Ten, kto ma mało,

Ten, kto ma mało,

będzie miał jeszcze

będzie miał jeszcze

mniej

mniej

Teoria stresu S. Hobfolla

Teoria stresu S. Hobfolla

Teoria zachowania zasobów

Teoria zachowania zasobów

(Hobfoll, 1989)

(Hobfoll, 1989)

Przetrwanie w społecznym świecie wymaga

zasobów

Zasoby – obiekty, warunki, cechy osobiste i

energie, które mają wartość z punktu
widzenia przetrwania, bezpośrednio lub
pośrednio, albo służą jako środki ich
osiągnięcia

Ludzie dążą do uzyskiwania, utrzymywania,

pielęgnowania i chronienia tego, co dla nich
ma wartość, czyli zasobów

Podstawowe rodzaje

Podstawowe rodzaje

zasobów:

zasobów:

•

obiekty (np. dom, samochód)

•

warunki (np. stan cywilny, zatrudnienie,
bycie zdrowym, „kadencja”)

•

cechy osoby (np. umiejętności zawodowe
lub społeczne, optymizm, wysoka
samoocena, poczucie kontrolowania
własnego losu, mądrość)

•

energie (np. czas, pieniądze, wiedza)

Klasyfikacja zasobów oparta na

Klasyfikacja zasobów oparta na

kryterium relacji do

kryterium relacji do

przetrwania

przetrwania

•

Pierwotne (bezpośrednio związane z
przetrwaniem)

•

Wtórne (przyczyniają się pośrednio
do uzyskania pierwotnych)

•

Trzeciorzędne (symbolicznie
związane z pierwotnymi lub
wtórnymi)

Definicja stresu (Hobfoll,

Definicja stresu (Hobfoll,

1989)

1989)

•

stres psychologiczny to reakcja na
otoczenie, w którym istnieje:

•

zagrożenie utraty zasobów

•

faktyczna utrata zasobów

•

brak uzyskania zasobów po
wcześniejszym ich zainwestowaniu

•

(zarówno spostrzegana jak i faktyczna
utrata lub brak uzysku są źródłem
stresu)

Kiedy pojawia się stres?

Kiedy pojawia się stres?

(Hobfoll, 1998)

(Hobfoll, 1998)

•

„Stres pojawia się w warunkach stanowiących
zagrożenie utraty lub faktyczną utratę
zasobów wymaganych do przetrwania
jednostki tkwiącej w rodzinie, tkwiącej w
społecznej organizacji. Co więcej, ponieważ
ludzie inwestują to, co dla nich ważne, aby
uzyskać więcej, można oczekiwać pojawienia
się stresu wtedy, kiedy jednostki nie otrzymują
wyraźnego zysku zasobów po ich
zainwestowaniu, co samo w sobie jest stratą”
(Stress, Culture and Community)

Podstawowe twierdzenia

Podstawowe twierdzenia

teorii zachowania zasobów

teorii zachowania zasobów

•

1. Utrata zasobów jest
nieproporcjonalnie znaczniejsza niż
ich zyskanie

•

(

utrata zasobów jest potężniejsza, ważniejsza, ma

większe oddziaływanie, niż ich uzyskanie, utrata
bardziej uszczupla zasoby niż zysk je tworzy)

•

2. Ludzie muszą inwestować zasoby
aby zabezpieczyć się przed ich utratą,
nadrobić ich straty lub zyskać nowe

Potwierdzone empirycznie konsekwencje

Potwierdzone empirycznie konsekwencje

zasad teorii Hobfolla

zasad teorii Hobfolla

•

osoby, które mają więcej zasobów, są mniej
podatne na utratę zasobów i bardziej zdolne
do ich uzyskania; osoby z mniejszą ilością
zasobów - odwrotnie

•

osoby, którym brakuje zasobów, są nie tylko
bardziej podatne na ich utratę, ale także w
ich przypadku wstępna utrata powoduje
dalszą utratę

•

osoby, które mają dużo zasobów, są nie tylko
bardziej zdolne do uzyskania nowych, ale
także w ich przypadku, wstępny zysk
powoduje dalszy zysk

konsekwencje cd.

konsekwencje cd.

•

osoby, którym brakuje zasobów:

•

przyjmują bardziej obronną postawę, aby
chronić swoje zasoby

•

są mniej skłonne inwestować zasoby, aby
zyskać nowe (ryzyko)

•

radzą sobie w miarę dobrze ze stresami życia
codziennego, ale wyraźnie gorzej w
przypadku silnego, poważnego stresu

Pomiar utraty i zyskania zasobów

Pomiar utraty i zyskania zasobów

(skala :General Resource Evaluation - Hobfoll, 1996)

(skala :General Resource Evaluation - Hobfoll, 1996)

•

część I

•

lista zasobów, przy każdym ocena:

•

jak ważne są dla mnie te zasoby?

•

do jakiego stopnia je straciłem w ostatnim
okresie czasu?

•

część II

•

lista zasobów, przy każdym ocena:

•

do jakiego stopnia je zyskałem w ostatnim
okresie czasu?

Wybrane przykłady zasobów

Wybrane przykłady zasobów

osobistych wymienianych w skali GRE

osobistych wymienianych w skali GRE

Hobfolla

Hobfolla

•

Warunki:

•

szczęśliwe małżeństwo

•

pozycja/stanowisko w
pracy

•

rola lidera

•

Energie:

•

czas wolny

•

majątek

•

oszczędności

•

Przedmioty:

•

stosowna garderoba

•

własny środek transportu

•

stosowne umeblowanie
domu

•

Cechy osobowości:

•

obowiązkowość

•

poczucie humoru

•

odporność/wytrzymałość

Niemożność poradzenia

Niemożność poradzenia

sobie jako przyczyna

sobie jako przyczyna

stresu

stresu

Efekt frustracji

Efekt frustracji

Mechanizm powstawania

Mechanizm powstawania

stresu – model Toates’a (2001)

stresu – model Toates’a (2001)

stresor

percepcja zagrożenia

działanie

-

+/o

Powstawanie stresu (Toates,

Powstawanie stresu (Toates,

2001)

2001)

•

„stres jest spowodowany
długotrwałym niepowodzeniem
mechanizmów radzenia sobie albo
sytuacją, w której żadna strategia
działania nie jest dostępna”

Inne modele oparte na

Inne modele oparte na

niemożności poradzenia sobie

niemożności poradzenia sobie

•

Hinton, Burton

•

Cofer, Appley

•

Wyuczona bezradność (Seligman,
Maier, Solomon, 1971)

•

Niemożność odpowiedzenia agresją
wobec przeciwnika zajmującego
wyższą pozycję w hierarchii
(Sapolsky, 2007)

Przyczyny stresu

Przyczyny stresu

podsumowanie

podsumowanie

Cztery drogi uruchamiania

Cztery drogi uruchamiania

procesu stresu

procesu stresu

(Łosiak, 2007)

(Łosiak, 2007)

•

Biologiczna

•

Warunkowa

•

Frustracyjna

•

Poznawcza

Przyczyny stresu u psów i kotów

Przyczyny stresu u psów i kotów

•

Pojawienie się nowego zwierzęcia w domu

•

Zabiegi operacyjne, długotrwałe leczenie

•

Wyjazd na wystawę

•

Obecność osób obcych

•

Rozłąka z opiekunem

•

Przybycie do nowego domu, zmiana właściciela

•

Remont w mieszkaniu

•

Pojawienie się w rodzinie dziecka

•

Pobyt w hotelu dla zwierząt

•

Podróż, wyjazd na wakacje

•

Odgłosy petard

•

Zmiana trybu i stylu życia, np. ograniczenie możliwości
wychodzenia na zewnątrz

•

Przeprowadzka

•

Żródło: ulotka reklamująca karmę redukującą stres

Stres pracy

Stres pracy

Powszechny kontekst

Powszechny kontekst

doświadczania stresu

doświadczania stresu

Filozofia pracy

Filozofia pracy

•

Praca koniecznością, obowiązkiem,
karą – nieunikniony, oczywisty stres

•

Praca przyjemnością, samorealizacją,
pasją – stres możliwy, zależny od
właściwości pracy i pracownika

•

Praca ucieczką – stres poza pracą +
możliwy stres pracy, zależny jw.

Teoretyczne modele

Teoretyczne modele

stresu pracy

stresu pracy

•

Środowiskowe

•

Interakcyjne

•

Transakcyjne

Witaminowy model stresu

Witaminowy model stresu

pracy

pracy

(Warr, 1987)

(Warr, 1987)

•

Cechy środowiska pracy działają podobnie
jak witaminy – ich niedobór jest zawsze
niekorzystny, ale nadmiar niektórych (wit.
A czy D) również, podczas gdy innych
(wit. C czy E) wysoki poziom daje taki sam
efekt, jak poziom optymalny bez
negatywnych konsekwencji

•

Zależność pomiędzy cechami środowiska
pracy i stresem jest krzywoliniowa

Cechy środowiska pracy znaczące z

Cechy środowiska pracy znaczące z

punktu widzenia stresu i zdrowia

punktu widzenia stresu i zdrowia

psychicznego (Warr, 1987) (witaminy A

psychicznego (Warr, 1987) (witaminy A

i D)

i D)

•

Możliwość kontrolowania (decydowania i
działania, samodzielność i autonomia)

•

Możliwość wykorzystania i rozwijania
umiejętności i kwalifikacji

•

Wymagania i cele generowane zewnętrznie

•

Różnorodność, urozmaicenie

•

Klarowność, jednoznaczność (wymagań roli,
konsekwencji działań, przewidywalność)

•

Możliwość kontaktów interpersonalnych
(wsparcie społeczne)

Cechy środowiska pracy znaczące z

Cechy środowiska pracy znaczące z

punktu widzenia stresu i zdrowia

punktu widzenia stresu i zdrowia

psychicznego (Warr, 1987) (witaminy C

psychicznego (Warr, 1987) (witaminy C

i E)

i E)

•

Dostępność pieniędzy (gratyfikacja
finansowa)

•

Bezpieczeństwo fizyczne

•

Wysoka pozycja w grupie

Teoria dopasowania

Teoria dopasowania

(French, Caplan, Van Harrisson, 1982)

(French, Caplan, Van Harrisson, 1982)

•

Stres jest efektem braku
dopasowania pomiędzy:

•

możliwości pracownika - wymagania
pracy

•

potrzeby pracownika -
wynagradzanie za pracę

Teoria

Teoria

„wymagania/kontrola”

„wymagania/kontrola”

(Karasek, 1979)

(Karasek, 1979)

•

Wymagania – ilość i tempo pracy,
przeciążenie, konflikt roli, wymagania
związane z zadaniem roboczym

•

Kontrola – możliwości decyzyjne
(zakres swobody pracownika przy
realizowaniu zadań) oraz możlwość
wykorzystania umiejętności

Wymagania i kontrola a stres

Wymagania i kontrola a stres

Wymagania

małe

duże

Kontrola

duża

mała

Napięcie, stres,
ryzyko choroby

Motywacja
uczenia się

Oś uczenia się i oś napięcia

Oś uczenia się i oś napięcia

•

Duże wymagania/duża kontrola – motywacja do
uczenia się – poszukiwanie nowych, lepszych dróg
działania, wypracowanie najbardziej efektywnych
sposobów postępowania, wzbogacenie wiedzy i
umiejętności radzenia sobie z podobnymi
wyzwaniami – uczenie się i indywidualny rozwój

•

Duże wymagania/mała kontrola – nierozładowane
napięcie, negatywne emocje, stres

•

Osie uczenia się i napięcia są ortogonalne, ale w
dłuższej perspektywie czasowej oddziałują na
siebie hamująco

Wymagania i kontrola a

Wymagania i kontrola a

fizjologiczne procesy stresu

fizjologiczne procesy stresu

•

Duże wymagania/duża kontrola –
adrenalina, szybko wracająca do
stanu wyjściowego

•

Duże wymagania/mała kontrola –
adrenalina + kotryzol utrzymujące
się na podwyższonym poziomie

Wyniki analizy zawodów objętych ogólnokrajowym

Wyniki analizy zawodów objętych ogólnokrajowym

sondażem jakości zatrudnienia w USA (Karasek,

sondażem jakości zatrudnienia w USA (Karasek,

1989)

1989)

Wymagania

małe

duże

Kontrola

duża

mała

Napięcie, stres,
ryzyko choroby

Motywacja
uczenia się

prawnik, sędzia,
nauczyciel, lekarz

kasjer, sprzedawca,
listonosz, portier

operator maszyn, kelner,
operator telefoniczny

architekt, naukowiec,
programista, dróżnik

Model rozszerzony –

Model rozszerzony –

wymagania/kontrola/wsparcie społeczne

wymagania/kontrola/wsparcie społeczne

(Johnson, 1989, Karasek, Theorell, 1990)

(Johnson, 1989, Karasek, Theorell, 1990)

•

Trzeci wymiar modelu - wsparcie
społeczne: interakcje społeczne z
przełożonym i współpracownikami,
niosące pomoc i dostępne w miejscu
pracy

•

Model obejmuje osiem elementów,
każdy z czterech jest w wersji
zespołowej lub izolowanej

Typologia zawodów oparta na wymiarach

Typologia zawodów oparta na wymiarach

kontroli i wsparcia (Karasek, Theorell, 1990):

kontroli i wsparcia (Karasek, Theorell, 1990):

•

Uczestniczący przywódca – duża kontrola,
duże wsparcie

•

Bohaterski kowboj – duża kontrola, małe
wsparcie

•

Samotny więzień – mała kontrola, małe
wsparcie

•

Posłuszny towarzysz – mała kontrola, duże
wsparcie

•

Wymagania mogą być na różnym poziomie

Podejście transakcyjne

Podejście transakcyjne

•

Oparte na teorii stresu Lazarusa

•

Mniej popularne w obszarze stresu
pracy

•

Uwzględniające procesy oceny
poznawczej oraz radzenia sobie ze
stresem

Psychospołeczne zagrożenia – stresory w pracy

Psychospołeczne zagrożenia – stresory w pracy

(Shabracq, Winnubst, Cooper, 1996)

(Shabracq, Winnubst, Cooper, 1996)

•

Cechy pracy:

•

Charakter pracy

– brak urozmaicenia, praca bezsensowna,

niewykorzystanie umiejętności, wysoka niepewność

•

Obciążenie/tempo pracy

– przeciążenie lub niedociążenie,

brak kontroli nad tempem pracy, presja czasu

•

Harmonogram

– praca zmianowa, nieelastyczny

harmonogram, nieprzewidywalne godziny pracy, praca po
godzinach

•

Relacje interpersonalne

– izolacja, złe relacje z

przełożonymi, konflikty, brak wsparcia

•

Kontrola

– niska partycypacja w podejmowaniu decyzji,

brak autonomii

Psychospołeczne zagrożenia – stresory w pracy

Psychospołeczne zagrożenia – stresory w pracy

(Shabracq, Winnubst, Cooper, 1996)

(Shabracq, Winnubst, Cooper, 1996)

•

Kontekst pracy:

•

Kultura organizacyjna

– słaba komunikacja, brak

wsparcia w rozwiązywaniu problemów, słabe
zdefiniowanie celów organizacyjnych

•

Role w organizacji

– niejasność roli, konflikt ról,

odpowiedzialność za ludzi

•

Rozwój

– stagnacja i niepewność kariery, brak

awansowania lub pochopne awansowanie, zła płaca,
niepewność pracy, niska ocena społeczna pracy

•

Relacja praca-dom

– konflikt wymagań praca-dom,

brak wsparcia w domu

Relacja

Relacja

„praca – dom

„praca – dom

(rodzina)” jako stresor

(rodzina)” jako stresor

„

„

rozlewanie się” stresu i

rozlewanie się” stresu i

konflikt ról

konflikt ról

„

„

Rozlewanie się” stresu

Rozlewanie się” stresu

•

Wzajemne oddziaływanie stresu
doświadczanego w domenie pracy
zawodowej i życia rodzinnego

•

Cechy pracy: obciążenie, długi czas pracy,
praca zmianowa, brak wsparcia w pracy,
praca niebezpieczna, źle płatna, konflikty
interpersonalne w pracy

•

Cechy życia rodzinnego: brak wsparcia,
negatywna postawa partnera wobec
pracy, obciążenie opieką nad dziećmi i
osobami starszymi, znaczne
zaabsorbowanie rolami rodzinnymi

Konflikt ról

Konflikt ról

•

Konfliktowe wymagania roli zawodowej i
rodzinnej w zakresie:

•

Czas – np. absorbująca czasowo praca zabiera
czas dla rodziny

•

Obciążenie – np. martwienie się problemami z
pracy w domu w konflikcie w wymaganiami
dobrego nastroju w rodzinie

•

Zachowania – np. zdecydowane,
autokratyczne działania wymagane w
kierowaniu dużymi zespołami pracowników
nieodpowiednie w relacjach rodzinnych

Mobbing

Mobbing

Patologia pracy

Patologia pracy

Mobbing – „początki”

Mobbing – „początki”

•

Obserwacje etologów (Lorenz, 1973) – wrogie
ataki jednego zwierzęcia lub grupy zwierząt
wobec innego zwierzęcia

•

„mob” (rzeczownik) głośny, wrogi, agresywny
tłum

•

„mob” (czasownik) zbierać się tłumnie wokół
kogoś, oblegać

•

Zastosowanie w odniesieniu do konfliktów w
pracy (Leyman, 1983) –Szwecja

•

Terminy pokrewne – bullying, molestowanie w
pracy

Mobbing – definicja

Mobbing – definicja

(Leymann, 1996

(Leymann, 1996

)

)

•

Terror psychiczny w miejscu pracy, który
angażuje wrogie nastawienie i nieetyczne
komunikowanie się, systematycznie
podtrzymywane przez jedną bądź kilka osób w
stosunku do innej, co w konsekwencji spycha
ofiarę do pozycji uniemożliwiającej jej obronę.

•

Działania częste (co najmniej raz w tygodniu) i
trwające przez dłuższy czas (co najmniej pół
roku)

•

Działania skutkujące zaburzeniami
psychicznymi i fizycznymi u ofiary

Rodzaje mobbingu

Rodzaje mobbingu

•

Pochyły (bossing) – przełożony wobec
pracownika

•

Poziomy – współpracownik wobec
współpracownika

•

Pionowy – podwładny wobec
przełożonego

•

Mieszany – różne osoby

Mobbing –

Mobbing –

zachowania dotyczące procesu

zachowania dotyczące procesu

komunikowania się

komunikowania się

•

Ograniczanie możliwości wypowiadania się

•

Stałe przerywanie wypowiedzi

•

Reagowanie na wypowiedzi krzykiem i wyzwiskami

•

Ciągłe krytykowanie życia zawodowego,
wykonywanej pracy

•

Ciągłe krytykowanie życia osobistego

•

Groźby i pogróżki w formie pisemnej lub ustnej

•

Napastowanie przez telefon

•

Obraźliwe i poniżające gesty i spojrzenia

•

Aluzje i zawoalowana krytyka

Mobbing –

Mobbing –

zachowania dotyczące stosunków

zachowania dotyczące stosunków

społecznych

społecznych

•

Unikanie kontaktu, rozmów

•

Stwarzanie sytuacji braku możliwości
wypowiadania się

•

Fizyczna izolacja w miejscu pracy

•

Zakazywanie współpracownikom
kontaktów i rozmów z osobą

•

Traktowanie „jak powietrze”

Mobbing –

Mobbing –

zachowania dotyczące odbioru społecznego

zachowania dotyczące odbioru społecznego

•

Obmowa, plotki

•

Ośmieszanie, parodiowanie

•

Atakowanie poglądów i przekonań

•

Atakowanie ze względu na narodowość

•

Wyśmiewanie niepełnosprawności

•

Zwracanie się z użyciem wulgaryzmów

•

Sugerowanie choroby psychicznej

•

Kierowanie na badania psychiatryczne

•

Fałszywe ocenianie zaangażowania w pracy

•

Składanie propozycji o charakterze seksualnym

Mobbing –

Mobbing –

zachowania dotyczące pozycji zawodowej

zachowania dotyczące pozycji zawodowej

•

Zmuszanie do wykonywania prac bezsensownych

•

Kwestionowanie podejmowanych decyzji

•

Manifestacyjne odbieranie zleconych wcześniej zadań

•

Skazywanie na bezczynność

•

Wydawanie absurdalnych lub sprzecznych poleceń

•

Przydzielanie zadań przekraczających kompetencje

•

Przydzielanie zadań poniżej kompetencji

•

Zmuszanie do wykonywania prac naruszających
godność osobistą

•

Zarzucanie wciąż nowymi zadaniami do wykonania z
nierealnymi terminami

Mobbing –

Mobbing –

zachowania dotyczące zdrowia

zachowania dotyczące zdrowia

•

Zlecanie prac szkodliwych dla
zdrowia

•

Grożenie przemocą fizyczną

•

Stosowanie niewielkiej przemocy
fizycznej

•

Fizyczne znęcanie się

•

Działania o podłożu seksualnym

•

Wyrządzanie szkód psychicznych

Mobbing –

Mobbing –

mechanizmy powstawania

mechanizmy powstawania

•

Autorytarność, przemoc akceptowana
w organizacji – ofiara przypadkowa
albo „inna” czy mająca inne zdanie

•

Różnica stanowisk – nasilający się, źle
prowadzony konflikt interpersonalny

•

Może być reakcją na stres pracy

•

Proces narastający „samonapędzający
się”

Mobbing –

Mobbing –

czynniki warunkujące

czynniki warunkujące

•

Organizacja (kultura organizacyjna, utrudnione
warunki kariery, zła organizacja pracy, presja
czasu, rywalizacja)

•

Oprawca (zazdrość, narcyzm, niska stabilność
samooceny, agresywność)

•

Ofiara (mniejsza asertywność, mniejsza
ekstrawersja, negatywna emocjonalność,
większa sumienność)

•

Dynamika grup współpracowników (outsiderzy,
„inni” bardziej podatni – kozły ofiarne)

Mobbing - występowanie

Mobbing - występowanie

•

UE – 8 do 11 % wszystkich pracowników
(przyjmując łagodne kryteria, ostrzejsze – 1
do 4%)

•

USA – 16%

•

Polska – 5 do 8% (w zależności od badań, w
niektórych deklarowano doświadczenie
takich działań nawet w 33% przypadków)

•

Częściej wśród pracowników administracji,
banków, edukacji, opieki zdrowotnej

•

Słabość metody badawczej

Doświadczenie mobbingu

Doświadczenie mobbingu

przez polskich pracowników

przez polskich pracowników

•

Przydzielanie zbyt dużej ilości zadań

•

Obgadywanie za plecami

•

Ograniczanie możliwości wypowiadania się

•

Zlecanie bezsensownych prac

•

Brak możliwości zabrania głosu

•

Kwestionowanie podejmowanych decyzji

•

Nieobiektywna ocena zaangażowania w pracy

•

Aluzje, znęcanie psychiczne, traktowanie „jak
powietrze”

•

(badania z roku 2004)

Mobbing – aspekt prawny

Mobbing – aspekt prawny

•

Traktowany jako zjawisko patologiczne,
podstawa do odszkodowań, związane z
odpowiedzialnością cywilną i karną
(wybrane działania mogą być potraktowane
jako przestępstwo)

•

Pracodawcy zobowiązani są do
zapobiegania mobbingowi

•

W 2004 do Państwowej Inspekcji Pracy
wpłynęło 198 skarg, z tego 4% uznano za
zasadne, a 14% za częściowo zasadne