Pojęcie „OSOBOWOŚĆ”



   Określenie pojęcia „osobowość” napotyka wiele
trudności. Jest to jedno z zasadniczych pojęć
współczesnej psychologii definiowane jednak w różny
sposób. Mimo różnicy zdań pomiędzy psychologami
zajmującymi się psychologią osobowości panuje na ogół
zgodność co do tego, że osobowości nie można
pojmować w sposób statyczny jako zbiór cech, jako
mozaiki zbudowanej z elementów.

Przez osobowość

należy zatem rozumieć - wieloczynnikową strukturę
integrującą i ukierunkowującą zachowanie jednostki,
której poziom i osiągnięcia uzależnione są od: procesów
poznawczych, procesów motywacyjnych, cech
temperamentu i inteligencji.

Rozwój osobowy



Rozwój osobowy to proces przechodzenia od

całkowitej zależności – poprzez wyodrębnianie
siebie z otoczenia, nabywanie świadomości ciała
i bycia osobą, krystalizację potrzeb i pragnień,
samodzielności w podejmowaniu decyzji i ich
realizacji, rozwój zdolności – do inicjatywy i
aktywności. Osoba z głębokim upośledzeniem
przebywa w życiu tylko część tej drogi, a rolą
nauczyciela jest towarzyszenie jej, stwarzanie
optymalnych sytuacji do rozwoju i respektowanie
indywidualności każdego z uczniów.

Rozwój osobowy
człowieka.

Rozwój osobowości natomiast polegałby na nabywaniu bądź

eliminowaniu czy modyfikowaniu komponent psychologicznych,
zarówno pod wpływem

czynników zewnętrznych

(społecznych,

kulturowych), jak i

wewnętrznych

, to jest specyficznych aktów

spełnianych przez podmiot" (Gałdowa 1990, s.15).

Rozwój osobowy pozwala, jak to określał V. Frankl - "osobie stanąć

ponad rzeczami", ponad samą sobą, by potrafiła ona zapanować nad
sama sobą i sytuacją. Pozwala sprzeciwić się własnemu
organizmowi, ale nie na zasadzie walki z nim, lecz na zasadzie
przekraczania swego życia organicznego i wiązania go w wyższą
jedność.

Podstawowym jest założenie że

, rozwój

osobowy

to zdążanie do bycia

indywidualną i specyficzną osobą,
integrującą powyższe sfery działania w
celu uzyskania optymalnego dla siebie
stopnia funkcjonowania i adaptacji do
otoczenia. Rozwój osobowy jest procesem
skomplikowanym i analiza tego procesu w
dużej mierze zależy od założeń
teoretycznych.



 



W badaniach nad psychiką osób umysłowo

upośledzonych dominuje koncepcja osobowości
jako zorganizowanego zespołu cech i właściwości.
Nie ma ona jednak dużej mocy wyjaśniającej dla
zrozumienia faktu, że jedne dzieci z obniżonym
poziomem intelektualnym są pogodne i ufne, inne
lękowe i agresywne, część z nich popełnia
przestępstwa, a reszta nie. Większą wartość
wyjaśniającą mają badania, w których informacje o
zachowaniu łączy się z opisem warunków, w
których dane zachowanie występuje.



Takie ujęcie wyklucza w pewnych wypadkach
bezpośredni wpływ upośledzenia umysłowego na różne
formy zachowania się, społecznie oceniane ujemnie, a
także pozwala dociec, czy geneza zachowań
agresywnych, lękowych jest u osób upośledzonych
umysłowo inna niż u ludzi z wyższą sprawnością
umysłową. A jeśli częściej występuje lęk i agresja to w
populacji niepełnosprawnych można z dużą pewnością
orzec, że ci ludzie mają więcej powodów do tego by źle
się czuć w społeczeństwie, bo przecież tak rzadko się
zdarza, by byli naprawdę akceptowani.



 



Rozwój osobowości dziecka zdaniem K. Lewina

polega na różnicowaniu się jego struktury
psychicznej i stopniowym sztywnieniu granic
między poszczególnymi obszarami osobowości.
Według niego istnieją różnice między rozwojem
osobowości osób normalnych i upośledzonych
umysłowo, wynikające ze zróżnicowania
przestrzennego struktur osobowości, granic
między strukturami oraz ze sztywności i
przepuszczalności tych granic.



Sztywność reagowania dziecka upośledzonego tłumaczy
Lewin częściowo jego bezradnością.



Takiemu dziecku przytrafiają się częściej niż normalnemu
niepowodzenia i wypadki.



Dziecko takie uczy się nabierać do świata małego zaufania.
Nowe sytuacje, jakie ma rozwiązać, wydają mu się trudne,
przekraczające jego możliwości, dlatego w nowych
sytuacjach stara się zachowywać nie w sposób
dostosowany do okoliczności, ale w taki sposób, który
kiedyś wypróbowało jako dobry. Stąd powtarzają się często
te same reakcje w sposób sztywny w dodatku reakcje
nieadekwatne do nowych sytuacji.



 



Osoby upośledzone umysłowo

wymagają większego

wzmacniania i zachęcania do wykonywania pewnych
czynności

niż osoby o prawidłowym rozwoju

umysłowym. Osoby te oczekują

większej życzliwości

ze strony otoczenia

, a zwłaszcza ze strony osób

najbliższych. Dezaprobata z ich strony powoduje brak
wiary we własne siły, mimo istniejących możliwości do
wykonania pewnych zadań. Dziecko szuka oparcia i
bezpieczeństwa, którego niejednokrotnie nie znajduje,
bardzo przeżywa swoje upośledzenie, odrzucanie,
okazywanie wrogości.

Wyzwala to różne mechanizmy

obronne

w postaci agresji oraz mechanizmy

kompensacyjne: nadpobudliwość lub apatię. Osoby
upośledzone umysłowo

czują się niedowartościowane,

stają się zależne od innych

, powstaje „błędne koło

reakcji frustracyjnych”, wtórnych, niezdrowych reakcji
osobowości, błędnych reakcji społecznych.



Jeśli chcemy wspomóc rozwój wszelkich

potencjalnych zdolności i umiejętności dziecka
upośledzonego umysłowo tak, aby mogło ono
sprostać zadaniom które postawi przed nim
życie człowieka dorosłego, to musimy
pamiętać o tym, iż jedyną drogą wiodącą do
tego celu jest

stworzenie mu warunków

aktywnego uczestnictwa w życiu bliższego i
dalszego otoczenia. Gromadzone
doświadczenie będzie sprzyjać jego rozwojowi.





Każdy z nas buduje obraz siebie poprzez relację z
innymi ludźmi. Dotyczy to także osób z głębokim
upośledzeniem umysłowym, mimo iż ich możliwości
oceny, jak są odbierani przez innych, są bardzo
ograniczone.

Dlatego w procesie edukacji ucznia z

głębokim upośledzeniem trzeba uwzględnić
konieczność kreowania jego wizerunku w bliższym i
dalszym otoczeniu społecznym

. Swoimi działaniami

tworzymy mu warunki do budowania pozytywnego
obrazu siebie , co jest niezbędne dla zdrowia
psychicznego każdej osoby. Sprzyja temu okazywanie
szacunku, akceptacji i respektowanie
indywidualności. Przejawem naszego pozytywnego
nastawienia jest wiele drobnych gestów i sposób
wykonywania czynności dnia codziennego.

Celem pracy nad wspomaganiem rozwoju uczniów z
głębokim upośledzeniem umysłowym jest:



doprowadzenie ich do optymalnego poziomu rozwoju autonomii
i niezależności.

Ucząc w/w osoby chcemy sprawić, by miały

możliwie

dużą świadomość swojego istnienia poprzez relacje z

drugim człowiekiem.

Nie każdy przychodzi na świat z

jednakowymi szansami na korzystny rozwój. Dotyczy to zarówno
czynników biologicznych, społecznych, jak i psychologicznych.
Im sytuacja rozwojowa dziecka jest trudniejsza, tym bardziej
potrzebuje ono pomocy i wsparcia. Niezbędny jest mu wtedy
ktoś, kto z troską pochyli się nad nim, rozezna jego sytuację,
oceni możliwości – nawet te najmniejsze, określi jasno zadanie,
poszuka sposobu jego rozwiązania i w ten sposób stworzy
szansę doświadczenia czegoś nowego, zdobycia nowej
umiejętności. Na tym polega rola nauczyciela. Jest ona tym
trudniejsza, im bardziej nietypowo przebiega rozwój dziecka. W
pracy z dzieckiem o ograniczonych możliwościach rozwojowych
nauczyciel w każdej chwili jest jednocześnie terapeutą. Jego
osobowość stanowi podstawę warsztatu pracy



Osiąganie zamierzonych efektów i odnoszenie osobistej
satysfakcji możliwe jest dzięki następującym cechom:



       tolerancji,



       wrażliwości i otwartości na potrzeby innych ludzi,



       umiejętności wyrażania akceptacji i potwierdzania
wartości,



       akceptacji dla niesprawności i niewiedzy,



       twórczej, poszukującej postawie wobec pracy



 

Osoba wspierająca powinna posiadać oprócz

powyższych umiejętności wiarę w chęci i
możliwości rozwoju dziecka oraz potwierdzone w
działaniu zaufanie do samego siebie. Działania
umożliwiające tworzenie warunków wspierających
rozwój wiążą się z podjęciem odpowiedzialności za
tworzenie komfortu psychicznego i umożliwianie
działań.



Człowiek upośledzony umysłowo charakteryzuje się
słabością uczuć złożonych, co prowadzić może do
ujawnienia takich cech, jak brak trwałych związków
uczuciowych, niezdolności do przewidywania
skutków i wyprowadzania wniosków praktycznych z
dotychczasowych doświadczeń. Prowadzi to w
konsekwencji do braku istotnych zainteresowań,
zmienności i nietrwałości dążeń, braku konsekwencji
w realizacji zamierzeń, często dużej aktywności do
osiągnięcia celów doraźnych, zanikających przy
niewielkich nawet niepowodzeniach. Cechą
osobowości osób z upośledzeniem umysłowym
może być także brak wglądu, zdolności samooceny i
rozumienia zależności niepowodzeń od własnych
cech.

Realizację zadań wynikających z roli ucznia
mogą dzieciom z upośledzeniem umysłowym
utrudniać niektóre cechy ich osobowości:



oczekiwanie niepowodzenia,



tendencje do podtrzymania pozytywnych bądź

negatywnych interakcji społecznych (deprywacja
społeczna),



uzależnienie od otoczenia, wyuczona bezradność,



lęk,



nadpobudliwość lub zahamowanie psychoruchowe,



gniew, wrogość, agresywność,



zaniżona lub zawyżona samoocena.



Niepowodzenia występują tak często w życiu

dziecka z upośledzeniem umysłowym, że
wytwarzają one w końcu oczekiwanie porażki w
każdej nowej sytuacji.
W literaturze dominuje przekonanie, że rozwój
każdej jednostki o obniżonej sprawności
intelektualnej to ciąg negatywnych doświadczeń.
Jeśli oczekiwanie porażki stanie się stałą cechą
osobowości dziecka, to ograniczy to jego
aktywność, skłoni je do działania według zasady
osiągania jak najmniejszego sukcesu, bez ryzyka
poniesienia kolejnej porażki.
Z czasem reakcje i zachowania nabierają cech
sztywności i niepodatności n zmianę i
reorganizację.



 



 



Właściwością psychiczną szczególnie charakterystyczną dla dzieci
z upośledzeniem umysłowym jest ich

zwiększona zależność od

innych ludzi przeradzająca się w wyuczoną bezradność.

Wynika

ona z samej mniejszej sprawności umysłowej, ze stosunku
społecznego otoczenia do dziecka, ale także z jego stosunku do
samego siebie:
z niewiary w swoje umiejętności.



Za charakterystyczną cechę osobowości osób z upośledzeniem

umysłowym uznaje się również

podwyższony poziom lęku

, będący

przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji
względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego
stylu życia i poznawania, w którym dominuje małe
zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualną.





U około1/4 populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym w
stopniu lekkim występują nieprawidłowości życia
emocjonalnego – hiperaktywność (nadpobudliwość)
i hipoaktywność (zahamowanie).



Rozwój własnego „ja” u dzieci i młodzieży o obniżonej
sprawności umysłowej przebiega podobnie jak u
rówieśników pełnosprawnych.



W rozwoju społecznym występuje wyraźnie mniej
nieprawidłowości, niż w rozwoju poznawczym, czy
osobowości. Jeśli dzieci wychowują się w środowisku
korzystnym pod względem wychowawczym to osiągają
stosunkowo wysoki poziom dojrzałości społecznej



 



Duży wpływ na prawidłowy rozwój osobowości dziecka ma
kształcenie mówienia, czyli umiejętność komunikowania
się za pomocą przekazu werbalnego. Sprawność mówienia
niezbędna jest do nabywania wiedzy i prawidłowego
funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia
codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi ludźmi
nie jest możliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju
intelektualnego i emocjonalnego. Opanowanie mowy u
niektórych dzieci jest zaburzone z powodu różnych
przyczyn, m.in. uszkodzenia narządu słuchu.



 



 



Dla rozwoju osobowości wychowanka doniosłe znaczenie mają

sytuacje

uczące, nabywanie czynności i sytuacje zadaniowe. Proces kreowania
osobowości dziecka bardzo często napotyka na rozmaite zewnętrzne i
wewnętrzne przeszkody w postaci różnych zaburzeń rozwoju jednostki.
Oddziaływania psychoterapeutyczne służące usuwaniu zaburzeń
instrumentalnych (brak zdolności, umiejętności, wady) są całkowicie
różne od oddziaływań naprawczych sfery ustosunkowania (dziecko nie
chce wykorzystać swych zdolności). Różnice te wynikają z odmiennych
przyczyn nieprawidłowości rozwoju. Respektując wszystkie zasady
postępowania psychoterapeuta usuwając zaburzenia instrumentalne,
oddziaływuje na wychowanka jednocześnie trzema torami:
kompensacji (biologicznej, biopsychicznej i psychospołecznej),
korektury i usprawniania.



 



 



 



Biblioterapia jest metodą pożądaną, skuteczną tak w działalności



wychowawczej jak i dydaktycznej, gdyż prowadzi do rozwoju i wzbogacenia



osobowości dziecka .



 



 



ZASTOSOWANIE BAJKOTERAPII



Dzieci bardzo silnie przeżywają wszelkie trudne sytuacje, bardzo długo je



pamiętają i



może się tak zdarzyć, że położą się one cieniem lęku i smutku nie



tylko na latach dzieciństwa ale również wpłyną negatywnie na późniejsze



sposoby reagowania emocjonalnego. Silnie przeżywając sytuacje trudne,



dzieci tkwią jakby w pułapce, z której nie potrafią się wydostać, bo



najczęściej nie umieją opowiedzieć o swych problemach, zwrócić się



o pomoc. Nie znają też strategii radzenia sobie, a lęk rośnie i rośnie –



szczególnie ten niezwerbalizowany, nie do końca uświadomiony, a taki jest



właśnie w tym okresie rozwoju. Zdarza się, że dziecko zalewane silnymi



emocjami reaguje gwałtownie. Nie tylko nie rozumie swego zachowania,



również nie akceptuje go u siebie, widząc dezaprobatę dorosłych. Wówczas



przypisuje winę innym dzieciom.



Dzieci niepełnosprawne umysłowo nie otrzymują tak potrzebnego



wsparcia społecznego, ponieważ nie potrafią mówić o swoich problemach,



lękach, nie znają słów pozwalających opisać doznania. Nie rozumieją swoich



uczuć i reakcji a więc nie mogą prosić o pomoc w ich wyjaśnieniu



Dzieci niepełnosprawne umysłowo nie

otrzymują tak potrzebnego wsparcia
społecznego, ponieważ nie potrafią mówić
o swoich problemach, lękach, nie znają
słów pozwalających opisać doznania. Nie
rozumieją swoich uczuć i reakcji a więc nie
mogą prosić o pomoc w ich wyjaśnieniu



Lęki rodzą się z przeżytych uprzednio silnych, negatywnych zdarzeń,



doświadczeń – często nazywanych traumami, takich jak np. poddanie



zabiegom leczniczym, w szczególności bólowych, do których dziecka nie



przygotowano, pozostawienie w nieznanym otoczeniu, śmierć ukochanego



zwierzątka czy bliskiej osoby. Siła oddziaływania tych trudnych sytuacji



zależy od wieku dziecka, jego odporności psychicznej i rodzaju sytuacji.



Inne lęki powstają z wyobraźni niewłaściwie stymulowanej, np. przez



filmy epatujące grozą. Jeszcze inne rodzą się na bazie niezaspokojonych



potrzeb, one też sprzyjają powstawaniu lęków, związanych z rozwojem



wyobraźni dziecka. Te najważniejsze potrzeby w toku rozwoju dziecka to



potrzeba: bezpieczeństwa, miłości i uznania.



,

Wsparcie poprzez bajki terapeutyczne jest ważne dla każdego dziecka



ponieważ pomagają one właściwie zinterpretować wiele różnych sytuacji



życiowych. Wiedza, także ta magiczna, ma za zadanie ułatwić dziecku



rozumienie najróżnorodniejszych sytuacji, a także zapoznanie się z nowymi,



nieznanymi strategiami działania. Pozwala uświadomić emocje i sposoby



działania tak, by później dziecko łatwiej rozwiązywało trudności, które



napotyka na swej drodze. Dziecko uwolnione od lęku przeżywa sytuacje,



z którymi lepiej radzi sobie zarówno w wyobraźni jak i potem



w rzeczywistości.



Wsparcie poprzez bajki terapeutyczne jest ważne dla każdego
dziecka



ponieważ pomagają one właściwie zinterpretować wiele różnych
sytuacji



życiowych. Wiedza, także ta magiczna, ma za zadanie ułatwić
dziecku



rozumienie najróżnorodniejszych sytuacji, a także zapoznanie się
z nowymi,



nieznanymi strategiami działania. Pozwala uświadomić emocje i
sposoby



działania tak, by później dziecko łatwiej rozwiązywało trudności,
które



napotyka na swej drodze. Dziecko uwolnione od lęku przeżywa
sytuacje,



z którymi lepiej radzi sobie zarówno w wyobraźni jak i potem



w rzeczywistości.



Bajki terapeutyczne

są źródłem określonych

obrazów w wyobraźni



dziecka i w ten sposób doraźnie wywołują

pozytywne emocje, są również



pożywką dla rozwoju imaginacji, mają wpływ

na myślenie o sobie głównie



w aspekcie kompetencji, budują bowiem

poczucie własnej skuteczności.

