracy serca (chronotropowo „-”)
• w żołądku hamują indukowane gastryną wydzielanie HCl

Działanie poprzez rec. H

4

• w komórkach krwiotwórczych
• zwiększenie wewnątrzkomórkowego stężenia Ca

2+

• udział w powstawaniu procesu zapalnego

LEKI PRZECIWHISTAMINOWE

Kompetycyjnie i odwracalnie hamują działanie histaminy,
blokując receptor

H

1

, H

2

, H

3

Antagoniści receptora H

1

I generacji:

Pochodne etanoloaminy:

Pochodne

piperazyny:

Difenhydramina

Hydroksyzyna

Karbinoksamina

Meklozyna

Klemastna

Pochodne fenotiazyny:

Pochodne etylenodiaminy:

Prometazyna

Tripelenamina

O innej budowie:

Antazolina

Bamipina

Pochodne alkiloaminy:

Fenspirid

Chlorfeniramina

Ketotiofen

Deksbromfeniramina

Feniramina

Antagoniści receptora H

1

II generacji (wybiórcze blokowanie rec. H

1

):

Akriwastyna

Astemizol

Azelastyna

Cetyryzyna

Loratadyna

Terfenadyna

Działanie:

-  kurczące działanie histaminy na mięśnie gładkie ->

rozkurcz oskrzeli

- blokują zwiększoną przepuszczalność naczyń włosowatych
-> hamują powstawanie obrzęku

- zmniejszają świąd i zaczerwienienie powstałe w wyniku
reakcji alergicznej

- cholonolitycznie (I generacji)
- hamująco na OUN (I generacji)
- p/wymiotnie (I generacji: Difenhydramina, Prometazyna,
Hydroksyzyna, Meklozyna)

Wskazania:

- objawowe leczenie ostrych reakcji nadwrażliwości (alergii),
którym towarzyszą świąd, pokrzywka, kichanie, katar sienny,
zapalenie spojówek

- w sezonowych i całorocznych nieżytach nosa
- wraz z innymi lekami w uczuleniowej postaci dychawicy
oskrzelowej

- w obrzęku naczynioruchowym (jako leki wspomagające dział.
Epinefryny)

- w terapii świądu skórnego
- w chorobie lokomocyjnej (I generacji)
- w chorobie Ménière’a i innych typach zawrotów głowy (I
generacji)

Działania niepożądane:

- hamowanie OUN (I generacja) -> senność, znużenie,
uspokojenie, zaburzenia koordynacji ruchów, zawroty głowy,
szum w uszach, niewyraźne widzenie

- bezsenność, nerwowość, drżenia
- utrata apetyu
- nudności, wymioty, ból w nadbrzuszu
- działanie cholinolityczne (I generacji) -> suchość błon
śluzowych jamy ustnej i górnych dróg oddechowych; retencja
lub zbyt częste oddawanie moczu

- skórne reakcje uczuleniowe (rzadko)
- uszkodzenie szpiku (b. rzadko)

Ze względu na występowanie szeregu działań niepożądanych
odchodzi się od stosowania leków I generacji w terapii chorób
alergicznych na rzecz leków II generacji.

Cetyryzyna

 wybiórczy antagonista rec. H

1



działa silnie i długotrwale

 hamuje wczesna fazę reakcji alergicznej, której towarzyszy
histamina, a także późną fazę, zmniejszając migrację komórek
i uwalnianie mediatorów odczynu zapalnego
 hamuje działanie egzo- i endogennej histaminy
 nie przenika przez barierę krew-mózg
 szybko i niemal całkowicie wchłania się po podaniu
doustnym

Cetyryzyna

Wskazania:

leczenie chorób alergicznych (katar sienny,

przewlekły nieżyt nosa, pokrzywka, świąd, alergiczne
zapalenie spojówek).

Działania niepożądane:

rzadko bóle i zawroty głowy, senność,

suchość błony śluzowej jamy ustnej, lekkie zaburzenia ze
strony przewodu pokarmowego, odczyny skórne.

Preparaty:

Allertec, Amertil, CetAlergin, Letizen, Virlix,

Zyrtec

Loratadyna

 wybiórczy antagonista rec. H

1



działa silnie i długotrwale

 metabolizowana w wątrobie do

dekarboetoksyloratadyny

–

czynny metabolit
 hamuje działanie egzo- i endogennej histaminy
 szybko i niemal całkowicie wchłania się po podaniu
doustnym

Loratadyna

Wskazania:

alergiczny nieżyt nosa, pokrzywka ostra i

przewlekła

Działania niepożądane:

rzadko bóle i zawroty głowy, senność,

suchość błony śluzowej jamy ustnej, nadmierne pocenie; u
pojedynczych osób tachyarytmie, zwiększone łaknienie,
kaszel, duszność

Preparaty:

Aleric, Claritine, Flonidan, Loratan, Loratio,

Loratine

Antagoniści receptora H

2

Cimetydyna (Altramet, Tagamet)

Famotydyna (Ulfamid)

Ranitydyna (Ranigast, Zantac)

Działanie:

- hamują kompetycyjnie rec. H

2

- zmniejszają wydzielanie kwasu solnego w żołądku,
stymulowane histaminą, gastryną i acetylocholiną

- zmniejszają również w pewnym stopniu wydzielanie pepsyny

Wskazania:

- choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
- refluksowe zapalenie przełyku
- zespół Zollingera-Ellisona

Działania niepożądane:

- biegunka
- bakteryjne i drożdżakowe zapalenie przewodu pokarmowego
- bóle i zawroty głowy
- bóle mięśniowe, uczucie zmęczenia
- Cimetydyna:  wydzielania prolaktyny -> mlekotok;

współzawodniczy z testosteronem o receptor tkankowy ->
impotencja, ginekomastia, oligospermia; objawy ośrodkowe:
zaburzenia mowy, halucynacje, dezorientacja; inhibicja
enzymów mikrosomalnych cytochromu P-450 -> hamowanie
metabolizmu i nasilenie działania innych leków.

SEROTONINA (5-hydroksytryptamina)

• jest aminą biogenną powstającą z tryptofanu pod wpływem
oksydazy tryptofanowej i dekarboksylazy aromatycznych
aminokwasów

• działanie jest wielokierunkowe

Występowanie:

- w żołądkowych komórkach endokrynnych
- w trombocytach, które pobierają ją na drodze aktywnego
transportu z osocza i wydzielają, kiedy dochodzi do agregacji w
miejscu uszkodzenia tkanek

- jako przekaźnik w OUN

RECEPTORY SEROTONINOWE

Receptor 5-
HT

Lokalizacja

Wtórny
przekaźnik

1A

OUN

 cAMP

1B

OUN

 cAMP

1D

OUN, Naczynia krwionośne

 cAMP

2A

OUN, Mięśnie gładkie, Śródbłonek naczyń, Trombocyty

 IP

3

i DAG

2B

Dno żołądka

 IP

3

i DAG

2C

OUN, Splot naczyniówkowy

 IP

3

i DAG

3

Obwodowy układ nerwowy (nocyceptywne neurony
czuciowe, neurony układu autonomicznego i jelitowego)
OUN

Brak (związane
bezpośrednio z
kanałami
jonowymi) 
dokomórkowego
napływu Na

+

4

Obwodowy układ nerwowy (przewód pokarmowy,
pęcherz moczowy, serce), OUN

 cAMP

5

OUN

nieznany

6

OUN

nieznany

7

OUN, Przewód pokarmowy, Naczynia krwionośne

 cAMP

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. 5-HT

1

- związany z proteiną G

i/o

  cyklazy adenylowej   cAMP

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. 5-HT

2

- związany z proteiną G

q

 aktywacja fosfolipazy C  hydroliza 4,5-difosforanu

fosfatydyloinozytolu do 1,4,5-trifosforanu inozytolu (IP

3

) i

diacyloglicerolu (DAG)

 

IP

3

 uwolnienie Ca

2+

z ER  skurcz m. gładkich i sekrecja

gruczołów

DAG  aktywacja kinazy białkowej C
 

 aktywacja fosfolipazy A

2

 uwolnienie kw. arachidonowego

 synteza eikozanoidów

 aktywacja produkcji NO w śródbłonku naczyń

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. 5-HT

4

i 5-HT

7

- związany z proteiną G

s

 aktywacja cyklazy adenylowej   cAMP  aktywacja kinazy

białkowej C

Działanie poprzez rec. 5-HT

1

• 1A: hamowanie czynności neuronów; efekty behawioralne:
sen, niepokój, czuwanie, zmiana aktywności
psychomotorycznej

• 1B: heteroreceptory presynaptyczne ->  wydzielania NA; 

ośrodka naczynioruchowego -> hipotensja; efekty
behawioralne

• 1D: skurcz naczyń mózgowych; skurcz połączeń tętniczo-
żylnych w regionie tętnicy szyjnej; rozkurcz mięśni gładkich
naczyń obwodowych -> hipotensja i tachykardia

Działanie poprzez rec. 5-HT

2

• 2A: pobudzenie czynności neuronów, efekty behawioralne
- skurcz mięśni gładkich naczyń płucnych;
- efekt mitogenny – przebudowa ściany naczyń płucnych ->
zgrubienie warstwy mięśniowej -> hipoksja

- skurcz m. gładkich naczyń krwionośnych ->  napływu Ca

2+

-> akt. cytoszkieletu

-

 wydzielania PGI

2

i NO (akt. L-arginina -> NOS) –

ograniczenie naczyniozwężającego dział. serotoniny

- aktywacja tromboksanu (TXA

2

) -> agregacja przyściennych

płytek krwi -> powstawanie zakrzepów
wewnątrznaczyniowych -> zwężenie światła naczyń

- skurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego i nerek
• 2D: skurcz mięśni gładkich dna żołądka
• 3D: wydzielanie płynu mózgowo-rdzeniowego

Działanie poprzez rec. 5-HT

3

- otwarcie kanałów Na

+

-> depolaryzacja błon komórkowych

- zaczerwienienie i ból skórny
- odruch wymiotny
- efekty behawioralne: niepokój

Działanie poprzez rec. 5-HT

4

- skurcz mięśni gładkich jelit
-  perystaltyki
-  wydzielania śluzu i wodorowęglanów w przewodzie

pokarmowym

- pobudzenie czynności mięśnia sercowego

Nieselektywni antagoniści rec. 5-HT

Metysergid (poch. kw. metylo-D-lizergowego)

Cyproheptadyna

Pizotifen

Działanie:

- przeciwserotoninowo
- przeciwhistaminowo, cholinolitycznie (Cyproheptadyna,
Pizotifen)

- rozkurcz oskrzeli
- nieznaczny wzrost ciśnienia
- pobudzenie łaknienia
- słabo uspokajająco

Wskazania:

- łagodzenie bólów głowy pochodzenia naczyniowego
- profilaktyka migreny
- łagodzenie objawów wywołanych nadmiarem 5-HT w
przebiegu rakowiaka (carcinoid)

- zaburzania łaknienia (Cyproheptadyna, Pizotifen)
- pomocniczo w odczynach uczuleniowych (Cyproheptadyna)

Działania niepożądane:

- nudności, wymioty
- zawroty głowy
- zaburzania snu i koncentracji
- osłabienie, bóle mięśniowe
- zaburzenia ukrwienia obwodowego
- rzadziej zwłóknienie otrzewnej, opłucnej i jelit (Metsergid)

Antagoniści rec. 5-HT

3

Dolasetron

Granisetron

Tropisetron

Ondansetron

Działanie:

- hamowanie odruchu wymiotnego

Wskazania:

- wymioty wywołane cytostatykami, napromieniowaniem i
pooperacyjne

Działania niepożądane:

- zaparcia, bóle głowy
- przejściowy wzrost aktywności enzymów (aminotransferaz)
wątrobowych

KININY

Należą do autakoidów peptydowych. Powstają z nieaktywnych
prekursorów stanowiących frakcję 

2

-globulin zwanych

kininogenami

na skutek działania enzymów proteolitycznych

głównie

kalikreiny

. Z kininogenu powstaje początkowo

dekapeptyd –

kaldyna

(lizyl-bradykinina), która następnie pod

wpływem

aminopeptydazy

jest przekształcana w nonapeptyd –

bradykininę

.

Receptory dla bradykininy i kalidyny: B

1

i B

2

.

Receptory B

2

występują w większości tkanek.

W stanach patologicznych dominuje receptor B

1

, któty

występuje głównie w mięśniach gładkich naczyń
krwionośnych. Jego ekspresję wzmaga odczyn zapalny,
cytokiny, endotoksyny i czynniki wzrostu.

Są to receptory metabotropowe, związane z białkiem G

q/i

.

Molekularny mechanizm pobudzenia rec. B

- związany z proteiną G

q/i

 aktywacja fosfolipazy C  hydroliza 4,5-difosforanu

fosfatydyloinozytolu do 1,4,5-trifosforanu inozytolu (IP

3

) i

diacyloglicerolu (DAG)

 

IP

3

 uwolnienie Ca

2+

z ER  skurcz m. gładkich i sekrecja

gruczołów

DAG  aktywacja kinazy białkowej C
 

 aktywacja fosfolipazy A

2

 uwolnienie kw. arachidonowego 

synteza eikozanoidów

 aktywacja produkcji NO w śródbłonku naczyń  aktywacja

cyklazy guanylowej   cGMP  aktywacja kanałów K

+

i 

kanałów Ca

2+

  stęż. Ca

2+

w sarkoplazmie  defosforylacja

łańcuchów lekkich miozyny  rozkurcz

Działanie kinin:
 Powstawanie bólu przez pobudzenie pierwotnych neuronów
czuciowych i wzrost uwalniania substanci P oraz neurokininy A
(rec. B

2

– ostry ból; rec. B

1

– ból przewlekły w przebiegu

procesu zapalnego)
 Udział w patogenezie procesu zapalnego i wstrząsu
septycznego oraz anafilaktycznego:

- zwiększenie przepuszczalności naczyń włosowatych ->
przechodzenie białek i płynu osocza do przestrzeni
zewnątrzkomórkowej -> obrzęk

- rec. B

1

na maktofagach pośredniczą w wydzielaniu

mediatorów zapalenia: IL-1 i TNF-
- pobudzają resorpcję kości w przebiegu chorób przewlekłych
np. RZS
 Skurcz oskrzeli u chorych z astmą

 rozszerzenie naczyń krwionośnych (rec. B

2

) -  uwalniania

śródbłonkowego NO i prostacykliny
 antyproliferacyjnie

Działanie kinin cd.:
 kardioprotekcyjnie
 pobudzenie uwalniania tkankowego aktywatora
plazminogenu (tPA)
 rozszerzenie naczyń nerkowych -> zwiększenie przepływu
krwi przez nerki;  resorpcji zwrotnej Na

+

Aprotynina – inhibitor kalikreiny, trypsyny, chymotrypsyny i
plazminogenu

-  mediatory odpowiedzi zapalnej i fibrynolizy
- zmniejsza krwawienie i zapotrzebowanie na krew u
pacjentów, którym wszczepia się by-passy

Wskazania:

- krwawienia pooperacyjne, pourazowe, okołoporodowe
- zapalenie trzustki

EIKOZANOIDY

Są to związki powstające
w wyniku
enzymatycznego rozpadu
kwasu arachidonowego
pod wpływem fosfolipazy
A

2

. Następnie w wyniku

działania
cyklooksygenazy powstają
prostanoidy:
prostaglandyny,
tromboksany,
prostacyklina; natomiast
w wyniku działania
lipooksygenazy powstają
leukotrieny.

Działanie eikozanoidów:

Rozszerzenie naczyń krwionośnych ->  ciśnienia krwi
PGE

2

, PGD

2

, PGI

2

Skurcz naczyń krwionośnych

TXA

2

, PGF

2

Wzrost pojemności minutowej

PGE, PGF

Agregacja płytek krwi

PGE

2

, TXA

2

 Agregacji płytek krwi

PGI

2

Rozkurcz mięśni gładkich tchawicy i oskrzeli

PGE

2

,

,

PGI

2

Skurcz mięśni gładkich tchawicy i oskrzeli

PGD

2

, PGF

2

, LTE

4

Działanie eikozanoidów cd.:

Wzrost perystaltyki żołądka i jelit

PGE

2

, PGF

2

, PGI

2

, LTs

Przemieszczanie wody i elektrolitów do światła jelita ->
powstawanie biegunki

PGE, PGF

 Wydzielania HCl w żołądku,  wydzielania śluzu i

wodorowęglanów (działanie cytoprotekcyjne w chorobie
wrzodowej)

PGE

2

,

PGI

2

 Przepływu nerkowego,  wydalania Na

+

i K

+

PGE

2

,

PGI

2

 Przepływu nerkowego

TXA

2

 Wydzielania reniny z kory nerkowej

PGE

2

,

PGI

2

, PGD

2

Działanie eikozanoidów cd.:

 Ciśnienia śródgałkowego, na skutek zwiększenia odpływu

cieczy wodnistej

PGF

2

Indukcja gorączki przez egzo- i endogenne pirogeny

PGE

2

Obniżenie progu bólowego ->  wrażliwość na bodźce bólowe
PGE

2

, PGI

2

, LTB

4

 stęż. hormonu adrenokortykotropowego, hormonu wzrostu,
prolaktyny oraz gonadotropin

PGE

2

Stymulacja metabolizmu kości

PGE

2

Działanie eikozanoidów cd.:

Skurcz mięśni macicy

PGF

2

, PGE

2

 Uwalniania NA

PGE
 Uwalniania NA

PGF

2

Rola w odpowiedzi zapalnej

LTB

4

-> adhezja neutrofilów do komórek śródbłonka, synteza

prozapalnych cytokin, chemotaksja i adhezja leukocytów
 Przepuszczalności śródbłonka naczyń -> obrzęk

LTB

4

, LTC

4

, LTD

4

, LTE

4

Podtyp

receptora

Wtórny

przekaźnik

Naturalny

agonista

Odpowiedź

komórki

mięśni gładkich

Wpływ na

agregację płytek

krwi

DP

 cAMP

PGD

2

brak

hamuje

EP1

IP

3

, DAG,

Ca

2+

PGE

2

, PGF

2

skurcz

brak

EP2

 cAMP

PGE

2

rozkurcz

brak

EP3

 cAMP

PGE

2

skurcz

nasila lub hamuje, co

zależy od

równoczesnego

pobudzenia IP

EP4

 cAMP

PGE

2

rozkurcz

brak

FP

IP

3

, DAG,

Ca

2+

PGF

2

skurcz

brak

IP

 cAMP

PGI

2

(PGE

2

)

rozkurcz

hamuje

TP
naczyniowy

IP

3

, DAG,

Ca

2+

TXA

2

, PGH

2

(PGD

2

, PGF

2

)

skurcz

brak

TP płytkowy

IP

3

, DAG,

Ca

2+

TXA

2

, PGH

2

brak

nasila

CZYNNIK AKTYWUJĄCY PŁYTKI - PAF

Jest to zmodyfikowany fosfolipid występujący w leukocytach,
płytkach krwi i komórkach śródbłonka.

Działanie:

- agregacja płytek krwi

- skurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego, tchawicy i
oskrzeli
 przepływu nerkowego
 przepuszczalności śródbłonka naczyń -> obrzęk

- chemotaksja i adhezja leukocytów

Dziękuję za uwagę