Wyższa Szkoła Bankowa

W Toruniu

KULTUROWE UWARUNKOWANIA

KOMUNIKACJI

cz. I

dr Barbara Bielicka

[e-mail]

Kulturowe uwarunkowania komunikacji

I. Różnice w sposobie komunikowania się między mężczyzną i kobietą

1. Mężczyznom bardziej zależy na

przekazywaniu informacji.

2. Dla mężczyzn najważniejsze są

fakty, liczby, rezultaty.

3. Mężczyźni i kobiety różnie kodują

swoje komunikaty. Dlatego często

dochodzi do nieporozumień.

4. Mężczyźni nie rezygnują w konflik-

tach ze swoich racji.

5. Mężczyźni nie potrafią przegrywać.

Przeżywając swoją porażkę kierują

swoją agresję na zewnątrz, przeciw-

ko innym, kobiety w sytuacjach

porażki zaczynają wątpić w siebie.

1. Kobietom bardziej zależy na

właściwym stosunku do rozmówcy.

2. Kobiety są bardziej wrażliwe na

krytykę.

3. Kobiety preferują komunikację

partnerską, opartą na równoupraw-

nieniu.

4. Dla kobiet bardziej istotna jest

przyjemna atmosfera rozmowy.

5. Kobiety są bardziej skłonne do

negocjacji niż mężczyźni. Bardziej

zależy im na osiągnięciu kompro-

misu niż na przeforsowaniu swoich

racji.

Każdy komunikat składa się z czterech poziomów:

 poziomu rzeczowego,

 poziomu ekspresji „ja”,

 poziomu apelu,

 poziomu relacji rozmówców.

Płaszczyzna rzeczowa

„Tomasz

wczoraj

był znowu

na

dyskotece”

U

ch

o

ot

w

ar

te

na

in

fo

rm

ac

ję

rz

ec

zo

w

ą

Adresat

Słuchający

„Ach tak ?

Dziękuję, że zwróciłeś

mi na to uwagę.

Nie wiedziałam o tym”.

Płaszczyzna ujawniająca uczucia osoby mówiącej

„Tomasz

wczoraj

był znowu

na

dyskotece”

U

ch

o

ot

w

ar

te

n

a

in

fo

rm

a-

cj

ę

uj

aw

ni

aj

ąc

ą

uc

zu

ci

a

m

ów

ią

ce

go

Adresat

Słuchający

„Co jest?

Jesteś zły?

Co ci to przeszkadza?”

Apel

„Tomasz

wczoraj

był znowu

na

dyskotece”

U

ch

o

ot

w

ar

te

na

a

pe

l

Adresat

Słuchający

„Dlaczego zawsze ja

mam z nim przeprowa-

dzać rozmowę?

Ty też możesz raz coś

zrobić”.

Płaszczyzna relacji

„Tomasz

wczoraj

był znowu

na

dyskotece”

U

ch

o

ot

w

ar

te

na

in

fo

rm

ac

ję

o

re

la

cj

i

Adresat

Słuchający

„Czemu znów

krytykujesz mój sposób

wychowania”.

Kobiety twierdzą, że mężczyźni mówią:

 głośno,
 tonem dominującym,
 agresywnie,
 bardziej bezpośrednio,
 prościej,
 niewyczerpująco,
 dłużej,
 częściej przerywając,
 mniej emocjonalnie,
 krótszymi zdaniami,
 pewniej, nawet gdy nie mają racji,
 używając częściej trybu rozkazującego i oznajmującego,
 w sposób tworzący hierarchię.

Kobiety twierdzą, że kobiety mówią:

 w sposób bardziej nieprzemyślany,

 chaotycznie,

 w sposób umożliwiający zbliżenie z rozmówcą,

 pasywnie,

 ostrożniej,

 stosując częściej zwroty typu „być może”, „właściwie”, „propo-

nowałabym”, odbierając sobie tym samym siłę przekonywania,

 ciszej, w wyższej tonacji,

 bardziej otwarcie,

 uprzejmiej,

 inaczej rozpoczynając rozmowę,

 zwracając uwagę na różne aspekty tematu,

 używając częściej trybu przypuszczającego,

 nie unikając pytań zwrotnych,

 szukając potwierdzenia u rozmówcy,

 raczej powściągliwie,

Kobiety twierdzą, że kobiety mówią:

(c.d.)

 zadając więcej pytań,

 w sposób zamierzenie nieprecyzyjny,

 bardziej afirmatywnie,

 bez chowania się za rzeczowością,

 wyrażając się w sposób łagodniejszy, bardziej dziecinny, bar

dziej wyważony,

 uwzględniając zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty

problemu,

 ujmując problem całościowo,

 w sposób bardziej emocjonalny,

 formułując swe oceny i poglądy w sposób ułatwiający innym

zaprezentowanie przeciwnego stanowiska,

 z większą rezerwą,

 bez cienia dominacji,

 w sposób pozwalający łatwiej nawiązać komunikacje,

 z mniejszą liczbą wtrąceń,

 a poza tym są lepszymi słuchaczami...

Główne różnice między mężczyznami i kobietami w komunikowaniu

1. Kobiety i mężczyźni rozmawiając, stawiają sobie różne cele:

 kobiety mają na względzie całość przekazu, zależy im na podaniu

informacji, ale również na interakcji,

 mężczyznom zależy głównie na przekazaniu informacji.

2. Kobiety mówią językiem, który kształtuje więzi, wzmacnia bliskość oraz

akceptację.

Mężczyźni mówią językiem zorientowanym na status i władzę.

3. Kobiety muszą najpierw zaspokoić potrzebę potwierdzenia własnej osobo-

wości i pewności w relacji z rozmówcą, zanim zechcą i będą w stanie

poruszyć właściwy temat rozmowy.

4. Ta potrzeba jest zasadniczo obca językowi mężczyzn. Oni pragną przede

wszystkim rozwiązań i dopiero potem zwracają uwagę na relacje. Poczucie

bliskości osiągają zatem poprzez wspólną sprawę i dzięki niej (rozwiązanie,

wynik, sukces).

Główne różnice między mężczyznami i kobietami w komunikowaniu

(c.d.)

5. Mężczyźni mogą z powodzeniem uczestniczyć w asymetrycznej komunika-

cji, jeżeli tylko status każdego z partnerów został określony i przyjęty. Jeśli

status jest niepewny, wtedy walczą o pozycje. Brak akceptacji pozycji

wywołuje dalszą rywalizację, która przenosi się na poszczególne działy

przedsiębiorstwa.

6. Kobiety najlepiej porozumiewają się w warunkach komunikacji symetrycz-

nej. Ich styl wyznaczają: uwrażliwienie na relacje z zespołem i chęć

kooperacji, które stają się zarzewiem i motorem rozwijającej się kultury

pracy zespołowej i innych form współpracy.

7. Tam, gdzie chodzi wyłącznie o walkę, styl komunikowania się kobiet

zasadniczo nie zdaje egzaminu. We wszystkich innych formach funkcjo-

nowania przedsiębiorstw i ludzkiej współpracy kobiecy styl komunikowania

się jest nieodzownym uzupełnieniem stylu mężczyzn i ma wielkie znaczenie

dla egzystencji firmy.

 Język kobiet:

ludzka bliskość jest kluczem do świata relacji, którego

celem jest zgodność i minimalizacja różnic.

 Język mężczyzn:

niezależność jest kluczem do świata zorientowanego na

status. Wydawać rozkazy lub je wypełniać - oto

realizacja reguł hierarchii.

KOBIECOŚĆ I MĘSKOŚĆ

 Wymiar ten opisuje dwa przeciwstawne bieguny zachowań społecznych:

 W tym wymiarze kraje niemieckojęzyczne ukazują się raczej jako

zmaskulinizowane,

 Hiszpania, mimo folkloru macho, jawi się jako kobieta.

- rywalizacja,

- osiągnięcia,
- „pokazywanie się”,

- relacje międzyludzkie

- nacisk na jakość życia

bardziej niż na dobra
materialne

Wartości wymiarów kultury według Hofstede’a (Europa)

Kraje

Indywidualizm

i kolektywizm

Dystans

władzy

Unikanie

niepewności

Męskość

i kobiecość

Austria

Belgia

Dania

Finlandia

Francja

Grecja

Hiszpania

Holandia

Irlandia

Niemcy

Norwegia

Portugalia

Szwajcaria

Szwecja

Wielka Brytania

Włochy

55

75

74

63

71

35

51

80

70

67

69

27

68

71

89

76

11

65

18

33

68

60

57

38

28

35

31

63

34

31

35

50

70

94

23

59

86

112

86

53

35

65

50

104

58

29

35

75

79

54

16

26

43

57

42

14

68

66

8

31

70

5

66

70

Podejścia stosowane przez Europejczyków w czasie rozwiązywania problemów

i negocjacji:

1. Teutońskie (Niemcy, kraje pomocnej i centralnej Europy). Wysoce

legalistyczne, zaczynające się od wniosku, opierające się na wspierających

punktach i powracające do wniosku (conclusion).

2. Romantyczne (Francja, kraje śródziemnomorskie, Europa południowo-

wschodnia). Wysoce formalistyczne lub arystotelesowsko-kartezjańskie,

zaczynające się od wstępu (często teoretycznego), poprzez argumentację,

oparte przynajmniej na dwóch lub trzech podpunktach, z których każdy

ma swoje podpunkty (dwa lub trzy) i wniosek ostateczny.

3. Anglosaksońskie (Wielka Brytania). Przeważnie inferencyjne, zaczynają-

ce się od konkretu lub praktycznej obserwacji i postępujące bezpośrednio

do „logicznie wywiedzionego” wniosku.

Człowiek a kultura

Kultura jest pojęciem niejednoznacznym i jako takie niesie z sobą znacznie
więcej problemów niż rozwiązań. Powstało wiele koncepcji i definicji kultury
odnoszących się zarówno do materialnych, jak i symbolicznych wytworów
ludzkiej aktywności. Za klasyczny przykład wieloznaczności i różnorodności
interpretowania terminu „kultura” uznaje się opracowanie dwóch amerykań-
skich antropologów A.L. Kroebera i C. Kluckhohna Culture. A Critical Review
of Concepts and Definitions, w którym autorzy ci wyodrębnili i poddali krytyce
161 definicji kultury.

Właściwości kultury

Analiza tych definicji pozwoliła wyodrębnić aspekty niezależne od sposobu

definiowania kultury:

 Po pierwsze, kulturę należy traktować jako byt złożony: wielopoziomowy,

wielowymiarowy i wielopłaszczyznowy.

 Po drugie, byt ten jest systemem i stanowi strukturę współzależną.

Każda kultura ma własną wewnętrzną logikę, a zmiana w obrębie do

wolnego elementu kultury pociąga za sobą przeobrażenia w pozostałych,

stąd byt ten należy uznać za dynamiczny. Co więcej, kultura jest

rezultatem twórczych i odbiorczych działań ludzkich (człowiek w

stosunku do kultury pełni funkcję zarówno nośnika, jak i warunku, jest jej

twórcą i odbiorcą). Jest to zarazem równoznaczne z tym, że kultura jest

nieustannie na nowo tworzona, że odpowiadanie tyle stabilnej kategorii,

co rodzajowi procesu o charakterze kreacyjnym.

 Po trzecie, kultura stanowi byt nabywany („wyuczony”). Oznacza to, że

jest pewnym dziedzictwem przekazywanym wertykalnie (z pokolenia na

pokolenie przez kolejne generacje) i horyzontalnie (jako tradycja danej

społeczności).

Właściwości kultury

(c.d.)

 Po czwarte, nabycie (zinternalizowanie) kultury następuje w procesie

socjalizacji. Pierwotnie poprzez kontakt dziecka z jego rodzicami, a

następnie poprzez kontakt podmiotu z wszelkimi przejawami życia

społecznego, z jakimi może mieć styczność - w tym z układem organizacji

i instytucji społecznych, w których funkcjonuje jego rodzina lub on sam.

Znaczna część badaczy socjalizację utożsamia z akulturacją.



Po piąte, fakt „nabycia kultury” wiąże się z pewnym zdeterminowaniem

kulturowym jednostki. Zdeterminowaniem, które odciska piętno na

każdym aspekcie funkcjonowania jednostki, a zatem na jej sposobie

postrzegania, odczuwania, myślenia, wnioskowania oraz reagowania i to

w na tyle znaczącym stopniu, że w świetle szeregu analiz uzasadnienie

znajduje traktowanie kultury także jako swego rodzaju „zaprogramowania

umysłu” czy też „programu mentalnego”. Mówiąc słowami C. Geertza,

„nie istnieje coś takiego jak niezależna od kultury natura ludzka”.

Obok uwzględnienia wykazanych „uniwersalnych” aspektów kultury zasadne

wydaje się dodatkowe odwołanie do dwóch ujęć kultury szczególnie istotnych z

punktu widzenia zagadnień komunikacyjnych, mianowicie ujęcia socjologicz-

nego i antropologicznego.

Socjologiczne ujęcie kultury

W ujęciu socjologicznym kultura pozostaje „zawsze zrelatywizowana do jakiejś

społeczności, która ją wytwarza i egzekwuje; kultura wpływa na jednostki tylko

jeżeli są one członkami danej społeczności”. Definiowana jest przy tym jako

„całościowy, sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który

składa się wszystko to, co ludzie robią, myślą i posiadają jako członkowie

społeczeństwa (wzory działania, myślenia i wyposażenia mentalnego)”.

Ponieważ zbiorowości mogą posiadać bardzo różny kształt i rozmiar, przyjmuje

się też, że „wszelkie grupy społeczne wytwarzają mniej lub bardziej złożoną

własną kulturę grupową”, można więc mówić przykładowo o kulturach:

- etnicznych,

- zawodowych, organizacyjnych (korporacyjnych),

- narodowych,

- ponadnarodowych.

Socjologiczne ujęcie kultury

(c.d.)

Ta „wielość skal społeczności, które są nosicielami rozmaitych kultur”

powoduje, że poszczególne kultury „nakładają się na siebie, przenikają się

w różny sposób”, co w przypadku pojedynczego człowieka implikuje

„równoczesną podległość różnym kulturom”. W związku z powyższym

pojedynczy człowiek funkcjonuje nie w jednej kulturze, lecz w układzie dwóch,

trzech i więcej kultur i „zestaw” ten nie musi pozostawać niezmienny, ponieważ

człowiek wielokrotnie w ciągu swojego życia przechodzi proces socjalizacji

Wymiary wyróżniane w wybranych typologiach kultur

Klasyfikacja

według

autorów

Uwzględniony wymiar

E

.T

. H

al

l

R

.R

. G

es

te

la

nd

G

. H

of

st

ed

e

E

. T

ro

m

pe

na

ar

s,

C

h.

H

am

pd

en

-T

ur

-

F.

K

lu

ck

ho

hn

,

F.

L

. S

tr

od

tb

ec

k

E

S

ch

ei

n

F.

F

uk

ny

am

a

H

. I

. A

ns

of

J.

K

ot

le

r,

J.

H

es

ke

tt

T

. D

ea

l,

A

. K

en

ne

dy

Potrzeba informacji (niski kontekst –

wysoki kontekst)

x

Transakcja – partnerstwo

x

Ceremonialność – egalitaryzm

x

x

Afektywność (powściągliwość – emo-

cjonalność)

x

Stosunek do czasu

x x x

x

x

x

Uniwersalizm – partykularyzm

x

Rozproszenie/konkret (wycinkowość-

całokształt)

x

Wymiary wyróżniane w wybranych typologiach kultur

(c.d.)

Klasyfikacja

według

autorów

Uwzględniony wymiar

E

.T

. H

al

l

R

.R

. G

es

te

la

nd

G

. H

of

st

ed

e

E

. T

ro

m

pe

na

ar

s,

C

h.

H

am

pd

en

-T

ur

-

F.

K

lu

ck

ho

hn

,

F.

L

. S

tr

od

tb

ec

k

E

S

ch

ei

n

F.

F

uk

ny

am

a

H

. I

. A

ns

of

J.

K

ot

le

r,

J.

H

es

ke

tt

T

. D

ea

l,

A

. K

en

ne

dy

Osiąganięcie statusu – przypisywanie

statusu

x

Dystans władzy

x

Unikanie niepewności

x

x

x

Męskość – kobiecość

x

Indywidualizm – kolektywizm

x

x

Sposób realizacji zadań

x

Stosunek do środowiska

x

x

x

Natura ludzkich działań

x

x

Stosunek do prawdy i rzeczywistości

x

Relacje z innymi

x

Wymiary wyróżniane w wybranych typologiach kultur

(c.d.)

Klasyfikacja

według

autorów

Uwzględniony wymiar

E

.T

. H

al

l

R

.R

. G

es

te

la

nd

G

. H

of

st

ed

e

E

. T

ro

m

pe

na

ar

s,

C

h.

H

am

pd

en

-T

ur

-

F.

K

lu

ck

ho

hn

,

F.

L

. S

tr

od

tb

ec

k

E

S

ch

ei

n

F.

F

uk

ny

am

a

H

. I

. A

ns

of

J.

K

ot

le

r,

J.

H

es

ke

tt

T

. D

ea

l,

A

. K

en

ne

dy

Przestrzeń społeczna

x

Odpowiedzialność

x

Niski poziom zaufania - wysoki

poziom zaufania

x

Obszar koncentracji uwagi (do

wewnątrz – na zewnątrz)

x

Poziom skłonności do wprowadzania

zmian

x

x

Akceptowany stopień nieciągłości

x

Obszar wyboru alternatyw

x

Tempo reagowania na zmiany

x

Poziom zachowań językowych

Pierwszym zasadniczym problemem przy podejmowaniu współpracy z osobami

o odmiennej narodowości może się okazać język. Język względem kultury posiada

zarówno charakter warunkujący, jak i zależny. Jest uznawany zarazem za fundament,

przejaw, implikator i wytwór danej kultury. Warto odwołać się przy tym do

stwierdzenia B.L. Whorfa: „Każdy język stanowi rozległy i odrębny system

wzorców sankcjonujących kulturowe kategorie i formy, za których pośrednictwem

nie tylko porozumiewamy się, ale co więcej, analizujemy rzeczywistość, wyróżniając

bądź ignorując w niej pewne typy relacji i zjawisk, za pomocą których rozumujemy

i którymi wypełniamy naszą świadomość”.

Język zawiera w sobie i narzuca w ramach danej kultury sposób konceptualizacji

i strukturalizacji rzeczywistości. Określa sposób jej kategoryzacji, taksonomizacji,

oglądu i - co najważniejsze - wartościowania. Co więcej, stanowi nie tylko narzędzie

interpretacji wzorców kulturowych, ale też wykładnię niejęzykowych systemów

semiotycznych (takich jak obrzędy, znaki grzecznościowe itp.). Innymi słowy,

struktura wyuczonego języka ojczystego kształtuje u danej społeczności językowej

pewne zwyczaje myślowe, modeluje jednostkowy i zbiorowy sposób widzenia

świata (jego rozumienie i interpretację).

 Efektywna komunikacja językowa wystąpi wówczas, gdy ze strony

odbiorcy interpretacja odebranej wiadomości będzie zgodna z intencją

nadawcy.

 Na poziomie werbalnym czynnikiem ograniczającym skuteczność procesu

komunikowania się może się okazać nieznajomością:

– przysłów i aforyzmów,
– stereotypów społecznych,
– kategorii tabu komunikacyjnego,

– rodzajów eufemizmów stosowanych z uwagi na obecność tabu

komunikacyjnego,

– slangu występującego w obrębie określonej grupy społecznej czy

zawodowej,

– specyfiki poczucia humoru danej społeczności,
– znamiennych dla danej zbiorowości typów rytuałów słownych.

Poziom zachowań pozajęzykowych

 Komunikacyjne błędy lub zaniedbania wynikające z nieumiejętności

poruszania się po określonym kulturowo niewerbalnym systemie

komunikacji w istotny sposób zaburzają skuteczność w obrębie wymiany

komunikacyjnej:

- odbierający od konwencji kulturowej wokalny wymiar przekazu

komunikacyjnego prowadzi do błędów w zakresie interpretowania

wiadomości,

- niedopasowanie w aspekcie odległości i usytuowania przestrzennego

(fizyczny dystans),

- niezgodny z przyjętym wzorcem dotyk,

- ekspresja mimiczna.