HANS SELYE
„STRES ŻYCIA”

Odkrycie stresu i pierwsze
badania

copyright wladyslaw losiak

Badania Selye’go
i przypadkowe
odkrycie



Poszukiwanie nowego, nie odkrytego jeszcze
hormomu – badanie reakcji organizmu na
wstrzyknięcie wyciągu z tkanki bogatej w
hormony (łożysko)



Pierwsze, obiecujące rezultaty – powiększenie
kory nadnerczy, pomniejszenie grasicy,
owrzodzenie żołądka



Wielkie rozczarowanie – ta sama reakcja na
wstrzyknięcie jakiejkolwiek obcej substancji,
nawet nieorganicznej

copyright wladyslaw losiak

Odkrycie –
reinterpretacja wyniku



Organizm reaguje w ten sam,
charakterystyczny sposób na
jakiekolwiek szkodliwe czynniki, nie
tylko wstrzyknięcie obcej substancji, ale
szok termiczny, uraz, wysiłek



Odkrycie niespecyficznej reakcji
obronno - adaptacyjnej organizmu
(pierwsze doniesienie w „Nature”)



Istota każdej choroby?

copyright wladyslaw losiak

Triada Selyego



powiększenie kory nadnerczy



zmniejszenie grasicy, śledziony,

węzłów chłonnych



owrzodzenie żołądkowo – jelitowe



(późniejsze odkrycia)



spadek wagi ciała



zmiany w składzie chemicznym krwi,

płynów ustrojowych i tkanek

copyright wladyslaw losiak

General Adaptation
Syndrome



obserwowana triada to:



„ogólny zespół choroby”



zespół reakcji przystosowawczych
organizmu



czyli GAS



dalsze obserwacje GAS – zespół
przebiega w trzech fazach

copyright wladyslaw losiak

Przebieg GAS



FAZA ALARMOWA



powiększenie kory nadnerczy



zmniejszenie grasicy i węzłów chłonnych



owrzodzenie żołądkowo – jelitowe



FAZA ODPORNOŚCI



odwrotne zmiany w triadzie



FAZA WYCZERPANIA



powiększenie kory nadnerczy



zmniejszenie grasicy i węzłów chłonnych



owrzodzenie żołądkowo – jelitowe

copyright wladyslaw losiak

Zróżnicowanie przebiegu
GAS



faza alarmowa – faza wyczerpania



(w przypadku zadziałania bardzo silnego
czynnika szkodliwego)



faza alarmowa – faza odporności



(w przypadku, kiedy „przywykniemy” do
czynnika szkodliwego, albo kiedy po
pewnym czasie on ustępuje)

copyright wladyslaw losiak

Local Adaptation
Syndrome



miejscowy zespół adaptacyjny, który przebiega w

tych samych fazach, ale jest zespołem zmian

specyficznych dla czynnika szkodliwego i

„lokalnych”, nie ma triady (innym przykładem LAS

jest zapalenie)



GAS i LAS wzajemnie na siebie oddziałują, bardzo

silny LAS może wywołać GAS a występowanie GAS

może modyfikować przebieg LAS



faza wyczerpania może doprowadzić do śmierci,

jeżeli czynnik szkodliwy dotyka całego organizmu,

czyli faza wyczerpania obejmuje cały organizm

(GAS), ale jeżeli dotyczy tylko części organizmu

(LAS), np. układu mięśniowego i krążeniowego po

wysiłku fizycznym, to taki stan jest odwracalny i po

wypoczynku układ powraca do normy

copyright wladyslaw losiak

Idea stresu



Stan organizmu, którego istotę stanowi
zespół charakterystycznych i zawsze
takich samych reakcji
przystosowawczych organizmu (GAS),
niezależnie od czynnika szkodliwego



czyli, zgodnie z propozycją Selye’go



STRES

copyright wladyslaw losiak

Selye - definicja stresu



STRES JEST STANEM, który przejawia

się swoistym zespołem, składającym

się ze wszystkich nieswoistych zmian

wywołanych w układzie biologicznym



stres jest stanem przejawiającym się

jako zespół



kryterium rozpoznania stresu jest

obserwowanie GAS



natężenie objawów GAS jest miarą

stresu



STRESOR

– to

czynnik wywołujący

stres

copyright wladyslaw losiak

GAS a stres



Stres nie jest identyczny z GAS



GAS jest objawem stresu



Stres jest wspólnym mianownikiem
wszystkich zespołów
przystosowawczych ustroju

copyright wladyslaw losiak

Stres – inna definicja



stan organizmu pojawiający się w
rezultacie niepowodzenia działania
normalnych, homeostatycznych
mechanizmów regulujących
przystosowanie

copyright wladyslaw losiak

Energia
przystosowania



jest nieodnawialna



zużywa się w stresie



stres przyspiesza starzenie się organizmu



obserwacja zmian u szczurów trzymanych w

obniżonej temperaturze



do 48 godzin – faza alarmowa



do kilku miesięcy – faza odporności (utrzymywanie

zdolności do życia w niskiej temperaturze)



po wielu miesiącach – faza wyczerpania (pogorszenie

zdolności do życia w niskiej temperaturze, zgon)

Konkluzja Selyego – wyczerpała się energia

przystosowania

copyright wladyslaw losiak

Idea energii
przystosowania a
biologia molekularna



Telomery – krótki fragment
umiejscowiony na końcu chromosomu,
zabezpiecza chromosomy przed
uszkodzeniem podczas kopiowania
(replikacja DNA).



Telomery skracają się podczas każdego
podziału komórek, a z czasem zanikają,
co powoduje śmierć komórki – w
szerszym znaczeniu odpowiada to za
proces starzenia się organizmu.

copyright wladyslaw losiak

Akcent psychologiczny
w badaniach Selyego



obserwowanie objawów reakcji
alarmowej (triada) u szczura
poddanego przymusowemu
unieruchomieniu



GAS pojawia się również w odpowiedzi
na zagrożenie (fizyczne lub
symboliczne), niepewność, nadmiar
lub niedostatek informacji

copyright wladyslaw losiak

Alternatywne wyjaśnienie
odkrycia Selyego (Sapolsky)



Zaobserwowany zespół zmian zwany
stresem to nie tyle efekt obcej
substancji w organiźmie, ale efekt urazu
psychicznego spowodowanego
niezdarnością badacza w wykonywaniu
zastrzyków – igła nie trafiała, szczury
spadały, były gonione, łapane,
wyciągane zza zlewu, robiono im
ponownie zastrzyk

copyright wladyslaw losiak

Choroby z
przystosowania (1/2)



w stresie wydzielane są hormony
przeciwzapalne (np. kortyzol) i sprzyjające
zapaleniu (np. aldosteron)



choroby z przystosowania to takie, w których
istotną rolę odgrywa nieprawidłowy przebieg
GAS – nadmierne lub niedostateczne
wytwarzanie hormonów stresu

copyright wladyslaw losiak

Choroby z
przystosowania (2/2)



nadciśnienie, choroby serca i naczyń
krwionośnych, choroby nerek,
rzucawka, ostre i przewlekłe gośćcowe
zapalenie stawów, choroby zapalne
skóry i oczu, alergie, choroby
psychiczne, zaburzenia seksualne,
choroby przewodu pokarmowego,
choroby przemiany materii, nowotwory,
zaburzenia odporności

copyright wladyslaw losiak

„Leczenie” stresem -

przeciwzapalne działanie
glukokortykoidów



wytworzenie u szczurów miejscowego
ogniska zapalnego (wstrzyknięcie obcego
ciała)



stres - unieruchomienie



efekty stresu różne:



słaby czynnik drażniący (słabe zapalenie) -
wyleczenie



silny czynnik drażniący (silne zapalenie) -
pogorszenie stanu

copyright wladyslaw losiak

Selye (1974)
Stress without distress



stres jest nieswoistą reakcją organizmu
na wszelkie stawiane mu „żądanie”



...nieistotne jest, czy czynnik lub
sytuacja, jakiej stawiamy czoło, jest
przyjemna, czy nieprzyjemna. Liczy się
jedynie intensywność żądania
przystosowania się do sytuacji nowej lub
ponownego dostosowania do sytuacji...

copyright wladyslaw losiak

Selye (1974)
Stress without distress (cd.)



dobry i zły stres:



eustres i dystres



...nieswoiste żądanie aktywności jako
takiej jest istotą stresu...



...stres nie jest czymś, czego należy
unikać...

copyright wladyslaw losiak

Selye: „Problemem jest szkodliwy
stres”



„Biznesmen, żyjący pod ciągłą presją, z jednej strony
swoich klientów, z drugiej – swoich podwładnych,
pracownik kontroli lotów zdający sobie sprawę, że chwila
roztargnienia może kosztować życie setek ludzi,
lekkoatleta, za wszelką cenę pragnący zwyciężyć w
biegu, i mąż, bezsilnie obserwujący powolne konanie
chorej na raka żony – wszyscy oni cierpią z powodu
stresu. Problemy, które ich gnębią, są wprawdzie
całkowicie odmienne, ale badania medyczne wykazały,
że w tych różnych sytuacjach organizm reaguje pod
wieloma względami w sposób jednakowy i że zachodzą w
nim identyczne przemiany biochemiczne, których celem
jest sprostanie wszelkim zwiększonym „żądaniom”
stawianym ludzkiej maszynerii” (Selye, 1977, s.24).

copyright wladyslaw losiak

BIOLOGIA STRESU

HPA i SAM

copyright wladyslaw losiak

Neurobiologiczny mechanizm
stresu

copyright wladyslaw losiak

* oddz. zwrotne:

wzgórze

hipokamp

ciało migdałowate

podwzgórze

przysadka

** oddz. zwrotne:

ciało migdałowate

hipokamp

kora sensoryczna

WZGÓRZE

KORA

SENSORYCZNA

HIPOKAMP

CIAŁO

MIGDAŁOWATE

PODWZGÓRZE

PRZYSADKA

CZĘŚĆ

SYMPATYCZNA

AUN (**)

KORA

NADNERCZY

RDZEŃ

NADNERCZY

KORTYZOL(*)

ADRENALINA

Oś HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal)

copyright wladyslaw losiak

* oddz. zwrotne:

wzgórze

hipokamp

ciało migdałowate

podwzgórze

przysadka

** oddz. zwrotne:

ciało migdałowate

hipokamp

kora sensoryczna

WZGÓRZE

KORA

SENSORYCZNA

HIPOKAMP

CIAŁO

MIGDAŁOWATE

PODWZGÓRZE

PRZYSADKA

CZĘŚĆ

SYMPATYCZNA

AUN (**)

KORA

NADNERCZY

RDZEŃ

NADNERCZY

KORTYZOL(*)

ADRENALINA

System SAM (sympathetic-adrenal-medullary)

copyright wladyslaw losiak

* oddz. zwrotne:

wzgórze

hipokamp

ciało migdałowate

podwzgórze

przysadka

** oddz. zwrotne:

ciało migdałowate

hipokamp

kora sensoryczna

WZGÓRZE

KORA

SENSORYCZNA

HIPOKAMP

CIAŁO

MIGDAŁOWATE

PODWZGÓRZE

PRZYSADKA

CZĘŚĆ

SYMPATYCZNA

AUN (**)

KORA

NADNERCZY

RDZEŃ

NADNERCZY

KORTYZOL(*)

ADRENALINA

Struktury mózgowe
zaangażowane w procesie stresu

copyright wladyslaw losiak

Zróżnicowanie funkcji
osi HPA i SAM



Wyniki eksperymentu Lovallo (1990):



Warunki mobilizujące negatywnie -



HPA + SAM



Warunki mobilizujące pozytywnie -



SAM

copyright wladyslaw losiak

Zróżnicowanie funkcji
osi HPA i SAM – model Hintona

copyright wladyslaw losiak

STRES

BRAK STRESU

POBUDZENIE

BRAK POBUDZENIA

CAŁKOWITE
RADZENIE SOBIE

NIEWYDOLNOŚĆ
RADZENIA SOBIE

MOBILIZACJA

BRAK MOBILIZACJI

SAM

HPA
SAM

HPA

Przyjemny relaks

Przyjemne podniecenie

Stan neurotyczny

Depresja

Fizjologiczny wskaźnik stresu życia

CORTISOL AWAKENING RESPONSE

copyright wladyslaw losiak

t

kortyzol

Cortisol Awakening Response
i stres egzaminacyjny

copyright wladyslaw losiak

0

30

0

5

10

15

20

25

30

dzien
neutralny
dzien
egzaminu

Cortisol Awakening Response
i stres egzaminacyjny

copyright wladyslaw losiak

0

30

0

5

10

15

20

25

30

dzien
neutralny
dzien
egzaminu

Różnice:
CAR całość – p < .001
CAR przyrost – ni

Cortisol Awakening Response
i stres egzaminacyjny

copyright wladyslaw losiak

0

30

0

5

10

15

20

25

30

dzien
neutralny
dzien
egzaminu

Różnice:
CAR całość – p < .001
CAR przyrost – ni

Korelacje:
CAR całość w dniu egzaminu
ilość prawidłowych odpowiedzi
- .41 p < .03
CAR przyrost w dniu egzaminu
ilość prawidłowych odpowiedzi -
.27 ni

Ważniejsze zmiany wywołane przez kortyzol
(aktywność systemu HPA) oraz aktywność
systemu SAM



HPA – kortyzol



zwiększona synteza

katecholamin



wzmożenie funkcji

pamięciowej hipokampa*



zwiększenie wrażliwości

wzgórza na bodźce



zmiana równowagi obu

systemów immunologicznych



osłabienie odczynów

zapalnych



zwiększona produkcja glukozy



zwiększone uwalnianie

kwasów tłuszczowych



uwalnianie wody i

zatrzymywanie sodu w

nerkach



podwyższona wrażliwość

receptorów alfa i beta w

adrenoreceptorach



SAM



rozszerzenie źrenic



rozszerzenie oskrzeli



przyspieszenie częstości

uderzeń serca i

zwiększenie ich siły



zwężenie naczyń

krwionośnych



zgęstnienie śliny



zmniejszenie

wydzielania i

perystaltyki jelit



rozluźnienie pęcherza



wydzielanie adrenaliny

copyright wladyslaw losiak

Stres a odporność
immunologiczna



Stres, szczególnie przewlekły ma wpływ na

procesy immunologiczne organizmu



Wpływ stresu polega na zakłóceniu, rozchwianiu

równowagi procesów odpornościowych



Dwa rodzaje odporności:



Th1 – komórkowa



Th 2 – humoralna



Stres osłabia komórkową, co powoduje

nadmierną aktywność humoralnej



Dlatego zwiększa się ryzyko nowotworów, ale

także zaburzeń atopowych, np. astmy

copyright wladyslaw losiak